1-2. Mambe makidik ma ngui Lôk Yuda i i bé niñ i Babilôn i bé lama yoñ? (Ésra 1:2-4)

 KIÑE i bi ti oda le, Lôk Yuda i i bé i ma nom i Babilôn 70 ma nwii, i huu i loñ yap, i Israel. (Añ Ésra 1:2-4.) Ndik Yéhôva nyen a bé le a boñ le hala a bôña. Inyuki di nkal hala? Inyule bon ba Babilôn ba bééna bé lem i nwas minkol nwap. (Yésaya 14:4, 17) Ndi lini lisañ, ba bé ba ma tip bép Babilôn i gwét, i kiñe i bi yémbél bo i kal Lôk Yuda le ba bé kunde i huu i loñ yap. Hala a bi boñ le hiki man Lôk Yuda, téntén basañ mbai, ba bé lama yoñ makidik ma ngui: Baa ba ga nyodi i Babilôn, tole b’a ke ni bisu i yén mu. Makidik ma ma bé tomb bé to ndék. Inyuki?

² Ngandak ikété yap i bi un, jon i bé bé bo ntombok jam i jôp i njel inyule liké li bé jôga. Ni ki le, kiki libim li bon ba Lôk Yuda ha ngéda i li bi gwéé i Babilôn, i homa nu a bé kiki mbai yap, ba bi yi bé homa numpe. Inyu yap, Israel a bé loñ i basôgôlsôgôl bap. U héya hala, bahogi ba bi ngwañap i Babilôn, jon hala a bé le a ba bo ndutu i nwas mandap map malam, ni bisabe gwap inyu ke i ngim loñ ba bé yi bé.

3. Bimbe bisai bi bé bem Lôk Yuda i i bé lama neebe témb i Israel?

³ I bon ba Lôk Yuda ba bé ba tiñi ni Yéhôva ba bé yi le, i bisai ba bé lama kôs ibale ba ntémb i Israel, bi bé loo bisai bipe ba bé le ba bana. Bi bi bé bi nlôôha bikeñi bi bé lama ba bibégés ba nti Yéhôva. Tolakii iloo 50 ma bitémpel bi bihaiden bi bé i Babilôn, ba bé léba bé témpel i Yéhôva to yada nyoo. To juu li bisesema to jada li bé bé i het  bon ba Israel ba bé le ba sémél nye bisesema kiki mbén Môsi i bé bat. To ntôñ biprisi u bé bé nyoo inyu ligis bisesema bi. Jam lipe ki li bé, i bet ba bé bégés bisat ba bé ngandak iloo bagwélél ba Yéhôva, ba bé yi bé Yéhôva, to matiñ mé. Jon dikôô di Lôk Yuda di di bé kon Nyambe woñi di bé nyamnda ni ngôñ i témb i loñ yap inyu tiimba téé bibégés bipubi.

4. Mambe mahôla Yéhôva a bi bôn le a ga ti bon ba Lôk Yuda ba ba ga témb i Israel?

⁴ Liké li li bé ndutu ngandak, li bé nom ki bebee le sôñ ina, ndi Yéhôva a bi bôn le a bé lama héya mandutu momasôna ma ma bé le ma tééñga bon ba Israel mu njel mahuu. A kal bo ni njel mpôdôl Yésaya le: “Sañlana njel i Yéhôva! Tiblana nloñ nkeñi inyu Nyambe wés, nloñ u u téé le pet, u tagbege i ñoñ. . . . Hisi hi hi gwé dikuu hi nlama sendlana, yak njel maaa i nlama yila tegep mbok.” (Yésaya 40:3, 4) Ni hégda le i jam lini, nloñ nkeñi u tagbe i ñoñ, i nseñ hisi i homa dikôa. Bake liké ba bé lama ba maséé ngandak i kil mu! I bé lama bane bo ntombok jam i kil nloñ nkeñi u u téé le pet, iloole ba kee, ba mbedek ba sôhôk dikôa ni minsôsôgô. I nya njel i i bé lama ba sem kwep.

5. Mu i titii Yéhôva a bi gwélél inyu pôdôl nloñ u bé nyodi i Babilôn inyu témb i Israel, lelaa a sébél nloñ nkeñi u?

⁵ I len ini, ba mbéna yimbe minloñ minkeñi ni môl tole ni nomba. Nloñ nkeñi Yésaya a bi pôdôl u gwé ngim jôl. Di ñañ ha le: “Nloñ nkeñi u ga ba nyoo, ñ, nloñ u u gwé jôl le Nloñ mpubhaga. Mut nyega nye ki nye a ga kil bé mu.” (Yésaya 35:8) Kii unu mbônga u bé kobla inyu bon ba Israel? Kii u nkobla inyu yés i len ini?

6. Inyuki ba bi sébél i njel i le mpubhaga?

⁶ “Nloñ mpubhaga” kinje jôl lilam inyu ngim nloñ nkeñi! Inyuki ba bé sébél wo le mpubhaga? Inyule Yéhôva a bé lama bé neebe le man Lôk Israel nye ki nye nu a bé “mut nyega,” a huu ni litén jé, bebek inyule a bi kit le a nke ni bisu i niñ ikété malal ma nyega, a béghak bisat, a boñok ki bibéba bikeñi bipe. I bon ba Israel ba bé huu i loñ yap ba bé lama yila “litén lipubhaga” inyu Nyambe wap. (Ndiimba Mbén 7:6) Hala a bé kobla bé le i bon ba Lôk Yuda ba bi nyodi i Babilôn ba bééna ha bé mahéñha mo ki mo i boñ inyu lémél Yéhôva.

7. Mambe mahéñha bon ba Lôk Yuda bahogi ba bé lama boñ? Ti hihéga.

⁷ Kiki di mbôk di tehe, libim li bon ba Lôk Yuda li bi gwéé i Babilôn, i nene le ngandak yap i bé i ma meya matiñ ma mbok ni mahoñol ma bôt ba Babilôn. Di nyi hala inyule môm masamal ma nwii ni bôô i mbus le Lôk Yuda i bi témb i Israel, Ésra a bi nok le bahogi ba bi bii bôda ba matén mape. (Manyodi 34:15, 16; Ésra 9:1, 2) Ndék nwii i mbus, ngomin Néhémia a bé nhelek i tehe le, i bon ba bi gwéé ha i Israel ba bé yi bé to pot hop u Lôk Héber. (Ndiimba Mbén 6:6, 7; Néhémia 13:23, 24) Lelaa ba bé ni le ba nigil i gwés ni i bégés Yéhôva ibale ba bé bé le ba nok hop u Lôk Héber, kiki mu hilémb hi nyen bañga i Nyambe i bé ntilga? (Ésra 10:3, 44) Hala a nhôla bés i nok le, i bon ba Lôk Yuda ba, ba bééna ngôñ i boñ mahéñha makeñi, ndi ba bé ndik le ba boñ mo i loñ Israel i het bibégés bipubi bi bé tiimba tééba ndék ni ndék.​—Néhémia 8:8, 9.

8. Inyuki i mam ma bi tagbe nano a yé ngandak nwii ma mbéñge yak bés i len ini? (Béñge titii i lipep li bisu.)

 ⁸ Ngim bôt i yé le i kal len le: ‘Di nyi yaga le i mam ma, ma bi pémél bon ba Lôk Yuda, ndi jés le kii mu?’ Ñ, maada ma yé toi, inyule di nla kal le yak bés di yé i kil i “nloñ mpubhaga.” To di yé i nsoñgi u minhook, to u “mintômba mimpe,” di nlama yén i “nloñ mpubhaga” u u nhôla bés i nok line li paradis i mbuu i len ini, i ken-ga bés i mbok yondo, i het Ane i Nyambe i ga kôp bés bisai. b (Yôhanes 10:16) Ibôdôl i nwii 1919 N.Y., didun di bôda, di bôlôm ni di boñge di ntjôô Babilôn Nunkeñi, hala wee kwéha base yosôna i i yé i nkoñ ’isi, di jôp i nloñ mpubhaga. Bebek yak we u yé mu nsoñgi wap. Tolakii i njel i i bi nahap nano a yé 100 nwii ni jam, bôt ba bi bôdôl sal mu ibôdôl behee inyu kôôba yo.

9. Inoñnaga ni kaat Yésaya 57:14, lelaa ba bi kôôba “nloñ mpubhaga”?

⁹ Inyu Lôk Yuda i i bi nyodi i Babilôn, Yéhôva a bi bôn le a’ héya bikumul gwobisôna bi bé lama ba mu nloñ. (Añ Yésaya 57:14.) Mam ma yé lelaa inyu “nloñ mpubhaga” i ngéda yés? Ngandak nwii ilole di mbol i nwii 1919, Yéhôva a bi gwélél bôt ba bé kon nye woñi inyu sañal nloñ u u bé tagbe mu Babilôn Nunkeñi. (Hégha ni Yésaya 40:3.) Ba bi boñ i yom i bé béda inyu pubus nloñ u ni i sal wo, kayéle i bôt ba bé gwés maliga, ba pam i Babilôn Nunkeñi, ba jôp i paradis i mbuu, i het bibégés bipubi bi bi tiimba tééba. Imbe bôlô ba bi sal mu? Di tehe ndék bibôlô ba bi sal mu nloñ u inyu kôôba wo.

10-11. Lelaa bôlô i matila ni i ngobol Bibel i bi hôla i tjam biniigana bi Bibel?

¹⁰ Bôlô i matila. Letee ni i ñemkété u nwii 1450, ba bé tila Bibel ni moo inyu bulus yo. I bôlô i i bé nom ngandak, jon i bé bé bun i tehe Bibel, i bak ki le to u ntehe yo, u ntihba bé, inyule i bé diye ngandak. Ndi i ngéda mashin ma bisu ma bi pam, i bi kahal ba jam li ntomb i bulus Bibel ni i kap yo.

¹¹ Bôlô i ngobol. Ntandaa ngéda u bi tagbe le Bibel i bé ndigi ni hop Latin, ndik i bôt ba bi ke haa i suklu bon ba bé le ba nok wo. I ngéda ba bi kahal bulus Bibel, i bôt ba bé kon Nyambe woñi ba bi jôp i bôlô i ngobol Bibel ikété dilémb gwañga bi bôt bi bé pot. Hala a bi boñ le bôt ba bé le ba añ Bibel, ba hégha i yom ba bé añ ni i yom ba bé niiga bo i base.

12-13. Ti hihéga hi hi ñunda lelaa banigil Bibel ba ba bé yéñ Nyambe ba bi bôdôl yelel biniigana bi kwéha base i nwii 1835?

¹² Bikaat bi bi ntoñol Bibel. Ngim bôt i i bé yoñ ngéda i nigil Bibel, i bi léba ngandak mam i ngéda i bé añ bañga i Nyambe. Iloole ba tééda biniigana bi inyu yap, ba bi bôdôl tjam gwo, hala a bi bébél baéga base ngandak. Kiki hihéga, i nwii 1835, ngandak bôt i i bé gwés maliga, i bi bôdôl pémés bitrakt bi bi bé yelel bikwéha bi biniigana bi bibase.

¹³ Jam kiki bo i nwii 1835, nnigil Bibel wada le Henry Grew a bi pémés trakt i i bé toñol kii i ntagbe i mbus nyemb. Mu trakt i, a bi unda ni minlôñ mi Bibel le, Nyambe nyen a nti mut nyuu i i nwo bé kiki likébla, he bé le bôt ba binam ba ngwéé hala kiki ngandak bibase i niiga.  I nwii 1837, soso mut base le George Storrs a bi bada i trakt i mashin i ngéda a bé ke liké. Kiki a ñañ yo, a nôgda le a nléba maliga. A bôdôl añle bôt i mam a bi nigil. I nwii 1842, a bi ti minkwel mimbamba minsamal mi mi bééna hélha ño nkwel le: “Baa bibéba bi bôt bi gwé nyuu i nwo bé?” Bikaat George Storrs a bé tila, bi bi lôôha tihba mañge wanda wada le Charles Taze Russell.

14. Lelaa mankéé Russell ni mawanda mé ba bi ôt nseñ ni bôlô bôt bape ba bi sal mu njel maliga i bisu bi ngéda?

¹⁴ Lelaa mankéé Russell ni mawanda mé ba bi ôt nseñ ni bôlô i bôt ba ba bi bôk ba sal mu njel maliga? Mu kiki ba bé nigil, ba bé gwélél bôlô bôt bape ba bi sal, kiki bo bikaat bi ndoñi bibuk bi Bibel, minlôñ mi Bibel mi mi mpôdôl nlélém jam, ba héghaga ngandak ngobol i Bibel inyu nok ngim jam. Ba bi ôt ki nseñ ni nyiña u ngim bôt kiki bo Henry Grew, George Storrs, ni bape ki. Mankéé Russell ni mawanda mé bomede ba bi sal ni ngui inyu kéñbaha njel maliga mu kiki ba bé pémés bikaat ni bitrakt bi bi bé toñol Bibel.

15. Limbe jam li tôbôtôbô li bi bôña i nwii 1919?

¹⁵ I nwii 1919, Babilôn Nunkeñi, tole ntôñ u kwéha base wonsôna, u bé la ha bé tééda bagwélél ba Yéhôva minkôm. I nwii u, “nkol maliga ni u pék” u bi nene, u yoñ mam i moo, hala a bi hôla i bôt ba bééna miñem minlam i jôp i “nloñ mpubhaga” u u bi kônde keñep ha i ngéda i. (Matéô 24:45-47) Kinje maséé di nôgda i yi le bôt ba hémle ba bi sal inyu kôôba njel maliga kayéle ngandak bôt ipe i bi jôp mu nloñ nkeñi u inyu yi njee a yé Yéhôva, ni kii i yé sômbôl yé. (Bingéngén 4:18) Hala a bé bat yak le ba boñ biliya le niñ yap i kiha ni matiñ ma Yéhôva. Yéhôva a bé bem bé le bagwélél bé ba boñ mahéñha momasôna ma mbéda kunda yada. Ndi a bi yoñ ngéda i pubus bo ndék  ni ndék kiki ngéda i bé tagbe. (Béñge minkéñék mi matila le “ Yéhôva a bi pubus litén jé ndék ni ndék.”) Kinje maséé di nôgda i yi le nano di nla lémél Yéhôva ikété mam momasôna di mboñ!​—Kôlôsé 1:10.

16. Ibôdôl i nwii 1919, kii ba mboñ inyu bôñgôl “nloñ mpubhaga”? (Yésaya 48:17; 60:17)

¹⁶ Hiki nloñ u mbat le ba bôñgôl wo. Ibôdôl i nwii 1919, ba bi waa bé bôñgôl “nloñ mpubhaga,” inyu boñ le ngandak bôt i pam i Babilôn Nunkeñi inyu yoñ nloñ u. Nkol u maliga ni u pék u waa bé sal, jon i nwii 1921, ba bi pémés ngim kaat i i bé lama hôla bôt ba ntip bôdôl nigil Bibel i yi maliga. Ba bé sébél i kaat i ni hop Pulasi le: La Harpe de Dieu. Ba bi tjam i kaat i yom kiki bo didun disamal, ikété 36 dilémb. Ngandak bôt i bi yi maliga ni njel i kaat i. Masañ mana, di gwé kaat mondo i i nhôla bés i nigil Bibel ni bôt, ba nsébél yo le: Niñ ilam i boga ni boga! Ibôdôl nu dilo di nsôk di bi bôdôl, Yéhôva a ngwélél ntôñ wé inyu ti bés ngandak bijek bi mbuu bi bi nhôla bés i bana ngui i ke ni bisu i kil mu “nloñ mpubhaga.”​—Añ Yésaya 48:17; 60:17.

17-18. Hee “nloñ mpubhaga” u nkena bés?

¹⁷ Di nla kal le hiki ngéda mut a neebe yigil i Bibel, wee pôla i nyibla nye le a jôp i “nloñ mpubhaga.” Bahogi ba ba njôp mu nloñ nkeñi u, ba nke bé haa, ba téé. Bape ba njôp mu ni makidik le ba ga bol ndigi i het ba yé i ke. Hee i nloñ u u nkena bés?

¹⁸ Inyu i bet ba gwé botñem i ke niñ i ngii, “nloñ mpubhaga” u nhôla bo i ke letee ni i “paradis i Nyambe” nyoo ngii. (Masoola 2:7) Inyu i bet ba gwé botñem i niñ hana ’isi, nloñ nkeñi u nkena bo letee ni mamélél ma Ane i 1 000 nwii, i ngéda ba ga yila peles. Ibale yak we u nkil mu nloñ nkeñi u, u hoñol bañ i mam u bi tjôô inyu jôp mu. U nyodak bañ mu kekikel, letee u pam i mbok yondo! Di nkal we le: “Liké lilam ôôô.”