1, 2. (a) ?Ngue yɛ ɔ ti kekle man aofuɛ kpanngban andɛ ɔ? (An nian foto ng’ɔ o kan like suanlɛ’n bo i bo lɛ’n.) (b) ?Afɔtuɛ benin yɛ Biblu’n man Klistfuɛ mun ɔn? (c) ?Kosan benin mun yɛ like suanlɛ nga wá tɛ́ be su ɔ?

BE FLƐ bian kun kɛ Osei. Ɔ jasoli Gana lɔ ko trannin Abloki lɔ i afuɛ 30 tra su yɛ. Kɛ ɔ́ kɔ́’n, nn ɔ timan Zoova i Lalofuɛ. ^[1] (An nian “ndɛ wie mun ekun” nun.) Ɔ se kɛ: “Sran fi w’a nianman min lɔ. Asa ekun’n, ayrɛ’n kleli min yalɛ. Kɛ n fin alapla’n nun n jrali mɔ ń kɔ́’n, ayrɛ ng’ɔ kunnin min ti’n, n kpannin. Ayrɛ nin a kunman min sɔ le.” Lɔ aniɛn’n i tilɛ yoli kekle mannin Osei. I sɔ’n ti, ɔ dili afuɛ kun tra su naan w’a ɲan junman kpa. Asa ekun’n, i wla loli i osufuɛ mun.

² ?Sɛ ɔ ti e bɔbɔ’n, ngue yɛ é kúnndɛ kɛ aniaan’m be yo man e ɔ? Sɛ e kɔ aɲia’m be bo’n, é kúnndɛ kɛ be sɔ e nun klanman. E su kunndɛman kɛ be nian e finwlɛ’n naan b’a sɔ e nun. Biblu’n se Klistfuɛ mun kɛ: “Sran ng’ɔ to amun’n, an sike i.” (Ebre Mun 13:2) I sɔ’n ti, like suanlɛ nga wá fá e ɲin síe i kosan nga’m be su: ?Wafa sɛ yɛ  Zoova bu aofuɛ mun ɔn? ?Aofuɛ’m be wun akunndan nga e bu’n ɔ ti su? ?Ngue yɛ e kwla yo naan aofuɛ nga be o e asɔnun’n nun’n, b’a wun be wun fɛ ɔ?

3, 4. (a) ?Kɛ nga Ezipt Lɔ Tulɛ 23:9 fa kan’n sa’n, wafa sɛ yɛ Ɲanmiɛn kunndɛli kɛ Izraɛlifuɛ’m be nin aofuɛ’m be tran ɔn? (b) ?Ngue ti ɔ?

³ Kɛ Zoova fɛli i sufuɛ mun Ezipti lɔ fiteli’n, ɔ mannin be mmla. Mmla sɔ’n nun’n, ɔ kleli be kɛ maan be nin aofuɛ’m be tran klanman. (Ezipt Lɔ Tulɛ 12:38, 49; 22:20) Blɛ sunman’n, lika’n yoli kekle aofuɛ’m be su. Ɔ maan, Zoova niannin be lika. I wie yɛle kɛ, ɔ mannin be atin kɛ be wɔ Izraɛlifuɛ’m be fie’m be su naan be ko isa ninnge nga bé kpɛ́ mɔ be wla fili su, annzɛ be tɔli asiɛ wun’n.—Saun Yolɛ 19:9, 10.

⁴ Zoova kunndɛ kɛ Izraɛlifuɛ’m be bu aofuɛ’m be sran. Afin be bɔbɔ be yoli aofuɛ laa. Ɔ maan, be si i nun ndɛ. (An kanngan Ezipt Lɔ Tulɛ 23:9 nun.) I nun mɔ Izraɛlifuɛ’m be nin a yoman Eziptifuɛ’m be kanga’n, Eziptifuɛ’m be kloman be sa. Afin be ninnge yolɛ’n timan kun. (Bo Bolɛ 43:32; 46:34; Ezipt Lɔ Tulɛ 1:11-14) Kɛ mɔ Izraɛlifuɛ’m be ti aofuɛ ti’n, ɔ yoli kekle mannin be. Zoova kunndɛli kɛ be wla kpɛn i sɔ’n su naan be yo aofuɛ’m be kpa.—Saun Yolɛ 19:33, 34.

5. ?Ngue yɛ é yó naan y’a si aofuɛ’m be aunnvuɛ ɔ?

⁵ Zoova w’a kaciman. I sɔ’n ti, sɛ aofuɛ’m be ba e asɔnun’n nun’n, maan e wla kpɛn su kɛ be ndɛ lo i. (Mmla’n 10:17-19; Malasi 3:5, 6) Maan e tran e bu afɛ ng’ɔ o aofuɛ’m be su’n i akunndan. Atrɛkpa’n, be timan aniɛn nga e kɛn i e nvle’n nun’n. Annzɛ sran wie’m be yo be tɛtɛ. I sɔ’n ti’n, maan e si be aunnvuɛ.—1 Piɛr 3:8.

6, 7. ?Ngue yɛ ɔ kle kɛ Zuifu nga be ti Klistfuɛ’n be miannin be ɲin naan b’a yoman aofuɛ’m be tɛtɛ kɛ Zuifu onga’m be sa ɔ?

⁶ Zuifu’m be buman aofuɛ’m be wie. Sanngɛ, Klistfuɛ klikli’m be miannin be ɲin naan b’a yoman kɛ be sa. Afuɛ 33 nun Pantekɔtu nun’n, Zuifu nga be ti Klistfuɛ mɔ be tran Zerizalɛmun’n be sikeli be nga b’a kaci Klistfuɛ uflɛuflɛ mɔ be fin nvle uflɛ nun’n. (Sa Nga Be Yoli’n 2:5, 44-47) I lɛ’n nun’n, kɛ be se kɛ be sike aofuɛ annzɛ be yo i kpa’n, Zuifu sɔ’m be wunnin i wlɛ.

⁷ Sanngɛ blɛ sɔ’n nun’n, sa kun wa juli. Yɛle kɛ Zuifu nga be ijɔ Glɛki’n, be plannin kɛ be nga be ijɔ Ebre’n be buman be angbeti mmla’m be akunndan. (Sa Nga Be Yoli’n 6:1) I sɔ’n ti’n, akoto’m be fali sran nso naan be nian angbeti mmla’m be lika. Sran nso sɔ’m be dunman’n ti Glɛki dunman. Atrɛkpa’n, akoto’m be yoli sɔ naan Glɛki angbeti mmla’m be wla gua ase.—Sa Nga Be Yoli’n 6:2-6.

8, 9. (a) ?Kosan benin mun yɛ e kwla fa usa e wun naan sɛ e buman sran wie’m be sran’n, y’a wun i wlɛ ɔ? (b) ?Ngue yɛ ɔ fata kɛ e wlɛ i ase ɔ? (1 Piɛr 1:22)

 ⁸ Wafa nga be tali e’n, i su like yɛ e yo ɔ. (Rɔmfuɛ Mun 12:2) Wie liɛ’n, e mantanfuɛ mun, annzɛ e wiengu suklu mma mun, annzɛ e wiengu junman difuɛ’m be kan sran wie’m be wun ndɛ tɛtɛ. Afin sran sɔ’m be wunnɛn kplo’n, annzɛ be finwlɛ’n nin be liɛ’n timan kun. ?Ndɛ tɛtɛ sɔ mɔ sran’m be kan’n, i su yɛ e nian ɔn? ?Kɛ e finwlɛ’n, annzɛ e ninnge yolɛ wafa wie ti’n, sran kun yo e finfin’n, ngue yɛ e yo ɔ?

⁹ Laa’n, sran ng’ɔ timan Zuifu’n, akoto Piɛli bumɛn i sran. Sanngɛ, ɔ miɛnnin i ɲin ɔ wlali ayeliɛ tɛ sɔ’n i ase. (Sa Nga Be Yoli’n 10:28, 34, 35; Galasifuɛ Mun 2:11-14) Sɛ e kusu e wun kɛ e buman aofuɛ’m be sran, annzɛ e finwlɛ’n ti e tu e wun’n, maan e mian e ɲin e wla nzuɛn tɛ sɔ’n i ase. (An kanngan 1 Piɛr 1:22 nun.) ?Ngue yɛ é yó naan y’a wlɛ i ase ɔ? Maan e wla kpɛn su titi kɛ sɛ e fin sɛ, e fin sɛ o, e kwlakwla e ti sa tɛ yofuɛ. Yɛ e nun wie fi nin delɛ fataman. (Rɔmfuɛ Mun 3:9, 10, 21-24) I sɔ’n ti, nán e bu i kɛ e ti kpa tra e wiengu. (1 Korɛntfuɛ Mun 4:7) Ɔ fata kɛ e bu akunndan kunngba nga Pɔlu buli’n. Ɔ seli i niaan Klistfuɛ mun kɛ be “ti-man aofuɛ annzɛ nvle wie nunfuɛ kun.” Sanngɛ, be ti Ɲanmiɛn “i mma mun.” (Efɛzfuɛ Mun 2:19) Ɔ fata kɛ e kwlakwla e mian e ɲin naan e bu sran kwlaa sran. I liɛ’n, é klé kɛ y’a fa nzuɛn uflɛ m’ɔ fa Ɲanmiɛn liɛ’n.—Kolɔsfuɛ Mun 3:10, 11.

10, 11. ?Ngue yɛ ɔ kle kɛ aofuɛ’m be wun akunndan nga Zoova bu’n i wie yɛ Boazi buli ɔ?

¹⁰ Aofuɛ’m be wun akunndan nga Zoova bu’n i wie yɛ i sufuɛ Boazi buli ɔ. Cɛn kun’n, Boazi ɔli be nga be su kpɛ i ɔrzu’n be osu nianlɛ. Ɔ wunnin aofuɛ bla kun. Ɔ fin Moabu, yɛ be flɛ i kɛ Riti. Bla’n su di junman kekle kpa. Yɛle kɛ, ɔ su isa ɔrzu mma nga be tɔli asiɛ wun’n. Moizi Mmla’n yɛ ɔ mannin Riti i atin kɛ ɔ yo sɔ ɔ. Sanngɛ, kɛ Boazi tili i kɛ Riti srɛli i junman difuɛ mun naan w’a isa ɔrzu mma’n, bla’n i wun yoli i fɛ. I sɔ’n ti’n, ɔ seli i junman difuɛ mun kɛ be yi sɔlɛ nun liɛ’n wie guɛ i lɛ naan Riti isa.—An kanngan Rit 2:5-7, 15, 16 nun.

¹¹ I sin’n, like nga Boazi yoli’n, ɔ kle kɛ ɔ si aofuɛ bla sɔ’n i aunnvuɛ. Ɔ seli i kɛ ɔ kɛ i talua’m be wun lɛ. I liɛ’n, yasua’m be su klemɛn i yalɛ. Asa ekun’n, ɔ seli Riti kɛ ɔ nɔn nzue nga i junman difuɛ’m be nɔn’n wie. Naan ɔ di aliɛ nga be di’n wie. Boazi buli aofuɛ bla’n m’ɔ leman wie’n i sran. Yɛ ɔ fɔnvɔli i.—Rit 2:8-10, 13, 14.

12. ?Kɛ e si aofuɛ’m be aunnvuɛ’n, wafa sɛ yɛ i bo’n kwla gua man be ɔ?

¹² Nán klolɛ mɔ Riti klo i sewi Naomi’n, i ngunmin ti yɛ Boazi sili i aunnvuɛ ɔ. Sanngɛ, ɔ wunnin kɛ Riti fɛli i wun wlali Zoova sa nun kɛ ɔ niɛn i lika. I lɛ’n nun’n, Zoova m’ɔ si sran aunnvuɛ’n i ayeliɛ’n su yɛ Boazi niannin ɔn. (Rit 2:12, 20; Nyanndra Mun 19:17) Maan e kusu e si “sran’m be kwlaa” be aunnvuɛ naan e kle be  like. I liɛ’n, bé wún i wlɛ kɛ Zoova klo be dan.—1 Timote 2:3, 4.

13, 14. (a) ?Ngue ti yɛ ɔ fata kɛ e sɔ aofuɛ nga be ba e Ɲanmiɛn sulɛ sua’n nun’n be nun kpa ɔ? (b) ?Sɛ sran kun i ninnge yolɛ wafa’n nin e liɛ’n timan kun’n, ngue yɛ é yó naan e nin i y’a koko yalɛ ɔ?

¹³ Sɛ aofuɛ’m be ba e Ɲanmiɛn Sielɛ sua’n nun’n, maan e sɔ be nun klanman. Kɛ sran wie’m be ju nvle kun nun uflɛuflɛ’n, wie liɛ’n, ɲannzuɛn kun be. Ɔ maan, be faman be wun mantan sran. Be ninnge yolɛ wafa’n nin sika mɔ be lemɛn i ti’n, be kwla bu i kɛ be leman ɲrun. I sɔ’n ti’n, maan e yo be like juejue su naan be wun i wlɛ kɛ be ndɛ lo e. Sɛ aniɛn nga e kan’n, ɔ o JW Language su’n, maan e suan wafa nga e kwla yo be like be aniɛn’n nun’n.—An kanngan Filipfuɛ Mun 2:3, 4 nun.

¹⁴ Kɛ ɔ yo naan e nin sran nga i ninnge yolɛ’n nin e liɛ’n timan kun’n, e koko yalɛ’n, ɔ timan pɔpɔ. Like kun mɔ e kwla yo naan e nin be y’a koko yalɛ’n, yɛle kɛ maan e kan e bɔbɔ e ndɛ e kle i. Sɛ e yo sɔ’n, atrɛkpa’n, é wún kɛ e ninnge yolɛ wie’m be ti kun. Maan e wla kpɛn su kɛ nvle kwlaa nun’n, sran’m be ninnge yolɛ wafa’n i wie ti kpa, yɛ wie ti tɛ.

15. ?Ngue yɛ é yó naan e nin aofuɛ mun y’a tran klanman ɔn?

¹⁵ Maan e tinuntinun e usa e wun kɛ: ‘?Sɛ min yɛ n ti aofuɛ’n, wafa sɛ yɛ ń kúnndɛ kɛ be nin min tran ɔn?’ Sɛ e usa e wun sɔ’n, é wún like ng’ɔ fata kɛ e yo naan aofuɛ’m b’a wun be wun fɛ  asɔnun’n nun’n. (Matie 7:12) Maan e tra e awlɛn aofuɛ’m be wun. Afin, i klikli’n nun’n, e su wunman be ninnge yolɛ wafa wie’m be wlɛ. Kannzɛ ɔ ti sɔ’n, nán e se kɛ saan fii be yo ninnge mun kɛ e liɛ’n sa. Sanngɛ, maan e nin be e tran klanman.—An kanngan Rɔmfuɛ Mun 15:7 nun.

16, 17. (a) ?Ngue yɛ é yó naan e nin aofuɛ mun e afiɛn’n w’a mantan ɔn? (b) ?Like trele benin mun yɛ e kwla yo man aofuɛ nga be o asɔnun’n nun’n mun ɔn?

¹⁶ Sɛ e suan aofuɛ’m be nvle’n su like naan e si be ninnge yolɛ wafa’n, e nin be e tranlɛ’n su yoman kekle. Kɛ é sú Ɲanmiɛn e awlo lɔ’n, e kwla suan aofuɛ nga be o e asɔnun’n nun’n, annzɛ e akpasua’n nun’n, be nvle’m be su like. Asa ekun’n, maan e flɛ be e awlo lɔ e nin be e wla asa. Zoova yoli maan “be nga be ti-man Zuif’n be lafili Jésus su wie.” Maan e yo sɔ wie. Yɛle kɛ maan e sɔ e “niaan nga e nin be e lafi Krist su’n,” be nun kpa.—Sa Nga Be Yoli’n 14:27; Galasifuɛ Mun 6:10; Zɔb 31:32.

¹⁷ Maan e nin e awlofuɛ mun e fa e wun mantan aofuɛ mun. I liɛ’n, é wún i wlɛ kɛ be su mian be ɲin naan bé nían wafa nga e yo ninnge mun’n su. Wie liɛ’n, é wún kɛ ɔ fata kɛ e kle be e aniɛn’n i kanlɛ. Asa ekun’n, maan e  uka be naan be ɲan lawlɛ nin junman. Sɛ e yo i kwlaa sɔ’n, é klé kɛ be ti e niaan sakpa.—Nyanndra Mun 3:27.

18. ?Ajalɛ kpa benin yɛ aofuɛ’m be kwla nian su ɔ?

¹⁸ Maan aofuɛ’m be yo like kwlaa nga be kwla yo naan b’a nian wafa nga sran’m be yo ninnge mun’n su. I lɛ’n nun’n, Riti kle be ajalɛ kpa. Yɛle kɛ ɔ niannin Izraɛlifuɛ’m be nzuɛn’n su. Ɔ seli kɛ be mɛn i atin naan ɔ isa ɔrzu mma ng’ɔ gua asiɛ wun’n. (Rit 2:7) W’a bumɛn i kɛ kɛ m’ɔ ti aofuɛ’n ti’n, ɔ fata kɛ be niɛn i lika. Asa ekun’n, kɛ sran’m be yoli i ye’n, ɔ lali be ase. (Rit 2:13) Sɛ aofuɛ’m be yo sɔ’n, aniaan mun nin sran uflɛ’m bé bú be sran.

19. ?Ngue ti yɛ ɔ fata kɛ e sɔ aofuɛ’m be nun kpa ɔ?

¹⁹ Zoova i klun ti ufue dan. Ɔ yo maan sran’m be ti jasin fɛ’n. Kɛ sran wie’m be o be nvle’n nun’n, atrɛkpa’n, be kwlá suanman Biblu’n nun like. Annzɛ be kwlá kɔman Zoova i sufuɛ’m be aɲia’m be bo. Siɛn’n mɔ be kwla ba e aɲia’m be bo’n, maan e fa e wun mantan be naan be wun be wun fɛ. Kannzɛ e leman sika, annzɛ e kwlá timan be wun ɲanman nun’n, sanngɛ maan e kle kɛ be ndɛ lo e. Sɛ e yo sɔ’n, é klé kɛ e nian Zoova i ayeliɛ’n su. Maan e mian e ɲin e ‘nian like nga Ɲanmiɛn yo’n su.’ Yɛle kɛ maan e sɔ aofuɛ’m be nun kpa.—Efɛzfuɛ Mun 5:1, 2.