1, 2. ?Ngue ti yɛ wafa nga Zonatan nin Davidi be nantili’n, ɔ yo ɲɛnmɛn ɔn?

CƐN kun’n, Davidi kunnin Filisti bian nga be flɛ i kɛ Goliati’n. Kpɛkun, ɔ kpɛli “Goliat i ti’n” fa ko mannin Famiɛn Saili. (1 Samiɛl 17:57) Kɛ Davidi yó sɔ’n, nn ɔ ti gbanflɛn kan. Sa sɔ’n mɔ Davidi yoli’n, ɔ kleli kɛ ɔ ti yakpafuɛ. I ayeliɛ sɔ’n boli Zonatan i nuan dan. Zonatan wunnin kɛ Ɲanmiɛn nin Davidi be o nun. Ɔ maan, ɔ kloli Davidi. Ɔ nin i be trali janvuɛ. Kpɛkun, be tali be wun nda. (1 Samiɛl 18:1-3) Lele mɔ Zonatan fá wú’n, ɔ nin Davidi be nantili klanman.

² Zonatan si kɛ i yɛ ɔ fata kɛ ɔ di i si i aja’n niɔn. Kpɛkun, Davidi yɛ Ɲanmiɛn fɛli i kɛ ɔ yo famiɛn ɔn. Sanngɛ, i ɲin w’a ciman Davidi. Blɛ wie nun’n, i si Saili kunndɛli kɛ ɔ́ kún Davidi. I sɔ’n w’a yoman Zonatan i fɛ. Kɛ Davidi wanndi ko fiali aawlɛ flɛnnɛn’n nun lɔ’n, ɔ ko fɔnvɔli i. Ɔ wlali Davidi i fanngan kɛ ɔ lafi Zoova su titi. Ɔ seli Davidi kɛ:  “Nán srɛ kun wɔ. Min si su nyanman wɔ. Wɔ yɛ á yó Izraɛl famiɛn nin-ɔn. N kusu ń yó wɔ mantanfuɛ.”—1 Samiɛl 23:16, 17.

3. ?Ngue yɛ Zonatan yoli m’ɔ yo ɲɛnmɛn dan ɔn? (An nian foto ng’ɔ o kan like suanlɛ’n bo i bo lɛ’n.)

³ Kɛ sran kun nin i wiengu kun be nanti klanman lele guɛ i ti’n nin bo’n, i sɔ’n yo ɲɛnmɛn. I wie yɛle Zonatan nin Davidi be liɛ’n. Sanngɛ, like nga Zonatan yoli m’ɔ yo ɲɛnmɛn dan’n, yɛle wafa ng’ɔ nin Ɲanmiɛn be nantili’n. Zonatan si kɛ Davidi wá yó famiɛn. Sanngɛ, i ɲin w’a ciman Davidi. I kpa bɔbɔ’n, ɔ wlali Davidi i yakpa. I lɛ’n nun’n, Zonatan kleli kɛ ɔ nin Ɲanmiɛn be nanti klanman. Ɔ nin Davidi be tali be wun nda. Be seli kɛ: “Maan Anannganman bɔbɔ kpɛn e nin e mma nin e anunman mun e wla sa sɔ’n su titi.” Be wun nda sɔ’n mɔ be tali’n, be dili su.—1 Samiɛl 20:40.

4. (a) ?Ngue yɛ sɛ e yo’n, e klun jɔ́ ɔ? (b) ?Ngue yɛ like suanlɛ nga wá fá e ɲin síe su ɔ?

⁴ E mɔ e ti Klistfuɛ’n, ɔ fata kɛ e nin e osufuɛ nin e janvuɛ mun, ɔ nin e niaan Klistfuɛ mun, e nanti klanman. (1 Tɛsalonikfuɛ Mun 2:10, 11) Sanngɛ like ng’ɔ ti cinnjin kpa’n, yɛle kɛ maan e nin Zoova e nanti klanman. Afin, i yɛ ɔ yili e ɔ. (Sa Nglo Yilɛ 4:11) Sɛ lika’n yo kekle e su sɛ’n, ɔ fataman kɛ e kpɔci Zoova. I liɛ’n, e klun jɔ́. Like suanlɛ nga nun’n, é wá kán wafa nga Zonatan nin Zoova be nantili klanman’n i ndɛ. Kpɛkun, é wún wafa nga e kwla nian Zonatan i ayeliɛ’n su’n. I lɛ’n nun’n, é wá fá e ɲin síe i sa nnan be su. (1) Kɛ e siefuɛ’n yoman sa ng’ɔ ti su’n. (2) Sran ng’ɔ fata kɛ i ndɛ lo e dan’n. (3) Kɛ sran nga be sieli i kpɛnngbɛn’n, ɔ yo e sa’n. (4) Kɛ nda nga e ta’n, ɔ mian e sa kasiɛn su’n.

5. ?Famiɛn Saili blɛ su’n, ngue ti yɛ kɛ nvlefuɛ’m be ko yo naan be ɲin w’a yi Ɲanmiɛn’n, ɔ yoli kekle mannin be ɔ?

⁵ Saili i ɲin w’a yiman Zoova. I sɔ’n ti, Zoova yili i sa i su. (1 Samiɛl 15:17-23) Sanngɛ Zoova yacili i lɛ, ɔ dili famiɛn afuɛ kpanngban kpa. Blɛ sɔ’n nun’n, kɛ Zonatan nin nvlefuɛ’m be ko yo naan be ɲin w’a yi Ɲanmiɛn’n, ɔ yoli kekle mannin be. Afin, sran nga Ɲanmiɛn sieli i “famiɛn bia’n” su’n, ɔ yoman sa ng’ɔ ti kpa’n.—1 Be Nyoliɛ 29:23.

6. ?Wafa sɛ yɛ Zonatan kleli kɛ ɔ nin Ɲanmiɛn be nanti klanman ɔn?

⁶ Saili i ɲin w’a yiman Ɲanmiɛn. Zonatan liɛ’n, ɔ nin Ɲanmiɛn be nantili klanman titi. Sa kun mɔ Zonatan yoli’n, ɔ kle sɔ weiin. (1 Samiɛl 13:13, 14) Yɛle kɛ cɛn kun’n, Filistifuɛ’m be yiali kɛ be nin Izraɛlifuɛ’m bé kún. Kɛ bé bá’n, be sa nun kakaklolo akpiakpi ablasan (30.000). Sanngɛ, Saili i sonja’m be ti kɔe ya nsiɛn (600) cɛ. Asa ekun’n, Saili nin Zonatan be ngunmin cɛ yɛ be le tokofi nin cua ɔ. Ɔ nin i sɔ’n ngba’n, srɛ w’a kunman Zonatan. I wla kpɛnnin ndɛ kun mɔ Ɲanmiɛn nuan ijɔfuɛ Samiɛli kannin’n su. Ɔ seli kɛ: “Anannganman su yi-mɛn i nvle’n i blo, yɛlɛ kɛ i dunman’n ti dan.” (1 Samiɛl 12:22) I sɔ’n ti, Zonatan seli sonja’m be nun kun kɛ Ɲanmiɛn liɛ’n, “sɛ ɔ klo kɛ ɔ́ mán sran kwlalɛ’n, ɔ lɛ-man kɛ amun ti kaan, annzɛ amun sɔnnin.” Zonatan  nin sonja sɔ’n be ɔli Filistifuɛ’m be nanmue’n nun lɔ. Be ko kunnin sran kɔe ablaɔn. Zonatan kleli kɛ ɔ lafi Ɲanmiɛn su. Ɲanmiɛn kusu yrɛli i su. Yɛle kɛ, Ɲanmiɛn maan asiɛ’n kejeli. Kɛ ɔ yoli sɔ’n, srɛ kunnin Filistifuɛ mun. Kpɛkun, be kunnin be wiengu. Ɔ maan, Izraɛlifuɛ’m be kwlali be.—1 Samiɛl 13:5, 15, 22; 14:1, 2, 6, 14, 15, 20.

7. ?Wafa sɛ yɛ Zonatan nin i si Saili be nantili ɔ?

⁷ Saili i ɲin yiman Zoova. Sanngɛ, kɛ ɔ fa ajalɛ kpa’n, Zonatan suɛn i bo. I wie yɛle kɛ, ɔ nin Saili be kunnin Zoova i nvle’n i ti alɛ.—1 Samiɛl 31:1, 2.

8, 9. ?Kɛ e ɲin yi e siefuɛ mun’n, ngue yɛ i sɔ’n kle ɔ?

⁸ Zonatan kle e ajalɛ kpa. Yɛle kɛ, maan e ɲin yi e nvle’n i siefuɛ mun. Zoova yɛ ɔ yaci “ngbɛn-ngbɛn” sɔ’m be lɛ kɛ be sie e ɔ. Yɛ ɔ kunndɛ kɛ e ɲin yi be. (An kanngan Rɔmfuɛ Mun 13:1, 2 nun.) Kannzɛ kpɛnngbɛn sɔ’m be yoman sa ng’ɔ ti su’n, sanngɛ maan e bu be sran. I kpa bɔbɔ’n, maan e ɲin yi sran kwlaa nga Zoova man be atin kɛ be sie e’n.—1 Korɛntfuɛ Mun 11:3; Ebre Mun 13:17.

⁹ Be flɛ aniaan bla kun kɛ Ɔlga. Ɔ tran Amlɛnkɛn’m be mɛn’n i ja ngua lɔ. I wun’n yoli i tɛtɛ. Sanngɛ, i ɲin yili i wun’n titi. I lɛ’n nun’n, ɔ kleli kɛ ɔ nin Zoova be nanti klanman. ^[1] (An nian “ndɛ wie mun ekun” i nun.) Zoova mɔ Ɔlga su i’n ti’n, blɛ wie nun’n, i wun’n  nin i be tannin nvlɛ. Wie liɛ’n, ɔ kɛnnin i ndɛ tɛtɛ. Ɔ seli Ɔlga kɛ ɔ́ wá yrɛ́ i naan ɔ́ fá ba mun kɔ́. Sanngɛ, Ɔlga w’a yomɛn i wun’n i tɛ wie. Ɔ kleli titi kɛ ɔ ti bla kpa. Ɔ tɔn aliɛ mɛn i wun’n, ɔ kpu i ninnge mun. Kpɛkun, ɔ niɛn i wun’n i osufuɛ’m be lika. (Rɔmfuɛ Mun 12:17) Sɛ i wun’n kó níɛn i janvuɛ nin i osufuɛ’m be osu’n, naan ɔ ɲɛn i ti’n, ɔ kɔ wie. Kɛ yasua’n i si’n sacili m’ɔ́ kɔ́ i sɛ’n i bo’n, Ɔlga ɔli wie. Kɛ bé wá kɔ́’n, Ɔlga kunndɛli ninnge kwlaa nga be sa kwla miɛn i wun’n be trali nun. Kɛ bé yó asɔnun naan b’a ɔ asieliɛ’n, Ɔlga minndɛli i wun’n asɔnun sua’n i ɲrun lɛ. Kɛ ɔ́ cɛ́ kɔ́’n, yasua’n wunnin kɛ Ɔlga ti bla kpa. Afin, Ɔlga trɛ i awlɛn. Yɛ ɔ bu i sran titi. Siɛn’n, ɔ wla Ɔlga i fanngan kɛ ɔ wɔ aɲia’m be bo. Kpɛkun, i bɔbɔ fɛ i kɔ. Ɔ ju wie’n, ɔ tran aɲia’m be bo wie.—1 Piɛr 3:1.

10. (a) ?Wan yɛ i ndɛ loli Zonatan dan ɔn? (b) ?Ngue ti yɛ i ndɛ loli i sɔ ɔ?

¹⁰ Kɛ Saili kunndɛli kɛ ɔ́ kún Davidi’n, ɔ yoli kekle mannin Zonatan. Afin, Saili ti i si. Yɛ ɔ fata kɛ i ɲin yi i. Kusu, ɔ si kɛ Ɲanmiɛn nin Davidi be o nun. Ɔ maan, ɔ fata kɛ ɔ nin Davidi be nanti klanman. Zonatan w’a yaciman Davidi. Ɔ seli Davidi kɛ ɔ ko fia. Kpɛkun, ɔ seli Saili kɛ ɔ fataman kɛ ɔ yo Davidi i tɛ.—An kanngan 1 Samiɛl 19:1-6 nun.

11, 12. ?Sɛ e klo Ɲanmiɛn’n, ngue yɛ é yó i titi ɔ?

¹¹ Be flɛ aniaan bla kun kɛ Alisi. Ɔ fin nvle nga be flɛ i kɛ Ɔstrali’n i su lɔ. Kɛ ɔ boli Biblu’n nun like suanlɛ bo’n, ɔ kannin like ng’ɔ su suan’n i ndɛ kleli i osufuɛ mun. Asa ekun’n, ɔ seli be kɛ ɔ su diman Noɛli cɛn’n i wie kun. Kpɛkun, like nga ti yɛ ɔ fɛ i sɔ ajalɛ’n, ɔ yiyili nun kleli be. Kɛ i osufuɛ’m be tili i sɔ’n, ɔ boli be nuan. Sanngɛ kɛ ɔ́ kɔ́ i ɲrun’n, be buli i kɛ Alisi nin be w’a bu. Ɔ maan, be fali ya dan. Alisi i nin’n seli i kɛ nán maan ɔ wun i kun. Blɛ sɔ’n nun’n, ɔ yoli kekle mannin Alisi. Ɔ seli kɛ: “Min wla’n boli min wun. Afin, n klo min osufuɛ mun. Sanngɛ kusu, n tali min wun nda kɛ ń dún mmua ń yó Zoova nin i Wa’n be klun sa. Ɔ maan, aɲia dan kun bo’n, be yoli min batɛmun.”—Matie 10:37.

¹² Ninnge kɛ balɔn bolɛ sa’n, nin suklu dilɛ’n, nin e nvle’n, ɔ fataman kɛ be yo e cinnjin tra Zoova i sulɛ’n. Be flɛ gbanflɛn kun kɛ Anri. Ɔ nin i janvuɛ’m be to like kun m’ɔ ti kɛ damun sa’n, be suklu lɔ. Yɛ ɔ kunndɛli kɛ ɔ́ sí i tó trɛ́ i janvuɛ’m be kwlakwla. I sɔ’n ti’n, ɔ to damun’n le mɔcuɛ kwlakwla. Ɔ ɲɛnmɛn i ti naan w’a bo jasin fɛ’n. Yɛ ɔ kɔman aɲia’m be bo. Anri wa wunnin i wlɛ kɛ i suklu lɔ ninnge’m be yolɛ’n, be su yo i cinnjin trá Ɲanmiɛn sulɛ’n. I sɔ’n ti’n, ɔ yacili suklu lɔ damun tolɛ.—Matie 6:33.

13. ?Sɛ ndɛ tɔ e awlo’n nun’n, Ɲanmiɛn mɔ e nin i e nanti klanman’n ti’n, ngue yɛ é kwlá yó ɔ?

¹³ Wie liɛ’n, kɛ é yó naan y’a yo like ng’ɔ jɔ e osufuɛ’m be ngba be klun’n, ɔ timan pɔpɔ. Be flɛ bian kun kɛ Kɛnin. I waan: “Min nin’n w’a yo oke. Yɛ n klo kɛ ń kó níɛn i osu titi. Wie liɛ bɔbɔ’n, n kunndɛ kɛ ɔ wa tran e wun wa kan. Sanngɛ, min nin’n ɔ nin min yi’n be nuan sɛman. Kɛ n yo sa ng’ɔ yo kun fɛ’n, ɔ yo  kun ya.” Kɛnin wa buli ndɛ nga Biblu’n kan’n, i akunndan. Ɔ wunnin i wlɛ kɛ i yi’n yɛ ɔ fata kɛ i ndɛ lo i dan ɔn. Ɔ maan, ɔ yoli like ng’ɔ jɔ i yi’n i klun’n. Kpɛkun, like nga ti yɛ ɔ fata kɛ i yi’n ɔ nin i sewi’n be tran klanman’n, ɔ yiyili nun kleli be sran nɲɔn’n.—An kanngan Bo Bolɛ 2:24, ɔ nin 1 Korɛntfuɛ Mun 13:4, 5 be nun.

14. ?Sa benin yɛ Saili yoli i wa Zonatan ɔn?

¹⁴ Wie liɛ’n, be nga Zoova sie be kpɛnngbɛn’n, be yoman sa’n i nuan su. Ɔ maan, kɛ é yó naan e nin Zoova y’a nanti klanman’n, ɔ timan pɔpɔ. I wie yɛle Zonatan liɛ’n. I si Saili m’ɔ ti famiɛn’n, ɔ kunndɛli kɛ ɔ́ kún Davidi. Sanngɛ i liɛ’n, ɔ sasali Davidi. Saili wunman like nga ti yɛ Zonatan klo Davidi i sa’n. Ɔ maan, ɔ fali Zonatan i wun ya dan kpa. Kpɛkun, ɔ guali Zonatan i ɲin ase sran’m be ɲrun. Ɔ nin i sɔ’n ngba’n, Zonatan buli i si’n i sran titi. Sanngɛ, w’a yaciman Davidi i bo suanlɛ le. Afin, ɔ si kɛ Davidi yɛ ɔ́ wá yó Izraɛli famiɛn ɔn. I lɛ’n nun’n, Zonatan kleli kɛ ɔ nin Zoova be nanti klanman.—1 Samiɛl 20:30-41.

15. ?Sɛ asɔnun kpɛnngbɛn’m be wunman like nga ti yɛ e fa ajalɛ wie mun’n i wlɛ naan be bu e fɔ’n, ngue yɛ ɔ fataman kɛ e yo ɔ?

¹⁵ E asɔnun’m be nun’n, aniaan wie’m be ti asɔnun kpɛnngbɛn. Aniaan sɔ’m be mian be ɲin be nin be wiengu’m be  tran klanman. Sanngɛ, fɔ’n o be nun wie. Ɔ maan wie liɛ’n, be wunman like nga ti yɛ e fa ajalɛ wie mun’n i wlɛ. (1 Samiɛl 1:13-17) Sɛ i sɔ sa ju naan be bu e fɔ’n, nán maan e sa sin bubu e. Sanngɛ, maan e nin Zoova e nanti klanman titi.

16. ?Sa benin yɛ sɛ ɔ ju’n, ɔ fata kɛ e kle kɛ e nin Ɲanmiɛn e nanti klanman naan e buman e ngunmin e wun akunndan ɔn?

¹⁶ Saili kunndɛli kɛ i wa Zonatan yɛ ɔ di i aja’n niɔn. (1 Samiɛl 20:31) Sanngɛ, Zonatan si kɛ Davidi yɛ Ɲanmiɛn fɛli i kɛ ɔ yo famiɛn ɔn. Zonatan kunndɛ kɛ ɔ nin Ɲanmiɛn bé nánti klanman. I sɔ’n ti, ɔ nin Davidi be trali janvuɛ. Kpɛkun, ɔ nantili be wun nda nga be tali’n su. Ɲanmiɛn Ndɛ’n kle kɛ sran ng’ɔ klo Zoova m’ɔ nin i be nanti klanman’n, “sɛ ɔ ta nda wie’n, kannzɛ ɔ wa miɛn i sa kasiɛn’n, ɔ kpɛmɛn i ndɛ ng’ɔ kannin’n i wun.” (Jue Mun 15:4) E kunndɛ kɛ e nin Ɲanmiɛn é nánti klanman. I sɔ’n ti, sɛ e ta nda’n, maan e nanti su. I wie yɛle kɛ, sɛ e nin sran kun e nuan sɛli junman kun su naan ɔ mian e sa kasiɛn su’n, nán maan e kaci e nuan. Sɛ ndɛ tɔ e nin e yi’n annzɛ e wun’n e afiɛn’n, nán e se kɛ é yrá. I liɛ’n, é klé kɛ e klo Zoova naan e nin i e nanti klanman.—An kanngan Malasi 2:13-16 nun.

17. ?Ngue yɛ like suanlɛ nga kleli wɔ ɔ?

¹⁷ Sɛ lika’n yo kekle e su’n, maan e nian Zonatan i ayeliɛ’n su. Yɛle kɛ, maan e nin Ɲanmiɛn e nanti klanman titi. Sɛ bɔbɔ aniaan’m be yo e sa wie naan ɔ yoman e fɛ’n, nán maan e nin be e bu. I liɛ’n, Zoova klun jɔ́ e wun. Kpɛkun, e bɔbɔ e klun jɔ́ wie. (Nyanndra Mun 27:11) Maan e lafi su kɛ Zoova yó like ng’ɔ ti kpa mán e’n i titi, yɛ ɔ́ nían e lika. Ɲanmiɛn Ndɛ’n kan Davidi i blɛ su sran wie mun ekun be ndɛ. Sran sɔ’m be nun wie’m be nin Ɲanmiɛn be nantili klanman. Sanngɛ, wie’m b’a yoman sɔ. Like suanlɛ ng’ɔ́ bá lɛ’n wá kán be ndɛ.