NGÉDA me bééna 12 ñwii nyen me bi yimbe inyu ngélé yem bisu le me gwé jam li mahee i kap. Kel yada i likoda likeñi, mankéé wada a bi bat me ibale me gwé ngôñ i téé likalô. Me bi timbhe nye le “ñ,” to hala kii me bé ngi ke i likalô. Kii di mpam i homa di bé lama tééne likalô, a ti me bon ba bikaat ba mpôdôl Ane Djob, ndi a kal me le: “We yuuga bôt ba yé ini pes loñ, me me nke ini pes ipe.” Me bi bôdôl ke mandap ni mandap ni woñi i ñem. Ndi me bi hel i tehe le hala a bi yoñ bé me ngandak ngéda inyu kap bon bem ba bikaat bobasôna. Ibabé pééna, ngandak bôt i bééna ngôñ ni mam me bé kap.

Me bi gwéé i ñwii 1923 i tison i Chatham, i pes mbok le Kent, i loñ Ngisi. Me bi néñél i homa bôt ba bééna ha bé botñem. Gwét bi ntôla bi bisu, bi bi yilha bé nkoñ isi loñge liyééne kiki bôt ba bé bem. Yak bagwal bem ba bé bôdôl ha bé baéga base i baptist ñem, inyule i bé nene le nseñ wap wotama won ba bé yéñ. Ngéda me bééna ñwii 9, mama yem a bi bôdôl ke i ndap base het Banigil Bibel (hala nyen ba bé sébél Mbôgi Yéhôva ha ngéda i), ba bé boñ makoda map. Mankéé nu muda wada nyoo, a bé gwélél Bibel ni ini kaat ni hop Pulasi le La Harpe de Dieu inyu ti bés boñge biniigana. I mam me bé nigil ma bé lémél me ngandak.

Ngéda me bé mañge wanda, me bé gwés me nti bôt botñem i nlôl ikété Bañga i Djob. To hala kiki ngim mangéda me bé ke i mandap ni mandap metama, me bi nigil ki ngandak mam mu kiki me bé pam ni bôt bape. Kii héga, kel yada, me bé i likalô ni mankéé wada nu a bé mañ mut, di luguk baskô inyu ke i nkoñ wés u likalô. Di bi tehe ñéga base wada a ntagbe, ndi me kal le: “Kembee ini i yé tagbe.” I mankéé nu, a bi téé baskô yé, a kal le me yéñ ni nye ngii nkok. Ha nyen a bi kal me le: “Njee a nti we kunde i kal le mut a yé kembee? Di nlama ndik kon maséé i añle bôt ñañ nlam, di nwas le Yéhôva nyen a kéés bo.” Ngéda me bé bôdôl likalô, me bi nigil ngandak mam inyu nôgda maséé ma yé i kap.​—Matéô 25:31-33; Minson mi baôma 20:35.

Mañ mut umpe u bi niiga me le, inyu nôgda maséé ma yé i ti, i mbéda ngim mangéda le di hônba mandutu ni wongut. Nwaa wé a bé gwés bé Mbôgi Yéhôva. Kel yada, a bi naña me i mbai yé  le di nyo ndék man jam. Nwaa a bi unup ngandak le a bak i likalô kayéle a kahal leñ nye momb ma ‘thé.’ Iloole a kônd nwaa, a bi bôdôl timbis mo i homa wap. I mbus ndék ñwii, a bi kôs bibom inyu wongut yé, inyule nwaa wé a bi yila Mbôgi Yéhôva.

Ngôñ yem i ti bape botñem inyu dilo di nlo i bi kônde nañ, jon me ni mama yem di bi kôs sôble i tison le Dôver, i sôñ matumb i ñwii 1940. Ane Britania i bi bôdôl jôs loñ Jaman gwét i sôñ dipos i ñwii 1939, ngéda me bééna 16 ñwii. I sôñ hilônde i ñwii 1940, me bé i bisu bi ndap yés, me tehge dikôô di bisônda ni woñi ñem di bé tagbe ikété basoso ba matôa. Bon ba bi pei gwét bi bééne i tison le Dunkirk. Me bi tehe i mis map le ba bééna bé botñem yo ki yo, hala a ti me ngôñ i añle bo ñañ nlam u Ane Djob. I mamélél ma ñwii u nyen ba bééna lem i leñ bakindim i ngii Britania. Hiki u, me bé tehe lelaa ntôñ gwét u dinuni di bikei bi Jaman, u bé leñek bakindim ngii nkoñ di bé yééne. Bakindim ba bé lond, di nogok bo ba nkwo, hala a kônhak bés woñi ngandak. Ngéda di bé pam i kel i noñ, di bé di léba ngandak mandap ma ma bi tjiba. Ha nyen me bi kônde nôgda le Ane Djob yotama yon i yé botñem yem inyu dilo di nlo.

I ñwii 1941 nyen me bi bôdôl toi niñ i likap kayéle hala a lona me ngandak maséé. Me bé sal i homa sitima ba nsébél le Royal Dockyard, i tison i Chatham, kiki ñoñ basitima. Libim li bôt li bé sôñna tel i, inyule i bé ti ngandak yéñe. Hala a bé ntandaa ngéda le bagwélél ba Yéhôva, ba bi nok le ba nlama bé yoñ ngaba i gwét ipôla matén. I ñwii 1941, di bi bôdôl nok le di nlama bé ki to sal i bahoma het ba mbañ bijôl bi gwét. (Yôhanes 18:36) Mu kii homa wem bôlô a bé bañ bijôl bi gwét bi nhiôm isi malép, me bi yoñ makidik i téé bôlô i, inyu yila nsañal inyu ngéda yosôna. Homa nu bisu me bi bôdle bôlô yem i nsañal a bééne i tison i Cirencester, i ngii dikôa di nwelmbok i loñ Ngisi.

Ngéda me bi bana 18 ñwii, ba bi ha me ndap mok sôñ bôô, inyule me bi tjél ke i gwét. Ngélé bisu likôga li ndap mok li bi yipba ni ngui, me bi kon woñi ngandak, me bi yégle metama. Ndi i mbus ndék ngéda, batat ndap mok ni bôt ba mok bape ba bi bôdôl bat me inyuki me bé i ndap mok. Me bé maséé i toñle bo hémle yem.

Ngéda ba bi pémés me i mok, ba bi bat le me ke ni mankéé Léônard Smith * inyu téé likalô mu bi  tison i pes mbok yés le Kent. Ibôdôl i ñwii 1944, iloo hikôô hi bikei, bi bi bééna bé bôt ba nluk tjo, bi bak nyonok ni bakindim, bi bi kwo i pes mbok le Kent. Di bé yaga mu njel ipôla mbok bisônda bi Jaman bi bééne, ni tison i London. Ba bé sébél bikei bi le kul-isi. Hala a bé inyu sôha bés ñem. A bé le ibale u nok iñgin i hinuni hi bikei i ntelep, kiki di bé béna nok, yi le ndék ngéda, wee hinuni hi bikei hi nkwo, hi lôs ki. Di bé tégbaha yigil Bibel ni lihaa jada li bééna bôt batan. Ngim mangéda, di bé di yén isi téblé bikei, inyu kôhna lisolbene ibale ndap i nkwél bés. Lihaa li jolisôna li bi sôk li kôs sôble.

I mbus gwét, me bi ba nsañal ñwii ima, i nwelmbok i loñ i Irlan. Di bé ngi yimbe letee ni limbe likala loñ i Irlan i bé mahéñha ni loñ i Ngisi. Di bé di nke i mandap ni mandap, di badak bôt homa liyééne. Di bé kal bôt le di yé baañal ñañ nlam i biloñ bipe, di tinak mimbamble mu minloñ. Kinje “bijôñ” i loñ het lôk pada yon i nkôm! Ngéda mut wada a bi yéñ boñ bés béba, me bi ke tjelel yak sônda yada, a bi timbhe me le: “We u hoñlak le kii?” Di bé yi bé le hala nyen biprisi bi bééna kunde. Ba bééna ngui i boñ le bôt ba nimis bôlô yap ibale ba neebe bikaat gwés. Ba bi boñ yak le ba pémés bés i ndap yés.

Di bi sôk yi le, i ngéda di mpam ngim homa nu a yé mondo, i bé loñge le di luk baskô yés, di ke tééne likalô haa ni homa di bé yééne, het bôt ba bééna prisi ipe. Ndi i mbus ngéda nyen di bé lama yuuga bet ba yé mu libôga jés. I tison yada le Kilkenni, di bé nigil ni mañge munlôm wada ngélé aa hiki sônde, to hala kii a bé nok minhanak mi limut, li li bé unbene nye. Me bé kon maséé ngandak i añle bôt maliga ma Bibel, kayéle me bi yoñ makidik i yônôs lipep inyu ke i suklu i Giléad.

I mbus suklu, i i bi nom sôñ itan i tison i New York, ba bi ep me ni baudu baa i ke i téé likalô i bon ba biôn i Tuye i Karaib. I sôñ maye sép i ñwii 1948, di bi nyodi i New York ni njel man sitima a bé ke ni mbebi, a bak mbôñgô (18 méta), ba séblak wo le Sibia. Me bé ngi jôp i sitima, jon me bi kon maséé ngandak. Wada ikété yés le Gust Maki, a bé nhôôlak nluk sitima. A bi niiga bés ndék makeñge inyu nluga basitima, kiki bo i wandal ni i yi hôt mbuñga (mabadô ma sitima), i luk sitima, ni lelaa di bé lama boñ ngéda mbuk mbebi i nkahal hôñ ni ngui. Gust a bi luk sitima yés loñge 30 ma dilo ikété mbuk mbebi, letee ni ngéda di bi pam i biôn bi Bahamas.

I mbus di bi tégbaha ndék sôñ i téé likalô mu bon ba biôn ma Bahamas, di bi ke ni sitima i biôn bi Leeward ni Windward, bi bi bé bôdlene i biôn Bikonji nu a yé i pañ loñ Potô Rikô, bi pamak letee ni i loñ Trinidad, hala a tinak jam kiki bo 800 kilôméta. Di bi tégbaha ñwii mintan i téé likalô mu biôn bi gwé bé Mbôgi Yéhôva to yada. Ngim mangéda di bé di tégbaha ngandak sonde ibabé bés ep to kôhna léta. Ndi kinje maséé di bééna i añal bañga i Yéhôva mu biôn bi!​—Yérémia 31:10.

Ngéda di bi tjak sitima i libôñ, malo més ma bi boñ le mbok i nyeñg. Bôt ba bé kodba i libôñ inyu yi bonjee di yé. Bôt bape ba bé ngi tehe sitima, to nkana. Bôt ba biôn ba bé yi leege bôt, ba gwéhék mam ma base, ba yik ki Bibel loñge. Ngim mangéda ba bé ba ti bés tjobi di yômi, piya, ni diwônde. Sitima wés a bééna bé soso homa inyu nañal, inyu lamb, to inyu jôa mambot; ndi di bé di nheñ hala.

 Di bé di page ikepam i nkoñ, di tégbahaga ki kel yosôna i yuuga bôt. Di bé béna kal bo le di ga ti nkwel Bibel u mbamba. Ndi kôkôa, di bé kôt ngeñ i sitima. Hala a bé hélha jam i tehe bôt ba nlo. Bilambe gwap bi bé bai kiki tjôdôt, di tehge bo ba nsôs dikôa. Ngim mangéda, limut li bé pam mbôgôl bôt, ba bé yén letee le u u sude, inyu bat mambadga. Ba bé gwés ba ntôp tjémbi, jon di bi tila bibuk bi ndék tjémbi di Ane, di ti bo mapep ma. Ngéda bés bo ba-na di bé boñ biliya i tôp tjémbi ti, yak bo ba bé tôp ni bés, ni makiñ map malam. Kinje loñge ngéda!

Ngéda di mal tégbaha yigil i Bibel, ngim baudu i bé ke ni bés letee di pam i lihaa lipe, i kodba ni bo inyu emble yigil yap. To hala kii di bé lama nyodi i mbus ndék sonde le di ntégbaha ngim homa, di bé béna kal baudu ba ba bé lôôha gwés maliga le ba ke ni bisu i niiga bôt bape letee di témb di lo. Di bé maséé ngandak i tehe lelaa bahogi ikété yap ba bé jôha bé ni bôlô i.

I len ini, ngandak mu biôn bi, i nyila bitison bikeñi le bôt ba nlo i béñge. Ndi ha ngéda i, bi bé ndik mambai ikété bikai, bahoma ba malép, bahoma ba lisege li ngwañ tuye ni tén mbôndô. Di bééna lem i luk sitima wés juu inyu nyodi i ôn yada, ni ke i ôn ipe. Tjobi dikeñi di bé tuk ipañ sitima wés, yom yotama u bé nok i bé liyôgbe li sitima kiki a nkan lép. I ngéda sôñ i nta, le tuye a yé nwee, di bé di tehe wengoñle nloñ nkeñi u tégi i bisu gwés.

I mbus ñwii mintan mi likalô i biôn, di bi ke i Potô Rikô, inyu héñha sitima wés ni sitima numpe, nu a nke ni belesin. Ngéda di bi pam, me bi boma Maxin Boyd, nu a bé nsañal i biloñ bipe. A bé nlam muda, me gwés ki nye ngandak. Ibôdôl nye mañge, a bé téé likalô ni makénd. I mbus ngéda, a bi ba nsañal i loñ Dômnika letee le bôt ba ngomin, ba ba bé bôt ba lôk pada, ba buñga nye i ñwii 1950. Kiki me bé wada ipôla bôt ba nsal mu sitima, me bi kôhna ndik kunde i yén i Potô Rikô sôñ yada. Me bé yi le ndék ngéda me ga ke i biôn bipe, me tégbaha ki ñwii mimpe nyoo. Jon me bi kalba le: “A Rônald, ibale u nyéñ bana hingonda hini, u nlama bé lep ngéda.” I mbus sonde aa, me bat nye libii. I mbus sonde isamal, di biiba. Ntôñ u bi ep me ni Maxin kiki basañal i Potô Rikô. Hala a nkobla le me bi ke ha bé mu sitima nu.

I ñwii 1956, me bi yila ngwélél makiiña. Ngandak i bilôk bikéé i bé yep, ndi di bé gwés di nyuuga bo ngandak. Kii héga, i mbai ba nsébél le Pôlata Pastillô, mahaa ma Mbôgi Yéhôva ma bé ha ima, ma ban-ga ngandak bon. Me bééna lem i hem hioñ inyu yap. Hingongonda hiada hi bé mu le Hilda, kel yada me bat nye ibale a nsômbôl ke yéga bés i likalô. A timbhe le: “Me gwé ngôñ i, ndi me nla bé. Me gwé bé bitamb.” Di bi sômbôl nye bitamb, a bôdôl ki ke i likalô ni bés. I mbus ngandak ñwii, ngéda me ni Maxin di bi ke yuuga bôt ba Bétel i Brooklyn i ñwii 1972, mankéé nu muda wada, nu a bi tip mélés sulku yé i Giléad, a bi kôôge bés bebee. A bé kôôba i ke i homa ba bi om nye, i loñ Iqwatôria. A bi kal bés le: “Ni nyi ha bé me, nga? Men me yé péda hingonda i Pastillô nu a bééna bé bitamb.” Hilda nu! Di bé maséé ngandak kayéle di kahal ee!

I ñwii 1960, ba bi bat bés le di ke sal i hikuu hi loñ i Potô Rikô, hi hi bé gwélél disii di mandap ima, i pes yada i tison i San Juan ba nsébél le Santurce. I bibôdle, me ni Lennart Johnson bon di bé boñ libim li bôlô. Nye ni nwaa ba bé Mbôgi Yéhôva i bisu mu loñ i Dômnika. Ba bi lo i Potô Rikô i ñwii 1957. I mbus ngéda, bôlô i Maxin i bé le a ômle mimbamble yak bôt ba mbat nwo. Bôt ba bé bat bebee le hikôô hi mimbamble hiki sonde. A bé gwés bôlô yé inyule a bé tôñ ba bobasôna ba bé kôs bijek bi mbuu bi.

Me ngwés bôlô i Bétel inyule i yé bôlô i likap. Ndi hala a nkobla bé le i gwé bé mandutu. Kii héga, ngéda likoda likeñi li bisu le bôt ba lôl i biloñ bipe, li bi tagbe i Potô Rikô i ñwii 1967, me bi nôgda wengoñle bôlô i nyuu me. Natan Knorr, nu a bé éga bôlô i Mbôgi Yéhôva, a bi lo i Potô Rikô. A bi hoñol le me nyoñ bé bitelbene inyu ndiyô i basañal ba bé lôl i biloñ bipe. Ndi a bé yoba, me bi boñ hala. I mbus, a ti me maéba ma ngui inyu unda me lelaa me nlama tjek mam, a kal ki le me nwéha nye nyuu. Me bi gwés bé timbhe nye, ndi me bi nôgda le a ñôm me nsohi inyu jam le me mboñ bé. Hala a tééñga me ngandak. To  hala, ngéda me ni Maxin di bi boma mankéé Knorr lisañ lipe, a bi naña bés i tuñ yé, a lémbél bés bijek.

Ngandak ngélé, di bi nyodi i Potô Rikô inyu ke yuuga bôt bem ba lihaa i loñ i Ngisi. Ngéda me ni mama yem di bi yila Mbôgi Yéhôva, papa yem a bi tjél maliga. Ndi ngéda bati minkwel ba bé ba lôl i Bétel, mama yem a bé boñ le ba yééne ha ndap. Papa yem a bi tehe lelaa bet ba nsal i Bétel ba gwé suhulnyu, ni lelaa ba yé maselna ni baéga bibase, ba ba bi pam nye ñem hala a bé jôga li ñwii. Sôk i nsôk, i ñwii 1962, papa yem a yila Mbôgi Yéhôva.

Maxin, nwaa wem nu gwéha, a bi wo i ñwii 2011. Me mbem yaga ngéda m’a témb me tehe nye i bitugne. Kinje loñge botñem! Mu 58 ñwii di bi tégbaha lôñ, me ni Maxin di bi tehe lelaa nsoñgi u Mbôgi Yéhôva i Potô Rikô u bi nyodi i 650, inyu pam i 26000! I mbus ngéda, i ñwii 2013, ba bi at hikuu hi loñ i Potô Rikô ni hikuu hi loñ i Amérika. Ha nyen ba bi bat le me ke me sal i tison i Wallkill, mu pes loñ le New York. I mbus 60 ñwii me ntégbaha mu biôn, me bi nôgda le me nyila toi bañga man Potô Rikô, hala wee coquí, jôl li nkoñgo wada u niñ nyoo i Potô Rikô, u u ntôp le ko-kee, ko-kee, i ngéda u u nsude. Ndi ngéda maké i bi kola.

Me ngi gwéhék bôlô i Bétel. Nano me gwé 90 ma ñwii. Bôlô yem kiki ntééda bémba i pes mbuu, i yé le me ti lihaa li Bétel makénd. Ba bi kal me le ibôdôl nu me bi lo i Wallkill, me ma yuuga 600 i bilôk bikéé. Bahogi ba nlo i tehe me inyu boñ le di kwélél mandutu map bomede, tole mandutu ba gwé i mahaa map. Bape ba mbat me maéba inyu yi lelaa bôlô yap i Bétel i nla too. Bape ki, ba ba ntip biiba, ba ntoñ maéba inyu libii. Ba bi bat ki bahogi le ba témb kiki basañal i makoda. Me nsédne bôt bobasôna maôô. Ibale hala a kôli, me mbéna kal bo le: “‘Nyambe a ngwés nu a nti ni ñem maséé.’ Jon, kon maséé mu bôlô yoñ. Yéhôva nyen u nsélél.”​—2 Korintô 9:7.

Biliya di nlama boñ inyu ba maséé i Bétel bi yé nlélém ni bi di nlama boñ inyu ba maséé to numbe homa: Di nlama hek pék inyu yi inyuki i bôlô di mboñ i yé toi nseñ. Hiki bôlô di mboñ i Bétel i yé nson u pubhaga. I nhôla “nkol u maliga ni u pék” i ti bilôk bikéé bi nkoñ isi wonsôna bijek bi mbuu. (Matéô 24:45) To hee homa di ngwélél Yéhôva, di gwé ngandak manjel i bégés nye. Jon di kon maséé i boñ jam ba mbat bés inyule “Nyambe a ngwés nu a nti ni ñem maséé.”