Nwii u bé noñ ha, ba nlegel le ba gwé ngôñ ni lôk kéé i i ga ke i sal i Afrika Nwelmbok, inyu hôla lôk kéé i gwélél mashin ma mondo ma ma mpémés bikaat. Me bi ti jôl jem, kinje maséé me bi nôgda ngéda ba bi pohol me i nsoñgi u bôt ba nke nyoo. U héya me, ba bi pohol yak Dennis Leech, Bill McLellan, ni Ken Nordin. Ba bi kal bés le di ga yén nyoo ntandaa ngéda!

Me bi sébél mama yem i nsiñga, me kal nye le: “A m’ma, u nyi too, me nke i sal Afrika Nwelmbok!” Mama yem a bé la bé hop, ndi a ban-ga hémle i ngui, ni maada malam ni Yéhôva. Jon a bi pot bé ngandak, ndi me bi yi le a nit me. To papa yem a bi noode bé tinde me i héñha makidik, ndi hala a bé tééñga ndik bo le me ga ba haa ngandak ni bo.

Bés bo ba-na di bi ke i Bétel i Brooklyn, inyu nigil i sal ni mashin ma tôbôtôbô ma ma mpémés bikaat, di bi nom nyoo sôñ aa. Mbus di yoñ sitima i i bé ke i tison i Cap, i i bé Afrika Nwelmbok. Me bé me ma tip bana 20 ma nwii. Kiki di mbol nyoo, kôkôa yada di yoñ mashin mape inyu ke i tison i Johannesburg, hala a bé ntandaa liké. Ni maye ma kel, di bol i tison i Karoo, i mbok i i bé pôna ñoñ. Lék i bé nyoo ngandak, lipum li bak homa nyensôna. Di bé béñgege, di badbaga le, numbe nunu homa? Di bi kahal badba le, hee bés di nlo nga. Ndék nwii mbus, di bi témb di yuuga i bon ba tison ba, di gwéhék bo ngandak.

Me bi sal mu kei i mpémés bikaat ba nsébél le Linotype ngandak nwii, me kôôbaga bisélél inyu pémés mimbamble ba nsébél le Nkum Ntat ni Tôde ’ilo! Hikuu hi loñ hi bé pémés ndik bé mimbamble ni dilémb di Afrika Nwelmbok, ndi yak di biloñ bipe bi Afrika. Di bé maséé le i kei i mondo i bi lona bés i bé sal loñge!

Mbus ngéda, me bi sal i man juu nu a mbéñge minson kiki bo i pémés bikaat, i ep gwo i makoda, ni bôlô i ngobol. Niñ yem i bé nyonok, i bak ilam.

I nwii 1968, me bi biiba ni sita Laura Bowen, nu a bé yééne bebee ni Bétel. A bé nsañal, a salak yak i Bétel, i man juu a ñéga bôlô ngobol. Ha ngéda i, i bilôk bikéé bi bi tip biiba bi bééna bé kunde i yén i Bétel, jon ba bi ep bés kiki basañal ba tôbôtôbô. Hala a bi tééñga me ndék. I Bétel, ba bé ti me bijek ni homa liyééne, lelaa me bé le me bana i gwom di bééna ngôñ ni i ndék moni basañal ba tôbôtôbô ba bé kôs? Hiki sôñ, hiki wada wés a bé kôs ndigi ndék moni inyu gwel mpék, ibale a mpam i yônôs nsoñgi wé ngeñ, mapeple, ni bikaat a ntjam. Ni moni mi, di bé lama somb bijek, saa ndap, ndiyô, dokta ni mam mape.

Ba bi ep bés i nit man juu li batéé likalô bebee ni tison i Durban, i Tuye India. Libim li bôt nyoo i libôga li ba bé bôt ba India, ngandak yap i bé bon ba bôt ba bi ke i Afrika Nwelmbok inyu sal i het ba mboñ bombo i nwii 1875. Nano ba bé sal bibôlô bipe, ndi ba bi tééda bilem gwap bi loñ, ni bijek gwap. Di bééna bé ngôñ i nigil hilémb hipe inyu tééne bo likalô inyule ba bé pot Ngisi.

Kiki basañal ba tôbôtôbô ba bé lama tégbaha 150 ngeñ hiki sôñ i nson likalô, me ni Laura di bi tjek le hilo hi bisu di ntégbaha ngeñ isamal i likalô. Lék i bé iloo hihéga. Di bééna bé mapeple to gwigil bi Bibel, jon di bé lama tégbaha ngeñ isamal inyu likalô li mandap ni mandap. Ndék ngéda i mbus di bé di ma tip bôdôl likalô, me béñge kilok, di bé di ma tégbaha ndigi 40 manut! Me bi badba too me bé le me pamba ni i bôlô i nsañal i.

Di bi tehe nseñ i pala boñ loñge ntjega. Hiki kel, di bé di kôôba bret ni kofi. Ngéda di gwé ngôñ i noi, di nkena man wés litôa i yiiye isi e, ngim mangéda, disii di boñge di India di bé di kôôge bés bebee inyu memle bés, inyule di bé pôna bé bana bôt bape! Kiki ngéda i bé tagbe, di bi yik léba le ngéda i bé hoo tagbe ngandak.

Di bé maséé kiyaga i niiga bôt ba suhulnyuu ba maliga mu libôga li! Bôt ba India ba bé ti bôt lipém, biloñge bi bôt, ba gwéhék Djob. Ngandak bôt i base i Indu i bi leege ñañ nlam loñge. I bé gwés ba mpôdôl bo Yéhôva, Yésu, Bibel, mbok yondo i het nsañ u ga ba, ni botñem i bitugne. Mbus nwii wada, di bééna 20 gwigil bi Bibel. Hiki kel, di bé jéla ni lihaa jada di bé niiga Bibel. Di bé maséé kiyaga.

Mbus ngéda di bi kôhna nson umpe, me bé lama sal kiki ngwélél makiiña libôñ li Tuye India. Hiki sonde, di bé yén ni ngim lihaa ngéda di bé di nyuuga likoda, di salak ni lôk kéé inyu ti bo makénd. Ha ngéda i, ba bé yoñ bés kiki bijô bi lihaa jap, di bé maséé i tégbaha ngéda ni bon bap, yak ni binuga gwap. Nwii ima minlam mi bi tagbe. Mbus di kôhna nsébla u hikuu hi loñ. I mankéé a bé pôdôs bés a kal le: “Di nhoñol le ni nlama témb i Bétel.” Me timbhe le: “Bés di yé maséé ni nson wés makiiña.” Ndi ni maliga, di bé bebee i sal to numbe homa.

I Bétel, me bé i juu li nson i het me bi kôhna nsima i sal ni minhôôlak mi lôk kéé. Ha ngéda i, hiki likoda li bé kôhna kaat i Bétel mbus mayuuga ma ngwélél makiiña. I kaat i i bé ti likoda makénd ni maéba lôk kéé i bé i gwé ngôñ. Batila bikaat bi ba bé sal ni ngui ngandak inyu boñ le ñañga u bagwélél ba makiiña u u bé ntilga ni mahop ma loñ kiki bo Xhosa, Zulu ni dilémb dipe u koblana ni hop Ngisi. Ba bé ba nkobol yak bikaat ni hop Ngisi ni mahop ma. Me nti bakobol ba mayéga ngandak inyule ba bi hôla me i tibil nok mandutu lôk kéé yés i bôlôm ni i bôda i i bé mihindô i bé boma.

Ha ngéda i, mbagla i bé ipôla bakana ni minhindô i Afrika Nwelmbok. Ba bé yén bé nlélém homa, jon i bôt ba bééna bé nlélém kôgôô ba bé tégbaha bé ngéda ntôñ. Lôk kéé yés i i bé minhindô i bé téé likalô  ni dilémb tjap, i kenek yak makoda i het dilémb tjap di bé pôda.

Me bé yi bé mihindô ngandak, inyule libôga li likalô li likoda jem li bééna ndik bôt ba mpot Ngisi. Nano i Bétel, me bééna pôla i yi bilem bi loñ lôñni maboñok ma mihindô. Me bi yi mandutu lôk kéé yés i bé boma inyule ba bé noñ bé ngim bilem bi loñ ni biniigana bi kwéha base. Ba bééna ñem ngui ngandak. Ba bé lama keñgle bilem bi loñ bi bi bé kiha bé ni Bitilna, ni tjél noñ maboñok ma ma bééna maada ni mimbuu mimbe tolakii bôt bap ba lihaa ni bôt ba libôga jap ba bé lama tééñga bo! I mambai, bôt ba bé yep kiyaga. Ngandak i bi boñ bé suklu bañga, ndi ba bé ndiihe Bibel.

Me bi bana nsima i sal ni lôk kéé inyu mam ma mbéñge kunde yés i bégés Djob ni ma ma ntihba ngôñ yés i tjél yoñ ngaba i mam ma nkoñ ’isi. I tehe ba mbuñge lôk kéé yés i i bé njohok i suklu inyule ba ntjél yoñ ngaba i masoohe ni i tôp hiémbi hi loñ i bi kônde lédés hémle yem.

Lôk kéé i bi boma ndutu ipe nyoo i man loñ i Afrika yada ba nsébél le Swasiland. Ngéda Kiñe Sobhuza II a bi wo, ba bi bat bôt ba i loñ i le, ba yoñ ngaba i ngim bilem bi loñ bi bi gwé maada ni bawoga. Bôlôm ba bé lama homb miño, yak bôda ba bé lama kit tjôñ tjap. Ba bi tééñga ngandak lôk kéé i bôlôm ni i bôda inyule i bi tjél yoñ ngaba ni bibégés bi basôgôlsôgôl. Ndéñbe yap ipañ Yéhôva i bi lôôha kônha bés maséé! Ndéñbe ni wongut i lôk kéé i Afrika bi bi lédés hémle yés.

I nwii 1981, me bi tiimba ke i sal i het ba mpémés bikaat inyule ba bé lama gwélél bi ordinater inyu pémés bikaat. Jon me bi témb nyoo. Me bé maséé kiyaga! Makeñge inyu pémés bikaat ma bi héñha ngandak. Banuñul mashin ba bé ti Bétel ngim mashin inyu boñ le ba noode sal ni mo yañga. Di bi sôk di héñha minlômbi mi mashin bôô ni mashin ma mondo matan. Di bi kôhna yak  mashin ma mondo ma ma mpémés bikaat. Nano, di bé hoo pémés bikaat iloo kôba!

Bi ordinater bi bi hôla bés i gwélél makeñge ma mondo mana le MEPS (Système électronique d’édition multilingue). Makeñge ma bôlô i pémés bikaat ma bi héñha ngandak, ma bé pôna ha bé ma ma bi tinde ntôñ i om bés i Bétel i Afrika Nwelmbok! (Yésaya 60:17) Bés bo ba-na di bé mbiibaga ni basañal ba ba bé gwés Yéhôva kiyaga. Me ni Bill di bé di ngi yii i Bétel. Ken bo Dennis ba bi yila basañ mbai ni bon.

Bôlô i Bétel i bé keñep ndigi keñep ni keñep. Nsoñgi u bikaat ba bé kobol ni u ba bé pémés u bé bet ndigi bet ni bet, ikété ngandak mahop. Ba bé ep bikaat bi i dikuu di loñ dipe. Jon, ba bé lama kéñbaha Bétel. Lôk kéé i bi oñ Bétel ilam i pes hiôñk i tison i Johannesburg. I bi yibla i nwii 1987. Kinje maséé i yoñ ngaba mu mahol ma nson ni i sal ntandaa ngéda i juu li ñega hikuu hi loñ hi Afrika Nwelmbok.

Di bi hel ngandak ngéda i nwii 2001 ba bi naña me i sal i juu li hikuu hi loñ i Amérika ba bi tip bot. Tolakii hala a bi tééñga bés i yék nson wés ni mawanda més i Afrika Nwelmbok, di bé maséé kiyaga i bôdôl niñ i mondo ni lihaa li Bétel li Amérika.

Ndi hala a bé tééñga bés i yén haa ni nyañ Laura nu a bé ñunuk. Di bé bé le di boñ bañga jam inyu yé di bak i tison i New York, ndi lôkyañ i Laura i bôda yo iaa i i bé mbiibaga i bi neebe i ti nye mahôla a bééna ngôñ. Ba bi kal le: “Di ta bé le di ba basañal bésbobasôna, ndi ibale di ntééda m’ma, hala a ga ti bé njel i kena nson nan ni bisu.” Di nti bo mayéga kiyaga.

Kiki lôknyañ i bôda i Laura i bi neebe i tééda nyañ wap, hala nyen mankéé nu munlôm bo nwaa ba ba bé yén i tison Toronto, i Kanada, ba bi neebe i tééda m’ma, nu a bé yik. Ha ngéda i, hala a bé boñ 20 ma nwii le ba bé yén ntôñ. Di bi lôôha kon maséé ni i ndun ba bi yoñ inyu yé letee a wo, ndék ngéda mbus le di bi pam i tison New York. Kinje bisai i bana bôt ba lihaa ba ba yé bebee i héñha niñ yap inyu tééda bagwal ba ba ñun, tolakii hala a ta bé jam li ntomb!

Inyu ndék nwii, i Bétel i Amérika me bé sal i het ba mpémés bikaat, ba bi kônde lémés nson u, u bé tomb nano le. Masañ mana, me nsal i man juu nu Bétel nu a nsomb gwom. Kinje maséé me nôgda i sal ni lihaa likeñi li Bétel ini, nano a yé 20 ma nwii, di yé yom kiki bo 5 000 di basal i Bétel ni 2 000 di lôk kéé i i nsal pes ngéda!

Hala a yé môm masamal nwii nano, me bé bé le me hégda le hana nyen me ga ba. Mu nwii mi nwominsôna, Laura a nit me ni ñem wé wonsôna. Kinje niñ ilam me mbana! Di yé maséé ni nya ndi nya i minson di nsal, yak ni i lôk kéé bés ni bo di nsal, ibabé i hôya lôk kéé i di mboma mu dikuu di biloñ di nyuuga ikété nkoñ ’isi. Kiki me nloo 80 nwii, me nsal ha bé ngandak inyule ngandak njohok lôk kéé i yé i i ngwel minson mi nano.

Ntôp tjémbi a tila le: “Loñ i i mbégés Yéhôva kiki Nyambe wap i yé maséé.” (Tjémbi 33:12, MN.) Hala a yé toi maliga! Me nti Yéhôva mayéga kiyaga inyule a bi ti me pôla i gwélél nye ni litén jé.