•  Lelaa Mbôgi Yéhôva i mboñ inyu yi too i nlama tégbaha ngim ngand?

•  Baa Mbôgi Yéhôva i i nyoñ bé ngaba i ngim mangand, i ngi gwéhék mahaa map?

•  Baa Mbôgi Yéhôva i nkal bôt bape le ba yoñ bañ ngaba i ngim mangand?

 Ilole i nyoñ makidik i tégbaha ngim ngand, Mbôgi Yéhôva i nwan Bibel. Ibale ngim mangand i nkiha bé tjagda ni matiñ ma Bibel, ha ngéda i, Mbôgi Yéhôva i nyoñ bé ngaba mu mangand ma. Ndi ngim mangand ipe i yé le Bibel i nsima bé; ha ngéda i, hiki Mbôgi Yéhôva yon i mpohol i yom i ga boñ inyu “bana loñge kiññem ngéda yosôna bisu bi Nyambe ni bi bôt.”​—Minson mi baôma 24:16.

 Mambadga ma ma noñ, mon Mbôgi Yéhôva i yé i badba ilole i nyoñ makidik le i ga tégbaha tole i ga tégbaha bé ngim ngand. a

•   Baa i ngand i, i nkiha toi ni biniigana bi Bibel?

   Litiñ li Bibel: “[Yéhôva] a nkal le: ‘Pama mu bilôñ gwap, ni bagla ni bo, ni tihba bañ yom nyega.’”​—2 Korintô 6:​15-​17.

   Inyu bagla, bagla yosôna ni biniigana bi bitembee, hala wee biniigana bi bi nkiha bé ni Bibel, Mbôgi Yéhôva i ntégbaha bé mangand ma ma gwé manjom ma ma noñ ha.

   Mangand ma ma umne i hémle tole i bibégés bi mop mape. Yésu a bi kal le: “U ôôbak bisu bi [Yéhôva] Nyambe woñ, u gwéélak ndik nyetama.” (Matéô 4:​10) Inoñnaga ni i mbén i, Mbôgi Yéhôva i ntégbaha bé Kristak, to Paska, ndi to ngand i bôlô i i yé hiki hilo hi bisu hi sôñ Mpuye, inyule mangand ma, ma umne i bibégés ba nti mop mape, he Yéhôva bé. U héya mangand ma, ba nyoñ bé ki to ngaba i mangand ma ma noñ.

  •  Kwanzaa. I jôl lini le Kwanzaa, “li nlôl munu bibuk ni hop Swahili le matunda ya kwanza, bi bi nkobla le: ‘Matam ma bisu.’ Hala a ntoñol le ngand ini i nlôl i mangand ma libumbul li matam ma bisu i i bi bôdle i nkoñ u Afrika.” (Encyclopedia of Black Studies) Tolakii ngandak i ntehe le kwanzaa a yé ngand i bihaiden, i kaat ini le Encyclopedia of African Religion i nkal le kwanzaa a yé kiki bo ngim ngand i nkoñ Afrika het “ba nti banyambe ni basôgôlsôgôl matam ma bisu ma libumbul inyu ti bo mayéga,” i kaat i, i nkônde le: “Hala a yé ki i unda mahoñol malam ni i ti mayéga inyu bisai basôgôlsôgôl ba nkôp, ba ba bi boñ le ngand ini le Kwanzaa i tagbe ikété minkoñ mi Afrika ni Amérika.

  •  Ngand i sôñ i i ntagbe ipôla sôñ Dipos (sôñ bôô) ni bibôdle bi sôñ Biôôm (sôñ jôm). I yé “ngand inyu bégés djob li sôñ.” (Holidays, Festivals, and Celebrations of the World Dictionary) Ngand i, i gwé liboñok jada li li yé le “bôda ba ndap ba nke ba ôôbak . . . i bisu bi djob.”​—Religions of the World​—A Comprehensive Encyclopedia of Beliefs and Practices.

  •  Norouz (Nowruz). “Bibôdle bi ngand i, bi nlébna ikété base ba nsébél ni hop Pulasi le Zoroastrisme i i bé hilo hi nlôôha pubhaga ikété kalénda i base i. . . . I bak ki le, mbuu u sôñ u u nyiba ni i jôl lini le [Rapithwin], u bak kiki bo le u yé nkéñék ni mbuu u lisuni ngéda sôñ i lisuni likeñi, u bi leegana ni mangand i kosi i hilo hi Norouz kiki lem i base le Zoroastrisme.” (United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization).

  •  Shab-e-Yalda. Ngand i, i mbégés bikidik bi kel (hala wee solstice d’été). Inoñnaga ni i kaat ini le Sufism in the Secret History of Persia, i ngand i, “i gwé maada ma tôbôtôbô ni i bégés Mithra,” djob li mapubi. Bôt ba nkal ki le, bebek le i ngand i, i gwé maada ni bibégés bi Lôk Rôma ni bi Lôk Grikia bi djob li hiañgaa. b

  •  Thanksgiving. Nlélém kiki Kwanzaa, babégés mabumbul bon ba bi bot ngand i, inyu bégés ngandak banyambe. Kiki ngéda i bé tagbe, “bilem bi, bi bi jôp ikété bibase bi bikristen.”​—A Great and Godly Adventure​—The Pilgrims and the Myth of the First Thanksgiving.

   Mangand ma ma mbégés bisat (superstitions) tole ma ma nhémle nsima. Bibel i nkal le i bet ba ‘nkôôbana ndigi Gad [djob li nsima] téblé’ ba yé bôt ba ba “nyék Yéhôva.” (Yésaya 65:11) Jo ni jon Mbôgi Yéhôva i ntégbaha bé mangand ma ma noñ:

  •  Ivan Kupala. Kaat ni hop Ngisi le The A to Z of Belarus i nkal le: “Inoñnaga ni i yom libim li bôt li nhémle, ngéda ngand i [Ivan Kupala], bihégél bi mpémés ngui yap, nya i yé le, ibale u yé lôs mut ni mut a gwé masoda, u nla yoñ ndék ngui mu.” I bibôdle, bihaiden gwon bi bé tégbaha i ngand i ngéda bi bé bi nsak bikidik bi kel (hala wee solstice d’été). Ndi, kaat ni hop Ngisi le Encyclopedia of Contemporary Russian Culture i nkal le: “I ngand i, i bi pôdna ni ngand i bibase ba nsébél le [“hilo hipubi” hi Yôhanes Nsôble] mbus malo ma base i Bikristen.”

  •  Nwii Yondo u sôñ (Nwii Yondo u Kina tole Nwii Yondo u Kôré). “Iloo mangéda mape ikété nwii, mahaa, mawanda, ni bôt bape, ba mbok mahoñol map inyu yéñ nsima, bégés ngim banyambe ni ngim mimbuu, ba kalnaga ki le masoda ma ba ni bo inyu nwii u u nlo.” (Mooncakes and Hungry Ghosts​—Festivals of China) Nlélém ni Nwii Yondo u Kina, yak Nwii Yondo u Kôré “u gwé bibégés inyu basôgôlsôgôl, ngim maboñok inyu buñga mimbuu mimbe ni kal bôt le nwii yondo u nlona bo lingwañ, ni biyimbne bi bi ñéba kii nwii yondo u ga lona bo.”​—Encyclopedia of New Year’s Holidays Worldwide.

   Mangand ma ma nit le ngim yom ikété mut binam i nke ni bisu i niñ mbus nyemb. Bibel i nkal bé le ngim yom ikété mut binam i nke ni bisu i niñ mbus nyemb. (Ézékiel 18:4) Jo ni jon Mbôgi Yéhôva i nyoñ bé ngaba yo ki yo i mangand ma ma noñ ha inyule ma nhôñôs i hémle ini le ngim yom ikété mut binam i nke ni bisu i niñ mbus nyemb:

  •  Hilo hi bawoga. Inoñnaga ni kaat ni hop Ngisi le New Catholic Encyclopedia, hilo hi bawoga hi yé hilo hi “ngand inyu bôt ba téé sép ba ba bi wo. Ipôla nwii 500 ikepam nwii 1500 N.Y., ngandak bôt i bé hémle le mimbuu mi bawoga mi mi nyéñ konangoo i Djob mi nke ngim homa inyu so bibéba gwap; ni le mi nla pémél ngim bôt yokel kiki bakugi, baemb, gwol, ni ndôñ mam ipe hala, inyule bôt ba, ba bi boñ bo bibéba bi mam ngéda ba bé ba ngi yii i niñ.”

  •  Ngand i Qingming ni ngand i bakugi. Mangand mana mo ima ma yé inyu bégés basôgôlsôgôl. Kaat ni hop Ngisi le Celebrating Life Customs Around the World​—From Baby Showers to Funerals i nkal le ngéda ngand i Qingming i ntagbe, “ba nligis bijek, mook, ni moni inyu boñ le njal ndi to nyus i gwel bañ bawoga, ni le moni mi héñél bañ bo.” Kaat i, i nkônde le: “Ngéda sôñ i ngand i bakugi i nkola, téntén juu, ngéda sôñ i nyon i libôm, [batégbaha ngand] ba nhégda le maada makeñi ma yé ipôla bayômi ni bawoga i u u iloo mau mape; jon i yé nseñ ngandak i yoñ bitelbene inyu mômôs bawoga ni i bégés basôgôlsôgôl.”

  •  Chuseok. Kaat ni hop Ngisi le The Korean Tradition of Religion, Society, and Ethics i nkal le yokel i ngand i, ba “nti mimbuu mi bawoga bijek ni mook kiki salga.” Makébla ma, ma ñunda le i bet ba ntégbaha ngand i “ba nhémle le ngim yom ikété mut binam i nke ni bisu i niñ i mbus nyemb.”

   Mangand ma ma gwé maada ni makañ. Bibel i nkal le: “Nu a mpot bindéé, to mut ngambi, to mut binjénjé, to mut makañ, to nkop nsiiba, to nke bakugi, to mut mis ma-na, to mbat bawoga . . . A nsuñgaha Yéhôva ñem.” (Ndiimba Mbén 18:10-​12) Inyu keñgle makañ​—yak ni liwan tjôdôt (ntjep wada u makañ)​—Mbôgi Yéhôva i ntégbaha bé ngand ba nsébél le Halloween ni mangand mape ma ma noñ ha:

  •  Nwii Yondo u Sinhala ni u Tamil. “Mam ma mbok ma yé ma mbôña ngéda ngand i, i ntagbe . . . ma yé bo i gwel ngim minson i ngim mangéda i i yé ntéak ni liwan tjôdôt.”​—Encyclopedia of Sri Lanka.

  •  Songkran. Jôl li ngand i, i i nlôl nkoñ u Asia “li nlôl munu buk ni hop Sanskrit . . . i i nkobla le ‘nyiñgha’ tole ‘héñha,’ ni le ngand i, i yé inyu unda le hiañgaa hi nyiñgha ikété liuñ li tjôdôt li yimbne i zôdiak ba nsébél le “Bélier.”​—Food, Feasts, and Faith​—An Encyclopedia of Food Culture in World Religions.

   Mangand ma Mbén Môsi ma ma bi mal ni njel sesema i Yésu. Bibel i nkal le: “Kristô nyen a yé lisugul li Mbén.” (Rôma 10:4) Bikristen bi ngi tehge nseñ i noñ matiñ ma ma nit Mbén Môsi i Djob a bi ti nlômbi Israel. Ndi ba ntégbaha bé mangand ma Mbén i, i bé nit. Téntén mangand ba ntégbaha inyu malo ma Mésia nu bikristen bi nyi le a bi lo behee. Bibel i nkal le: “Mam mana ma yé ndigi titii i mam m’a lo, ndi nyuu mam ma yomede i yé Kristô.” (Kôlôsé 2:​17) Inoñnaga ni i yom di ntip kal, i bak ki le ngim mangand i gwé maboñok ma ma nkiha bé ni biniigana bi Bibel, hala nyen a mboñ le Mbôgi Yéhôva i ntégbaha bé mangand ma ma noñ ha:

  •  Hanoukkah. Ngand ini, i ntagbe inyu mbigda mayibil ma nyônhe ima ma témpel i Lôk Yuda i Yérusalem. Ndi Bibel i nkal le Yésu a bi yila Prisi Ikeñi “ikété lap [tole témpel] i i nlôôha bikeñi ni peles, i i ñôña bé ni moo, hala a yé le i ta bé kikii bihégél bini.” (Lôk Héber 9:​11) Inyu bikristen, i témpel i mbuu i, yon i nhéñha témpel i minsôn i Yérusalem.

  •  Rosh ha-shanah. A yé hilo hi bisu hi nwii u Lôk Yuda. Ngéda kwañ, ba bé sémél Djob bisesema bi tôbôtôbô ngéda ngand i, i bé tagbe. (Ñanga bôt 29:​1-6) Ndi, kiki Yésu Kristô a yé Mésia, a bi “sugus litina li sesema ni li likébla,” a boñ ki le bisesema bi, bi yila yañga i mis ma Djob.​—Daniel 9:​26, 27.

•   Baa i ngand i, i nhôñôs le bibase bi nlama pôdna?

   Litiñ li Bibel: “Kinje ngaba nhémle a gwé ni mut a ntop bé hémle? Kinje malômbla témpel Nyambe i gwé ni bisat?”​—2 Korintô 6:​15-​17.

   To hala kiki Mbôgi Yéhôva i mboñ biliya i niñ ikété nsañ ni bôt ba libôga jap, i neebege ki le hiki mut a gwé kunde i hémle i yom a ngwés, ndi i nkeñgle mangand ma ma mpôdna bibase inyu manjom ma ma noñ.

   Mangand ma ma mbégés ngim mut base tole ngim mam i i ntinde bibase i pôdna inyu bibégés. Ngéda Djob a bé kena litén jé inyu jôp i hisi yondo, i bôt ba bé yééne mu ba bééna ngandak bibase, jon a bi béhe litén jé le: “U lômblaga bañ ni bo, to ni banyambe bap. . . . Ibale w’a gwélél banyambe bap, ki hala a’ ba toi we kédi.” (Manyodi 23:32, 33) Jo ni jon, Mbôgi Yéhôva i nyoñ bé ngaba mu mangand ma ma noñ ha:

  •  Loy Krathong. Ngéda ngand ini i ntagbe i loñ Tailand, “bôt ba mbok bikai ikété madis, ba kwiye tjandré ni mbamba i binjinjiñ, ba péñgi gwo mu i madis ma, ba tek mo i ngii lép, ma kahal ke. Ha nyen ba nkal le môñgô u nkena badlok. Ngand i, i mbigdaha ndémbél ipubi i Bouddha a bi yék.”​—Encyclopedia of Buddhism.

  •  Hilo hi loñ inyu tam bibéba. Ngomin yada i ba bi sima i lipep li manwin i loñ i Giné i Papu li ba nsébél ni hop Ngisi le The National, i bi kal le i bet ba nyoñ ngaba mu ngand i “ba neebe le ba nit matiñ ma hikuu hi hémle i bikristen.” Ngomin i, i nkônde kal le hilo hi, hi yé “lipigil li matiñ ma bikristen bi loñ yap.”

  •  Vesak. “A yé hilo hi hi nlôôha hipubi ikété dilo dipubi di babégés Bouddha. Ba nséé ligwéé, bai i mapubi, nyemb ni mapam ma Bouddha i Nirvana.”​—Holidays, Festivals, and Celebrations of the World Dictionary.

   Mangand ma ma niñne i bilem bi bibase, ndi i bak le bi nlébna bé ikété Bibel. Yésu a bi kal baéga bibase le: “Ni nyilis bañga i Nyambe kikii yañga jam inyu lem nan.” A bi kal ki le bibégés gwap bi yé yañga inyule ba bé niiga “matiñ ma bôt kikii [bo le ma yé] maéba [ma Nyambe].” (Matéô 15:​6, 9) Lakii i ndiihe mabéhna ma, Mbôgi Yéhôva i nyoñ bé ngaba yo kiki yo i mangand bibase bi ntégbaha.

  •  Épiphanie (Hilo hi Bikiñe biaa, ngand Timkat, tole ngand i bayitjôdôt). Batégbaha ngand i, ba mbigda mayuuga bayitjôdôt ba bi yuuga Yésu tole sôble i Yésu. Ngand i, i “nyilha mangand ma bihaiden kiki bo le ma yé ma bikristen, ngand i, i yé inyu bégés mop ma diléléba, ma balom ni ma tuye.” (The Christmas Encyclopedia) Ngand Timkat, i i mpôôna ngand Épiphanie, “i umne ikété bilem bi mbok.”​—Encyclopedia of Society and Culture in the Ancient World.

  •  Assomption (ngand i mabet ma Maria i ngii). Ngand ini i nhôñôs bini biniigana le Maria, nyañ Yésu, a bi ke i ngii ni nyuu yé i minsôn. Ndi kaat ini ni hop Ngisi le Religion and Society​—Encyclopedia of Fundamentalism i nkal le: “Biniigana bi, bi bé yiba bé i likoda li bikristen li hiai hi bisu, to sima, ba nsima bé gwo ikété Bitilna.”

  •  Immaculée Conception. “Bini biniigana le Maria a bi gwéé ngi béba yo kiki yo bi mpôda bé mpaha ikété Bitilna . . . Hala a yé makidik le base i bi yoñ.”​—New Catholic Encyclopedia.

  •  I sôga je (carême). I kaat ini le New Catholic Encyclopedia i nkal le, i ndumbba i, ni i sôga je i, bi bi tééba i “kég i nyônôs ina,” iloo 200 nwii i mbus le ba bi mal tila Bibel. Inyu hilo hi bisu hi ngand i sôga je, i kaat i, i nkônde le: “Lem i bahémle i hooba libu i Ngwa Ngéé u libu (Mercredi des cendres), i bi tééba ni nkoñ isi wonsôna i Sinôd i Bénévent i nwii 1091.”

  •  Ngand Meskel (tole Maskal). Inoñnaga ni kaat ini le Encyclopedia of Society and Culture in the Medieval World, i ngand i Lôk Étiôpia i, i yé yimbne i i ñunda le ba bi “léba Bañga Mbasa (mbasa i het Kristô a bi wél), ikété maséé, ba nkwiye hié, ba kiiñaga hio, ndi ba sagak.” (Matila ma ma yé ikété diko, ma yé ma kaat i). Ndi, Mbôgi Yéhôva i ngwélél bé mbasa i bibégés gwap.

•   Baa ngand i, i mbégés ngim mut, ngim ntôñ tole ngim yimbne i loñ?

   Litiñ li Bibel: “Haana nyen Yéhôva a nkal le: ‘Tiihe tiihe ni mut a mbôdôl mut binam ñem, nu a nyilha minsôn jôl yé, nu ñem wé u nyék Yéhôva.’”​—Yérémia 17:5.

   Tolakii ba nyi ti mayéga inyu mam bôt bape ba mbôñôl bo, ba soohege ki inyu yap, to hala, Mbôgi Yéhôva i nyoñ bé ngaba i mintén mi mangand, tole i mintén mi mam kiki bo mi mi noñ:

   Mangand ma ma mbégés ngim baéga tole ngim bôt i i nyiba ngandak. Bibel i nkal le: “Ni bôdôl ha bañ mut binam ñem, lakii nhébék won u yé nye i mben yé môl. Inyule ndamba yé i yé ki?” (Yésaya 2:​22) Jon, Mbôgi Yéhôva i ntégbaha bé mangand kiki bo ligwéé li ngim kiñe.

   Mangand inyu bégés libadô li nyuñg li ngim loñ. Mbôgi Yéhôva i ntégbaha bé ngand i Hilo hi libadô li nyuñg. Inyuki hala? Inyule Bibel i nkal le: “Tada yaga bébomede inyu bisat.” (1 Yôhanes 5:​21) I len ini, ngim bôt ipe i nyoñ bé libadô li nyuñg kiki ngim sat​—ngim yom inyu bibégés​—ndi mut miñañ wada le Carlton J. H. Hayes a bi tila le: “Libadô li nyuñg li yé yimbne i tôbôtôbô i hémle inyu babégés loñ, ni yom i tôbôtôbô inyu bibégés gwap.”

   Mangand ma ma mbégés mut nu a yé mpubi. Kii i bi bôña ngéda mut wada nu a bé kon Nyambe woñi a bi ôôp i bisu bi ñôma Pétrô? Bibel i nkal le: “Pétrô a téé nye, a kaI le: ‘Telep; ngo me ki me yé mut.’” (Minson mi baôma 10:25, 26) Kiki to Pétrô, to ñôma numpe a bi neebe bé lipém tole bibégés, Mbôgi Yéhôva i nyoñ bé ngaba i mangand ma ma mbégés ngim bôt i i nyôña kiki bo le i yé ipubi, kiki i mangand ma ma noñ ha:

  •  Ngand Toussaint (Hilo hi Bapubi). “Ngand inyu ti bapubi bobasôna lipém . . . Bibôdle bi ngand i bi nyiba bé loñge.”​—New Catholic Encyclopedia.

  •  Ngand i Notre Dame de Guadeloupe. Ngand i, i mbégés “ntat numpubi nu Méksika,” nu bape ba nyoñ kiki Maria, nyañ Yésu. Ba nkal le a bi pémél nsalnwom wada i nwii 1531.​—The Greenwood Encyclopedia of Latino Literature.

  •  Hilo hi jôl li lisoba (tole jôl li sôble). Inoñnaga ni i yom kaat ni hop Ngisi le Celebrating Life Customs Around the World​—From Baby Showers to Funerals i nkal, hilo hi jôl li lisoba hi yé hilo hi ngand i mañge nu a nyoñ jôl li numpubi, i yokel nu a nsôblana tole i yokel nu ba nkéhi nye moo ño inyu boñ le a kôhna mbuu mpubi kiki ngéda baôma.” I nkônde ki le i yokel nu “a yé hilo hi umi ikété matéak ma base.”

   Mangand ma m’bô tole ngim mangand inyu mam mape. Bibel i nkal le: “I yé loñge i solbene yak Yéhôva iloo bôdôl mut binam ñem.” (Tjémbi 118:​8, 9) Mbôgi Yéhôva i nyoñ bé ngaba i mangand kiki bo Hilo hi ngand inyu boñge ba wanda (Fête de la Jeunesse), tole Hilo hi ngand inyu bôda (Journée de la femme) inyu unda le i nkeñgle hipa hi bôdôl bôt ba binam ñem iloo Djob inyu mélés mandutu ma nkoñ isi. Inyule mangand ma, ma nit mam ma m’bô tole ma nyiñgis loñ. Inyu hala ki nyen i nyoñ bé ngaba i ngand i i nhôñlaha i kel minkol mi bi yila ngwélés (jour de l’Émancipation), ni ndôñ mangand ipe hala. Ndi, Mbôgi Yéhôva i gwé botñem le Ane Djob yon i ga mélés ndodla ni ngitelepsép.​—Rôma 2:​11; 8:​21.

•   Baa ngand i, i ñunda le loñ yada i nlel biloñ bipe tole litén jada li nloo mana mape?

   Litiñ li Bibel: “Nyambe a ta bé ntodol bôt, ndi ikété hi loñ, nu a nkon nye woñi, a boñok ki mam ma téé sép, nyen a nlémél nye.”​—Minson mi baôma 10:34, 35.

   To ibale ngandak Mbôgi Yéhôva i ngwés biloñ gwap, i nkeñgle mangand ma ma mbédés biloñ ngii bipe tole matén ngii mape kiki mangand ma ma noñ:

   Mangand ma ma mbégés mintôñ mi gwét. Iloole a hôñôs jam li gwét, Yésu a bi kal banigil bé le: “Gwéha baoo banan, soohana inyu bôt ba ntééñga bé.” (Matéô 5:​44) Jo ni jon Mbôgi Yéhôva i nyoñ bé ngaba i mangand ma ma mbégés bisônda, kiki bo ma ma noñ ha:

  •  Hilo hi Anzac. “Anzac a yé ntôñ u bisônda u loñ Ôstrélia ni u Siland Yondo,” ni ki le “Hilo hi Anzac hi bi hol ndék ni ndék inyu yila hilo hi mbigda i bisônda bi bi bi wo i gwét.”​—Historical Dictionary of Australia.

  •  Armistice (Hilo hi minlômbi mi bajogwét, Hilo hi bagwégwét ba kôba). Mangand ma ma mbégés “mintôñ mi bagwégwét ba kôba yak ni i bet ba bi wo i gwét inyu loñ yap.”​—Encyclopædia Britannica.

   Mangand ma ma mbigdaha ñañ u ngim loñ tole kunde i bi kôs. Yésu a bi kal inyu banigil bé le: “Ba ta bé ba nkoñ ’isi, kikii to me me ta bé me nu nkoñ ’isi. (Yôhanes 17:16) To ibale ba yé maséé i nigil ñañ u loñ yap, Mbôgi Yéhôva i nyoñ bé ngaba i mangand ma ma noñ:

  •  Australia Day (Hilo hi Ôstrélia). Inoñnaga ni kaat ni hop Ngisi le Worldmark Encyclopedia of Cultures and Daily Life, ngand i, i mbigdaha “hilo hiada hi nwii 1788, i kel bisônda bi Ngisi bi bi ôm lituk i nkoñ Ôstrélia inyu unda le u njôp i si énél yap.”

  •  Guy Fawkes Day (Hilo hi Guy Fawkes). A yé ngand i i mbigda i kel Guy Fawkes ni mintôñ mi bôt mi Katôlika ba bé yéñ nol Kiñe ba bé sébél le James I ni hikuu hi batéé mambén hi loñ Ngisi i nwii 1605.”​—A Dictionary of English Folklore.

  •  Jour de l’indépendance (Hilo hi kunde). Ikété ngandak biloñ, a yé “hilo hi hi bi tééba inyu tégbaha ngand i mbamba ni i mbigda i kel loñ i bi kôs kunde yé.”​—Merriam-Webster’s Unabridged Dictionary.

•   Baa ngand i, i gwé mam ma nyega tole maboñok mabe?

   Litiñ li Bibel: “Ngo ngéda i bi tagbe yon i bé kôli inyu boñ sômbôl i biloñ bipe, ni i hiumul ikété biyôgda, ni minheña, ni lihiua, ni bilôñ bi mpuñgu, ni biti bi nyôba, yak ni bégés bisat i nsuñgaha ñem.”​—1 Pétrô 4:3.

   Inoñnaga ni litiñ lini, Mbôgi Yéhôva i nyoñ bé ngaba i mangand ma ma nhôñôs nyôba maoog, ni mangand ma ma gwé yubda. Mbôgi Yéhôva i ngwés ngéda i yé ntôñ ni mawanda map, ba pohlak i nyo maoog ni hihéga tole i tjél nyo. Ba mboñ biliya gwap gwobisôna inyu noñ litiñ lini: “To ni nje to ni nyo, to ki yaga ni mboñ, boña mam momasôna le Nyambe a kôs lipém.”​—1 Korintô 10:31.

   Jo ni jon Mbôgi Yéhôva i nyoñ bé ngaba i Karnaval tole i mangand ma ma mpôôna ma, ma hôñhak bilem bi nyega Bibel i nsôña. Hala a mbéñge yak ngand i Lôk Yuda ba nsébél le ngand Purim. Kaat ini ni hop Ngisi le Essential Judaism i nti mahoñol le, tolakii ngand Purim i nhôñlaha kobla i Lôk Yuda i minkôm i kég i yônôs itan B.N.Y., i len ini, ngand i, “i nla pôôna yom kiki bo ngand i Mardi Gras tole Karnaval.” Kaat i, i nkônde ki le inyu bet ba ntégbaha mangand ma, “hala a nkobla le ba nhaba mintiñgil mi mambot (libim li ngéda, bôlôm ba nhaba mambot ma bôda), ba boñok lisanda, ba nyok ngandak, ba boñok ki ngandak liyôgbe.”

 Ñ. Bibel i niiga bôt le ba gwés, ba ti ki bôt bap ba lihaa lipém to imbe base ba yé. (1 Pétrô 3:​1, 2, 7) I yé maliga le ngéda Mbôgi Yéhôva yada i nwaa yoñ ngaba i ngim mangand, ngim bôt ikété lihaa jé i nla unup, i nôgda ki le maada map ma nhoi. Ndi ngandak Mbôgi Yéhôva i nyoñ bitelbene i unda bôt bap ba lihaa le i ngi gwéhék bo, i toñlege ki bo ikété nsañ manjom ma ma nit makidik map, i yuugaga ki bo ngéda pôla i nene.

 To. I nhémle le hiki mut a nla kit inyu yé nyemede. (Yôsua 24:15) Mbôgi Yéhôva i ‘nti bôt bobasôna lipém,’ to imbe base ba yé.​—1 Pétrô 2:​17.