1, 2. (1) ?Sa kekle benin yɛ ɔ juli Pɔlu nin i janvuɛ’m be su Efɛzi lɔ-ɔ? (2) ?Ngue yɛ é wá kɛ́n i ndɛ ndɛ tre nga nun-ɔn?

 EFƐZI klɔ’n nun w’a keje yekee! Kɛ sran wie’m bé kpánkpán’n, nn wie’m bé wánndi. Sran kpanngban mɔ b’a fa ya’n, b’a tian be nuan lika kun, yɛ be su kpankpan. Be trali akoto Pɔlu i janvuɛ ng’ɔ nin be su tu ajalɛ’n be nun nɲɔn, yɛ be su fa be kɔ. Be nga be ɔli like tolɛ butiki’m be nun’n, b’a jaso lɔ be su kɔ kan sran kpanngban b’a yia lɛ’n. B’a to be ti klɔ’n nun anɔ yiwlɛ, mɔ sran akpiakpi ablaɔn-nin-nnun (25.000) be kwla sɔn nun’n, i nun lɔ. Be nga be o lɛ’n, be sunman lika be siman like nga ti yɛ be o lɛ-ɔ. Sanngɛ be tili i flɛnflɛn kɛ be su wa saci be amuin sua’n nin be amuin bla m’ɔ ti be cinnjin’n, mɔ be flɛ i Atemisi’n. Ɔ maan be kpankpannin lele be seli kɛ: “Efɛzifuɛ’m be Atemisi’n ti dan!”—Yol. 19:34.

² Satan i sa o sa sɔ’n nun. Ɔ kunndɛ kɛ ɔ́ sín sran sɔ mɔ b’a fa ya kpa’n be lika naan sran kpanngban b’a tieman Ɲanmiɛn Sielɛ’n i jasin fɛ’n. Satan sin nzaje sa mun nin ninnge wie mun ekun be lika naan sran’m b’a kwlá tieman jasin fɛ’n. Ndɛ tre nga nun’n, é wá kán ajalɛ fanunfanun nga Satan fali be naan Klisifuɛ klikli’m be jran jasin bolɛ’n nin ninnge fanunfanun ng’ɔ yoli naan be bubu be wun nun’n, be ndɛ. Sanngɛ ng’ɔ ti cinnjin kpa’n yɛle kɛ é wá wún kɛ ajalɛ kwlaa ng’ɔ fali be’n, be kpili ase. Ɔ maan “Zoova i ndɛ’n truli kpa, kpɛkun ɔ ɲannin ta kpa.” (Yol. 19:20) ?Sanngɛ ngue ti yɛ Klisifuɛ klikli’m be kwla dili be junman’n titi-ɔ? Zoova ukali be ti-ɔ. I sɔ kunngba’n yɛ Zoova uka e andɛ naan y’a kwla bo jasin fɛ’n titi naan e nin e niaan mun e afiɛn w’a mantan kpa titi-ɔ. Sanngɛ ɔ fata kɛ e yo e liɛ nga e kwla yo’n kɛ Klisifuɛ klikli’m be sa. Zoova i wawɛ’n kwla uka e naan y’a yi nzuɛn wie’m be nglo. Nzuɛn sɔ’m bé úka e naan y’a bo jasin fɛ’n titi. Siɛn’n, maan e kan Apolɔsu i ndɛ.

3, 4. ?Ngue yɛ Akila nin Prisiyi be sieli i nzɔliɛ Apolɔsu lika-ɔ? ?Wafa sɛ yɛ be ukɛli i-ɔ?

³ I nun nga Pɔlu tú i ajalɛ’n i nsan su m’ɔ́ kɔ́ Efɛzi’n, nn Zifu bian kun  mɔ be flɛ i Apolɔsu’n w’a ba Efɛzi lɛ. Ɔ fin klɔ dan nga be flɛ i Alɛzandri m’ɔ o Ezipti mɛn’n nun lɔ’n su. Apolɔsu i nzuɛn’n ti kpa. Ɔ si ijɔ kpa. Asa ekun’n, “ɔ si Ɲanmiɛn Ndɛ’n kpa.” Asa kusu’n, “Ɲanmiɛn wawɛ’n m’ɔ o i su’n ti’n, ɔ ti juejuefuɛ kpa.” Kɛ ɔ ɔli Zifu’m be Ɲanmiɛn sulɛ sua’n nun lɔ’n, ɔ kannin ndɛ’n kleli be yakpa su nin juejue su.—Yol. 18:24, 25.

⁴ Kɛ Apolɔsu ijɔli’n, Akila nin Prisiyi be sieli be su kpa. E si kɛ kɛ be wunnin kɛ ‘ɔ kannin Zezi i su ndɛ’n kleli sran mun’n, [naan] ɔ kleli be i su ndɛ nanwlɛ’n,’ ɔ yoli be fɛ kpa. Zezi i su ndɛ ng’ɔ kannin’n ti nanwlɛ. Kannzɛ ɔ ti sɔ’n, sanngɛ Akila nin Prisiyi be sieli i nzɔliɛ kɛ ndɛ cinnjin kun o lɛ’n ɔ simɛn i. Afin “Zan i batɛmun’n i ngunmin yɛ ɔ si i-ɔ.” Akila nin Prisiyi be ti tannin sua yofuɛ. Sanngɛ b’a sroman Apolɔsu sɔ m’ɔ si fluwa kpa, mɔ kusu ɔ si ijɔ kpa’n. I kpa bɔbɔ’n, “be fɛli i, kpɛkun be kannin Ɲanmiɛn i atin’n i ndɛ weinwein kpa kleli i.” (Yol. 18:25, 26) ?Yɛ ngue yɛ Apolɔsu sɔ m’ɔ si fluwa kpa’n, mɔ kusu ɔ si ijɔ kpa’n ɔ yoli-ɔ? Ɔ yili nzuɛn cinnjin kpa kun i nglo. Yɛle be wun ase kanlɛ’n. Ɔ fata kɛ Klisifuɛ’m be yi nzuɛn cinnjin sɔ’n i nglo wie.

5, 6. ?Ngue yɛ ɔ ukali Apolɔsu naan Zoova w’a fɛ i w’a di junman-ɔn? ?Ngue yɛ Apolɔsu i su ndɛ’n kle e-ɔ?

⁵ Apolɔsu sɔli ukalɛ mɔ Akila nin Prisiyi be ukɛli i’n i nun klanman. Ɔ maan ɔ kacili Zoova i sufuɛ kpa. I sin’n, ɔ ɔli Akai. Kɛ ɔ juli lɔ’n, “ɔ ukali” Klisifuɛ’m be kpa. Asa ekun’n, ɔ boli jasin’n kleli Zifu nga be o akpasua sɔ’n su mɔ be jran su kpa kɛ nán Zezi yɛle Mesi nga be seli kɛ ɔ́ bá’n. Liki seli kɛ: “Ɔ kɛnnin i juejue su kleli Zifu’m be kɛ be nunman nanwlɛ atin’n su. Asa kusu’n, ɔ fali Ɲanmiɛn Ndɛ’n kleli be kɛ Zezi yɛ ɔ ti Klisi’n niɔn.” (Yol. 18:27, 28) Nanwlɛ, Apolɔsu ukali asɔnun’n i nunfuɛ’m be kpa. Apolɔsu ti’n, sran kpanngban be tili “Zoova i ndɛ’n.” ?Ngue yɛ Apolɔsu i su ndɛ’n kle e-ɔ?

⁶ Ɔ fata kɛ Klisifuɛ’m be kwlaa be yo wun ase kanfuɛ. E tinuntinun e le ninnge wie mɔ e si be yo-ɔ, yɛ e le nzuɛn kpa wie mun. Sanngɛ ɔ fata kɛ e kan e wun ase naan Zoova w’a kwla fa e w’a di junman. Ɔ timɛn i ti’n, ninnge nga e si be yo sɔ’n, bé káci kɛ aya sa. Sɛ y’a nianman e wun su’n, é tú e wun. (1 Kor. 4:7; Zak. 4:6) Sanngɛ sɛ e kan e wun ase sakpasakpa’n, é bú e wiengu’m be kɛ be ti kpa tra e. (Fip. 2:3) Ɔ maan sɛ e wiengu’m be tu e fɔ’n, e su faman ya. Kpɛkun é ló e wun naan be kle e atin. Asa ekun’n, sɛ Ɲanmiɛn wawɛ’n kle anuannzɛ’n i atin’n, e su seman kɛ akunndan nga e bu’n yɛ ɔ ti kpa-ɔ. Kpɛkun e su jranman su fii kɛ i su yɛ be nian-ɔn. Sɛ e kan e wun ase titi’n, Zoova nin i Wa’n bé fá e dí junman titi.—Lik. 1:51, 52.

7. ?Wafa sɛ yɛ Pɔlu nin Apolɔsu be kleli kɛ be ti wun ase kanfuɛ-ɔ?

⁷ Be nga be kan be wun ase’n, be ɲin bloman be wiengu wun. Sɛ ɔ ti kɛ Klisifuɛ klikli’m be asɔnun’n i nunfuɛ’m be bubuli be wun nun’n, nn ɔ yoli Satan i fɛ kpa. Sɛ ɔ ti kɛ Apolɔsu nin Pɔlu mɔ be sran nɲɔn’n be di junman juejue su’n, be ɲin bloli be wiengu wun naan kun kunndɛli kɛ ɔ́ ɲán ɲrun trɛ́ i wiengu’n, nn ɔ yoli Satan i fɛ kpa. Yɛ sɛ be waan bé yó sɔ kusu’n, nn be yoli. Afin Korɛnti lɔ aniaan wie’m be wa seli kɛ: “N ti Pɔlu liɛ.” Yɛ wie’m be waan: “Min liɛ’n, n ti  Apolɔsu liɛ.” ?Pɔlu nin Apolɔsu be wlali aniaan’m be fanngan kɛ be yo sɔ-ɔ? Cɛcɛ! Pɔlu kɛnnin i wun ase, kpɛkun ɔ yoli Apolɔsu i mo Ɲanmiɛn junman m’ɔ dili’n ti. I kpa bɔbɔ’n, ɔ mɛnnin i junman wie mun ekun. Apolɔsu kusu fali atin nga Pɔlu kleli i’n su. (1 Kor. 1:10-12; 3:6, 9; Tit. 3:12, 13) Nanwlɛ, Pɔlu nin Apolɔsu be kannin be wun ase kpɛkun be dili Ɲanmiɛn junman’n likawlɛ! I sɔ’n kle e kwlaa e ajalɛ kpa andɛ.

8. ?Atin benin su yɛ Pɔlu sinnin naan w’a sɛ i sin Efɛzi lɔ-ɔ? ?Yɛ ngue ti-ɔ?

⁸ Pɔlu seli kɛ ɔ́ sɛ́ i sin Efɛzi lɔ, yɛ i sɔ kusu yɛ ɔ yoli-ɔ. a (Yol. 18:20, 21) Maan amun fa amun ɲin sie i atin nga Pɔlu fali fa sɛli i sin’n su. Pɔlu boli i ajalɛ tulɛ’n bo Antiɔsu ng’ɔ o Siri lɔ’n su. Yɛ kɛ ɔ ko yo naan w’a ju Efɛzi lɔ’n, ɔ kwla se kɛ ɔ́ fá atin ng’ɔ ti kpe’n. Yɛle kɛ ɔ́ sín Selesi naan ɔ́ fá mmeli’n kɔ́ Efɛzi lɔ trele. Sanngɛ nɛ́n i sɔ yɛ ɔ yoli-ɔ. Ɔ sinnin “lika nga be o jenvie’n i wun mmua’n be nun.” Sran wie’m be waan sɛ e fa e ɲin sie i ajalɛ nga Pɔlu tuli mɔ Sa Nga Be Yoli’n 18:23 nin 19:1 be kɛn i ndɛ’n su’n, e kwla se kɛ atin nga Pɔlu fali’n ti kilo kɔe akpi kun ya nsiɛn (1.600). ?Yɛ ngue ti yɛ atin tɛnndɛn sɔ’n mɔ i kunngba’n ti kekle’n yɛ Pɔlu fali-ɔ? Afin ɔ kunndɛli kɛ ɔ́ wlá “Zezi i sɔnnzɔnfuɛ’m be kwlaa be fanngan.” (Yol. 18:23) I ajalɛ tulɛ i nsan su’n ɔ́ wá yó kɛ nɲɔn klikli nga ɔ tuli be’n sa. Yɛle kɛ be su yoman pɔpɔ mɛnmɛn i. Sanngɛ ɔ seli i wun kɛ sɛ ɔ yo sɔ’n, ɔ ti kpa. Like kunngba’n yɛ andɛ’n akpasua sunianfuɛ mun nin be yi’m be yo-ɔ. É yó be mo klolɛ mɔ be klo be niaan mun’n ti.

9. ?Ngue ti yɛ ɔ fata kɛ be yo sran wie’m be batɛmun ekun-ɔn? ?Afɔtuɛ benin yɛ like nga be yoli’n man e-ɔ?

⁹ Kɛ Pɔlu juli Efɛzi lɛ’n, ɔ toli yasua kɔe blu-nin-nɲɔn (12) mɔ be ti Zan Batɛmun Yofuɛ’n i sɔnnzɔnfuɛ’n. Batɛmun nga be yoli be’n, be diman su kun. Asa kusu’n, be siman Ɲanmiɛn wawɛ’n i su like kpanngban. Kɔlɛ’n, be simɛn i su like fi bɔbɔ. Pɔlu kleli be kɛ batɛmun nga be yo i Zezi dunman nun’n ti cinnjin kpa. I sɔfuɛ’m be yoli kɛ Apolɔsu sa, be kannin be wun ase, kpɛkun be sieli be su be tili ndɛ nga Pɔlu kannin’n. Kɛ be yoli be batɛmun Zezi dunman nun’n, Ɲanmiɛn fɛli i wawɛ’n mannin be, kpɛkun ɔ mannin be atin kɛ be yo abonuan sa wie mun. I sɔ’n kle weiin kɛ kɛ anuannzɛ’n kle e atin uflɛ mɔ e klun klo su e nanti su’n, Zoova yra e su.—Yol. 19:1-7.

10. ?Ngue ti yɛ Pɔlu jasoli Zifu’m be Ɲanmiɛn sulɛ sua’n nun, m’ɔ ɔli suklu sua’n i aɲia sua’n nun lɔ-ɔ? ?Wafa sɛ yɛ e kwla niɛn i ajalɛ’n su jasin fɛ’n bolɛ nun-ɔn?

¹⁰ I osu w’a cɛman kpɛkun sa uflɛ juli. Yɛle kɛ Pɔlu boli jasin fɛ’n yakpa su Zifu’m be Ɲanmiɛn sulɛ sua’n nun lele anglo nsan. Kannzɛ bɔbɔ ‘ɔ kan Ɲanmiɛn Sielɛ’n i ndɛ kle sran mun weinwein kpa naan be lafi su’n,’ sanngɛ sran wie’m b’a kloman kɛ bé tíe ndɛ ng’ɔ kan’n, kpɛkun be wa tɛnndɛnnin i ɲrun. Pɔlu w’a sacimɛn i blɛ’n, ɔ nin i sɔfuɛ mɔ ‘be kan Atin’n i wun ndɛ tɛtɛ’n’ b’a kokoman  yalɛ. Ɔ fali ajalɛ uflɛ naan w’a kwla kan Ɲanmiɛn ndɛ’n suklu kun i aɲia sua’n nun. (Yol. 19:8, 9) Ɔ maan be nga be kunndɛli kɛ bé tíe Ɲanmiɛn Sielɛ’n i su ndɛ’n ekun’n, ɔ fata kɛ be wɔ suklu sɔ’n i aɲia sua’n nun lɔ. Andɛ’n, e yo kɛ Pɔlu sa. Yɛle kɛ sɛ e kan Ɲanmiɛn ndɛ’n e kle sran kun naan ɔ kunndɛman kɛ ɔ́ síe i su tíe naan akplowa yɛ ɔ klo kɛ ɔ́ sí’n, e kpɛ i kpo e kɔ e ɲrun. Afin sran kpanngban be te o lɛ mɔ be klo kɛ bé tíe e ndɛ m’ɔ wla sran fanngan’n.

11, 12. (1) ?Wafa sɛ yɛ Pɔlu wa kleli kɛ ɔ di junman kekle naan ɔ bu sran ng’ɔ bo jasin’n kle be’n be akunndan-ɔn? (2) ?Wafa sɛ yɛ Zoova i Lalofuɛ’m be kusu be di junman kekle, yɛ be kle kɛ be bu be jasin bowlɛ’n nunfuɛ’m be akunndan-ɔn?

¹¹ Atrɛkpa’n cɛn ba kun nun’n, kɛ ɔ fɛ i nglɛmun nun dɔ blu-nin-kun su’n lele fa ju nnɔsua wia nun dɔ nnan su’n, yɛ Pɔlu kan Ɲanmiɛn ndɛ’n suklu’n i aɲia sua sɔ’n nun-ɔn. Kɔlɛ’n blɛ sɔ’n nun’n, lika’n ti koun. Sanngɛ aunyɛyɛ o nun kpa. Ɔ maan sran kpanngban be jran be junman’n, be lo wunmiɛn kpɛkun be di like kan. Sɛ Pɔlu boli jasin fɛ’n cɛn kwlakwla sɔ lele afuɛ nɲɔn’n, e kwla se kɛ ɔ fali dɔ akpi nsan (3.000) tra su boli jasin fɛ’n. b Sa nga ti yɛ sran kpanngban be tili Zoova i ndɛ lika sɔ nun’n, i kun yɛ ɔ o lɛ-ɔ. Pɔlu miɛnnin i ɲin dili junman kekle, kpɛkun ɔ niannin wafa nga sa’m be fa ti’n su naan w’a bo jasin’n w’a kle sran mun. Ɔ kacikacili blɛ ng’ɔ fa boli jasin’n naan w’a kwla uka sran kpanngban. ?Yɛ kɛ ɔ yoli sɔ’n, i bo’n guali sɛ? Ɲanmiɛn Ndɛ’n se kɛ: “Be nga be o Azi mɛn’n nun’n, i Zifu-o, i Glɛki-o, be kwlaa be tili e Min’n i ndɛ’n.” (Yol. 19: 10) Nanwlɛ, Pɔlu miɛnnin i ɲin boli jasin fɛ’n kleli sran kpanngban.

¹² I sɔ yɛ Zoova i Lalofuɛ’m be yo i andɛ-ɔ. Yɛle kɛ be mian be ɲin kpa be kacikaci be ninnge yolɛ’n naan b’a kwla uka sran  kpanngban. Blɛ nin lika nga e si kɛ e kwla to sran kpanngban mun lɛ’n, i nun yɛ e bo jasin fɛ’n niɔn. E yo i sɔ akpɔ’m be nuan, gua’m be bo, ɔ nin lika uflɛ mɔ sran kpanngban’m be o lɛ mɔ e kwla bo jasin fɛ’n e kle be’n. E fa telefɔnun e bo jasin fɛ’n. Asa ekun’n, e klɛ sran’m be lɛtri e bo jasin fɛ’n. Yɛ blɛ nga e si kɛ sran kpanngban be o awlo’n i nun yɛ e bo jasin’n niɔn.

13, 14. (1) ?Ngue yɛ Zoova maan Pɔlu kwla yoli-ɔ? (2) ?Ngue yɛ Seva i mma’m be yoli m’ɔ timan kpa-ɔ? ?Ngue yɛ andɛ be nga be tɔn be wun suɛn kɛ be ti Klisifuɛ’n be yo wie-ɔ?

¹³ Liki waan kɛ Ɲanmiɛn sinnin Pɔlu i lika yoli “abonuan sa mɔ be ti be liɛ ngunmin’n,” sa wie’m be juli. Tannin losin nin tralɛ nga be o Pɔlu i wun’n, be yo maan tukpacifuɛ’m be yo juejue. Kpɛkun mmusu mun be jaso sran’m be su. c (Yol. 19:11, 12) Kɛ sran kpanngban be wunnin wafa nga mmusu’m be jaso sran’m be su’n, ɔ yoli be fɛ. Sanngɛ w’a yoman sran ngba fɛ.

¹⁴ “Zifu wie mɔ be wlanwlan sin be fuan mmusu mun’n,” be kusu be kunndɛli kɛ bé yó abonuan sa nga Pɔlu yo’n wie. Zifu sɔ’m be nun wie’m be waan bé bó Zezi nin Pɔlu be dunman naan bé fá fúan mmusu nga be o sran’m be su’n. Liki kannin Seva m’ɔ ti Ɲanmiɛn ɲrun jranfuɛ’m be su kpɛn’m be nun kun’n, i wa yasua nso’n be ndɛ. I wa sɔ’m be waan bé yó sɔ wie. Sanngɛ mmusu’n seli be kɛ: “N si Zezi, yɛ n si Pɔlu. ?Sanngɛ amun liɛ’n, wan yɛle amun?” Yɛ bian nga mmusu’n wo i su’n, ɔ tu tɔli be su kɛ nnɛn wlɛfuɛ wie sa. Ɔ yoli maan be wanndili. Kɛ bé kɔ́’n, “be wun ti kplɛn, kpɛkun be wun ti kplokplowa.” (Yol. 19:13-16) Sa sɔ’n yoli maan “Zoova i ndɛ’n” truli kpa. Ɔ kleli weiin kɛ tinmin nga Zoova fa mannin Pɔlu’n w’a fa manman be nga be tɔn be wun suɛn kɛ be ti i sufuɛ’n be wie. Andɛ kusu’n, sran kpanngban be bu i kɛ, kɛ be bo Zezi i dunman’n, annzɛ be flɛ be “Klisifuɛ’n,” ɔ wieli. Sanngɛ Zezi kleli weiin kɛ be nga be yo i si i klun sa’n yɛ be kwla lafi su kɛ cɛn wie lele’n be liɛ yó ye-ɔ.—Mat. 7:21-23.

15. ?Sɛ mmusu’m be like wie o e sa nun’n, wafa sɛ yɛ e kwla nian Efɛzifuɛ’m be ajalɛ’n su-ɔ?

¹⁵ Seva i mma mun be ɲin ase mɔ be guali’n, ɔ kleli weiin kɛ be leman kwlalɛ. Ɔ maan sran kpanngban be kacili Klisifuɛ, kpɛkun be wlali ninnge nga mmusu’m  be fanngan nun be yo be’n, be ase. Atrɛ ninnge’m be yolɛ’n ti Efɛzifuɛ’m be nzuɛn. Bae ninnge mun kɛ banzrɛ nin sri nin atrɛ yilɛ fluwa mun sa’n, be o lika kwlakwla. Efɛzifuɛ nga be lafi Ɲanmiɛn su’n, be fali be fluwa nga be fa yi atrɛ’n be bali. Kpɛkun be wɔli be nun sran’m be kwlaa be ɲrun lɛ. Kusu nn fluwa sɔ’m be le gua kpa. d Liki klɛli i kɛ: “Ɔ maan Zoova i ndɛ’n truli kpa, kpɛkun ɔ ɲannin ta kpa.” (Yol. 19:17-20) Sa sɔ’n wa kleli kɛ ndɛ nanwlɛ’n le kwlalɛ ato’n nin mmusu’m be su. Ɲanmiɛn sufuɛ nanwlɛfuɛ sɔ’m be kle e ajalɛ kpa. Mɛn nga e o nun yɛ’n nun’n, sran kpanngban be fa be wun wla ninnge nga mmusu’m be klo be’n, be yolɛ nun. Ɔ maan sɛ e nian naan mmusu’m be sa nun like wie o e sa nun’n, maan e yo kɛ Efɛzifuɛ mun sa, maan e guɛ i blo ndɛndɛ! Maan e tran ninnge kainkain sɔ’m be wun mmua kpa. Kannzɛ i sɔ’n ti kekle man e’n, maan e yo i sɔ.

16, 17. (1) An kan wafa nga Demetriisi yoli mɔ lika’n sanngannin Efɛzi lɔ’n i ndɛ. (2) ?Wafa sɛ yɛ Efɛzifuɛ’m be kleli kɛ kɛ be ko lafi ndɛ kun su’n, be buman akunndan kun-ɔn?

¹⁶ I sin’n, Liki kannin wafa nga Satan fali sran kpanngban mɔ be fali ya’n dili junman’n i ndɛ. Ɔ seli kɛ: “Atin’n ti’n, lika’n sanngannin kpa.” Ndɛ ng’ɔ kɛnnin i lɛ’n, ɔ timan ndɛ blɔlɛ. e (Yol. 19:23) Bian kun m’ɔ ti sika tɔnfuɛ mɔ be flɛ i Demetriisi’n, yɛ ɔ kpɛli ndɛ sɔ’n i ba-ɔ. Ɔ kpɛnnin ajuin difuɛ onga’m be wla kɛ amuin ba’m be atɛ yolɛ ti yɛ be ɲan sika-ɔ. I sin’n, ɔ seli kɛ jasin nga Pɔlu su bo’n ti’n, be su ɲanman sika kun. Afin Klisifuɛ’m be sɔman amuin. Yɛ kɛ m’ɔ si kɛ be klɔ’n nin be nvle’n i klolɛ’n ti be cinnjin dan’n ti’n, ɔ seli be kɛ sɛ sran’m be fa ndɛ nga Pɔlu kan’n su’n, sran’m ‘be su buman be amuin bla Atemisi nin i sua mɔ i dunman’n w’a fu lele’n be like fi kun.’—Yol. 19:24-27.

¹⁷ Ndɛ nga Demetriisi kannin’n, i bo’n guali kɛ nga ɔ fa sunnzunnin’n sa. Ɔ maan sika tɔnfuɛ’m be fali ya kpa, kpɛkun be wa kpannin seli kɛ: “Efɛzifuɛ’m be Atemisi’n ti dan!” Yɛ klɔ wunmuan’n nun sanngannin. Sran’m be dan lika be siman sa nga ti yɛ be yiali sɔ’n. Ɔ maan lika’n yoli woyowoyo kɛ nga e kɛnnin i ndɛ ndɛ tre nga i bo bolɛ’n nun sa. f Kɛ ɔ yoli sɔ’n, Pɔlu m’ɔ ti yakpafuɛ kpa’n i waan ɔ́ kɔ́ anɔ yiwlɛ lɔ naan ɔ́ kán ndɛ klé sran mun. Sanngɛ Zezi i sɔnnzɔnfuɛ’m be kpɛtɛli i. Be seli i kɛ nán maan ɔ fɛ i nguan’n sie i wie nuan.  Bian kun mɔ be flɛ i Alɛzandri’n wa jrannin sran’m be ɲrun. Ɔ kunndɛli kɛ ɔ́ kán ndɛ klé be. Kɛ m’ɔ ti Zifu’n, i waan ɔ́ yíyí nun kpa klé sran’m be kɛ Zifu mun nin Klisifuɛ sɔ’m be timan kun. Sɛ ɔ ti kɛ ɔ kwla ijɔli bɔbɔ’n, nn ɔ kleli i wun yalɛ ngbɛn. Kɛ be wunnin kɛ ɔ ti Zifu’n, be kpannin kpa seli kɛ: “Efɛzifuɛ’m be Atemisi’n ti dan!” Be kpannin sɔ lele dɔ kɔe nɲɔn. Andɛ’n i kunngba yɛ sran’m be yo-ɔ. Kɛ be ko lafi ndɛ kun su sa’n, be buman akunndan kun, be yo ninnge mun sinnzin su.—Yol. 19:28-34.

18, 19. (1) ?Ngue yɛ awa i janunfuɛ kun yoli naan sran’m b’a gua be ya’n i ase-ɔ? (2) ?Wafa sɛ yɛ awa i janunfuɛ wie’m be kplili Zoova i Lalofuɛ’m be ti-ɔ? ?Ngue yɛ e kwla yo naan b’a kpli e ti sɔ titi-ɔ?

¹⁸ Kasiɛn su’n, sran ng’ɔ klɛ klɔ nun ndɛ mun sie’n, ɔ yoli maan be nga be yiali lɛ’n, be guali bliin. Awa i janunfuɛ sɔ’n, ɔ ti akunndanfuɛ kpa. I klikli nun’n, ɔ seli be nga b’a yia lɛ mɔ b’a fa ya’n be kɛ Klisifuɛ’m be kwlá yoman be amuin bla Atemisi nin i sua’n be like fi. Ɔ kɛnnin i ekun kɛ Pɔlu nin i janvuɛ’m b’a saciman be amuin bla Atemisi i sua’n. Ɔ seli ekun kɛ sɛ like nga Pɔlu nin i janvuɛ’m be yo’n ɔ yoman sran wie’m be fɛ’n, be bo su kle klɔ siefuɛ mun. Asa ekun’n, ɔ kpɛnnin be wla kɛ yialɛ nga b’a yia lɛ’n, ɔ timan su, naan be fɔnnin Rɔmunfuɛ’m be mmla’n. Atrɛkpa’n ndɛ ng’ɔ kannin be’n, be nun cinnjin lika’n yɛ be o lɛ-ɔ. Kpɛkun ɔ yoli maan sran’m be sanndili. Ndɛ nga awa i janunfuɛ sɔ’n kannin’n, ɔ ti ngwlɛlɛ ndɛ. Ɔ maan sran’m be kali lɛ guali be ya’n i ase.—Yol. 19:35-41.

¹⁹ Blɛ sunman’n, awa i janunfuɛ wie mɔ be ti akunndanfuɛ’n, be kplili Zezi i sɔnnzɔnfuɛ’m be ti. Ɔ maan nán bian sɔ’n i su yɛ sa sɔ’n boli i bo-ɔ. Yɛ nɛ́n i liɛ’n su kusu yɛ ɔ kali-ɔ. Akoto Zan wunnin i aolia nun kɛ mɛn’n i awieliɛ blɛ nun’n, asiɛ’n yɛle kɛ sran wie mɔ be ti akunndanfuɛ’n, bé kplí Zezi i sɔnnzɔnfuɛ wie’m be ti. Ɔ maan ɲrɛnnɛn nga Satan waan ɔ́ klé be’n su yoman ye. (Ngl. 12:15, 16) Kɛ ɔ yoli sɔ kpɛ sunman-ɔn. Yɛle kɛ jɔlɛ difuɛ wie mɔ be ti akunndanfuɛ’n, be kplili Zoova i Lalofuɛ’m be ti. Yɛ be mannin be atin kɛ be yia yɛ be bo jasin fɛ’n kle be wiengu mun. E nzuɛn kpa’n kusu yo maan jɔlɛ difuɛ wie mun be kplili e ti. I wie yɛle Pɔlu liɛ’n. Atrɛkpa’n, i nzuɛn kpa’n ti’n, awa i janunfuɛ wie mɔ be o Efɛzi lɔ’n, be ɲin yili i, yɛ b’a kunndɛman kɛ sa ɲɛn i. (Yol. 19:31) Maan e nzuɛn kpa’n kusu ɔ yo maan sran’m be bu e sran. Afin e siman sɛ e nzuɛn kpa sɔ’n ti’n, sran’m bé yó e ye-o.

20. (1) ?Kɛ a bu wafa nga “Zoova i ndɛ’n truli kpa, kpɛkun ɔ ɲannin ta kpa” laa’n nin andɛ’n i akunndan’n, i sɔ’n yo wɔ sɛ? (2) ?Ngue yɛ w’a fua kpa kɛ á yó-ɔ?

²⁰ Kɛ e bu wafa nga “Zoova i ndɛ’n truli kpa, kpɛkun ɔ ɲannin ta kpa” Klisifuɛ klikli’m be blɛ su’n i akunndan’n, ɔ yo e fɛ kpa. Andɛ kusu’n kɛ e wun wafa nga jasin fɛ nga e bo’n i bo gua sɔ wie’n, ɔ yo e fɛ kpa. ?A kunndɛ kɛ ɔ sa trán i sɔ yolɛ nun wie? Sɛ ɔ ti sɔ’n, suan sran nga e kannin be ndɛ’n be su like kpa. Kan ɔ wun ase titi. A nin Zoova i anuannzɛ m’ɔ kɔ i ɲrun’n be nanti titi. Mian ɔ ɲin di Zoova i junman’n. Nán kan like wie mɔ mmusu’m be sa kwla tran nun’n. Yɛ maan nanwlɛ mɔ a di’n ɔ nin ɔ nzuɛn kpa’n ti’n, sran’m be kan jasin fɛ’n i wun ndɛ kpa.