1, 2. (a) ?Sa benin mun yɛ be ju e su andɛ ɔ? (b) ?Wafa sɛ yɛ i bo’n gua man e ɔ? (c) ?Fɔnvɔlɛ ndɛ benin yɛ ɔ o Ezai 41:10, 13 nun ɔn?

ANIAAN bla kun ti titi atin bofuɛ. Yɛ i wun’n ti asɔnun kpɛnngbɛn. Ɔ seli kɛ: “N tu min klun n su Ɲanmiɛn. Sanngɛ, n yaciman kokolɛ. I sɔ’n ti, n lafiman. N tɔ su tukpacɛ. Yɛ e nin min wiengu mun e kwlá tranman fɛfɛ. Ɔ maan cɛn wie’n, min sa sin bubu min.”

² ?Amun wun sa ng’ɔ o aniaan bla sɔ’n su’n, i wlɛ? E o Satan i mɛn’n nun. Ɔ maan, sa kekleekle’m be tɔ e su. Sa sɔ’m be ti’n, e sa sin kwla bubu e. (Nyanndra Mun 12:25) Wie liɛ’n, e awlɛn su sran yɛ ɔ wu ɔ. Annzɛ e tɔ tukpacɛ kekle. Annzɛ Ɲanmiɛn mɔ e su i’n ti’n, be kle e yalɛ. Wie liɛ kusu’n, e ɲanman sika naan y’a nian e awlobo’n i lika. Sanngɛ, maan e lafi su kɛ Ɲanmiɛn kwla suan e bo.—An kanngan Ezai 41:10, 13 nun.

3, 4. (a) ?Wie liɛ’n, ngue ti yɛ be fa klɔ sran i “sa’n” i sunnzun ase Biblu’n nun ɔn? (b) ?Ngue ti yɛ e sa sin kwla bubu e ɔ?

³ Biblu’n nun’n, wie liɛ’n, be fa klɔ sran i lika wie’m be sunnzun ase. Be fa kan sran’n i nzuɛn’n, annzɛ like ng’ɔ yo’n, i ndɛ. Kɛ bé klɛ́ Ɲanmiɛn Ndɛ’n i Ebre nin Glɛki nun’n, be  kannin klɔ sran i “sa’n” i ndɛ kpɛ sunman. Wie liɛ’n, kɛ be se kɛ be suan sran kun i sa’n i bo’n, i bo’n yɛle kɛ be ukɛ i, annzɛ be wlɛ i fanngan. (1 Samiɛl 23:16; Ɛsdras 1:6) Wie liɛ kusu’n, be fa sran’n i sa’n i sunnzun ase be fa kle kɛ sran’n i wla’n w’a gua ase. Annzɛ ɔ lafi like kpa kun su.

⁴ Biblu’n kan be sa m’ɔ kpɔ’n i ndɛ wie. Kɛ sran kun i sa’n kpɔ’n, i sɔ’n kle kɛ i sa sin w’a bubu i. Annzɛ i wla’n w’a bo i wun. (2 Be Nyoliɛ 15:7; Ebre Mun 12:12) Kɛ sa wie ti’n, e wla’n guaman ase’n, annzɛ e bu i kɛ e nin Zoova e afiɛn mantanman kpa’n, e sa sin kwla bubu e. ?Ngue yɛ maan e kwla ɲan wunmiɛn ɔn? ?Ngue yɛ maan e kwla jran kekle naan e wla’n w’a gua ase ɔ?

5. (a) ?Kɛ sa’m be tɔ e su’n, ngue yɛ wie liɛ’n e yo ɔ? (b) ?Sanngɛ, ngue yɛ ɔ fata kɛ e wla kpɛn su ɔ? (c) ?Ngue yɛ like suanlɛ nga wá fá e ɲin síe su ɔ?

⁵ An kanngan Sofoni 3:16, 17 nun. E Si Ɲanmiɛn Zoova waan e koko sa ng’ɔ o e su’n i kwlaa kle i. (1 Piɛr 5:7) I sɔ’n ti, kɛ sa’m be tɔ e su’n, ɔ fataman kɛ srɛ kun e, annzɛ e sa sin bubu e. Laa Izraɛlifuɛ’m be blɛ su’n, Zoova niannin be lika. Ɔ kwla nian e lika wie. Ɔ seli Izraɛlifuɛ mun kɛ “i sa’n ɔ ti-man tika b’ɔ kwlá fa de-man” be ɔ. Nanwlɛ, Zoova kwlá yacimɛn i sufuɛ nanwlɛfuɛ mun. Saan ɔ́ dé be. (Ezai 59:1) Biblu’n kan sa wie mɔ be juli laa Izraɛlifuɛ’m be blɛ su’n be ndɛ. Like suanlɛ nga nun’n, é wá kán sa sɔ’m be nun nsan be ndɛ. Ɔ maan, é wún kɛ blɛ kekle nun’n, Zoova kwla jrɛn i sufuɛ’m be sin. Naan ɔ kunndɛ kɛ ɔ́ yó sɔ.

6, 7. ?Ngue yɛ wafa nga Izraɛlifuɛ’m be kwlali Amalɛkifuɛ mun’n ɔ kle e ɔ?

⁶ Kɛ Izraɛlifuɛ’m be fin Ezipti lɔ fiteli’n, w’a cɛman, Amalɛkifuɛ’m be wa tɔli be su. Moizi seli Zozie kɛ ɔ fa sran naan be nin Amalɛkifuɛ’m be ko kun. Kpɛkun, Moizi bɔbɔ nin Aarɔn, ɔ nin Ir be ko jrannin kpɔlɛ kun su. Kɛ be o lɔ’n, be wun alɛ kunfuɛ mun. Nanwlɛ, srɛ w’a kunman Moizi nin Aarɔn nin Ir. Yɛ b’a wanndiman.

⁷ Like nga Zoova seli Moizi kɛ ɔ yo naan Izraɛlifuɛ’m b’a kwla Amalɛkifuɛ mun’n, ɔ yoli. Moizi fali Ɲanmiɛn i kpɔnman’n. Kɛ ɔ man su’n, Izraɛlifuɛ’m be sa ti Amalɛkifuɛ mun. Sanngɛ kɛ i sa’n kpɔ m’ɔ kɛn i ase’n, Amalɛkifuɛ’m be sa ti Izraɛlifuɛ mun. I sɔ’n ti, Aarɔn nin Ir be yoli like kun ndɛndɛ. Yɛle kɛ “be fali yɛbuɛ be sieli i bo naan w’a tran su. Aarɔn nin Ir, kun jin i bue kun wa, kun jin i bue kun wa, be trɛtrɛ i sa’m be nun. I sa sɔ’m be kali nglo lele saan wia’n tɔli.” Ɲanmiɛn jrannin Izraɛlifuɛ’m be sin. Ɔ maan, be kwlali be kpɔfuɛ mun.—Ezipt Lɔ Tulɛ 17:8-13.

8. (a) ?Kɛ Etiopifuɛ’m be bali Zidafuɛ’m be su tɔlɛ’n, ngue yɛ Aza yoli ɔ? (b) ?Wafa sɛ yɛ e kwla nian Aza i ayeliɛ’n su ɔ?

⁸ Famiɛn Aza blɛ su’n, Zoova jrannin Izraɛlifuɛ’m be sin wie. Biblu’n kle kɛ Izraɛlifuɛ’m be nin nvle sunman be kunnin alɛ. Sanngɛ, nvle nga i nun sonja’m be sɔnnin dan’n, yɛle Etiopi. Be ti sran miliɔn kun. Yɛ be si alɛ kun kpa. Be flɛ be su kpɛn’n kɛ Zeraki. Cɛn kun’n, ɔ bali Izraɛlifuɛ’m be su tɔlɛ. I sonja’m be sɔnnin tra Aza i sonja mun kpɛ nɲɔn. Sanngɛ, srɛ w’a kunman Aza. Yɛ i sa sin w’a bubumɛn i. Aza kpan flɛli Zoova kɛ ɔ de be. I sonja’m be ngunmin be kwlá jranman Etiopi sonja’m  be ɲrun. “Sanngɛ, Nyanmiɛn kwla sa’n kwlaa yo.” (Matie 19:26) I fanngan nun’n, “Aza nin Zidafuɛ’m be kwlali Etiopifuɛ mun.” Afin, ɔ “kloli Anannganman.”—2 Be Nyoliɛ 14:7-12; 1 Famiɛn Mun 15:14.

9. (a) ?Ngue ti yɛ Zuifu’m be yacili Zerizalɛmun i wun talɛ’n i kplanlɛ ɔ? (b) ?Wafa sɛ yɛ Ɲanmiɛn tɛli Neemi i srɛlɛ’n su ɔ?

⁹ Blɛ kun nun’n, Neemi ɔli Zerizalɛmun. ?Ngue yɛ ɔ sieli i nzɔliɛ ɔ? Ɔ wunnin kɛ i niaan Zuifu’m b’a yaci Zerizalɛmun i talɛ’m be kplanlɛ be kpɔfuɛ’m be ti. Ɔ maan, klɔ’n o lɛ sa ngbɛn. Yɛ Zuifu’m be sa sin w’a bubu be. Sanngɛ, Neemi i sa sin w’a bubumɛn i wie. Like nga Moizi nin Aza nin Ɲanmiɛn i sufuɛ kpa wie’m be yoli’n, i wie yɛ ɔ yoli ɔ. Yɛle kɛ, ɔ srɛli Zoova titi kɛ ɔ jran be sin. Zoova tɛli i su. Ɲanmiɛn i ‘kwlalɛ m’ɔ kwla’n ɔ nin i tinmin dan’n’ ti’n, Zuifu’m be ɲannin wunmiɛn. (An kanngan Neemi 1:10; 2:17-20; 6:9 nun.) E kusu, Ɲanmiɛn i “kwlalɛ m’ɔ kwla’n ɔ nin i tinmin dan’n” ti’n, e lafi su kɛ é ɲán wunmiɛn é sú i wie.

10, 11. (a) ?Ngue yɛ Satan yo naan e sa sin bubu e ɔ? (b) ?Ngue yɛ Zoova yo naan y’a ɲan wunmiɛn y’a su i ɔ? (c) ?Like nga Zoova kle e’n i su ye benin yɛ a ɲɛnnin i ɔ?

¹⁰ Mmusu’m be si Satan kle Klistfuɛ’m be yalɛ trilili. Ɔ yo maan sran’m be bua e su ato. Yɛ nvle siefuɛ nin Ɲanmiɛn sulɛ wafa’m be su kpɛnngbɛn mun, ɔ nin be nga be nin Ɲanmiɛn b’a bu’n, be kle e yalɛ. Ɔ yo sɔ naan e yaci Ɲanmiɛn Sielɛ’n i jasin fɛ’n bolɛ. Sanngɛ Zoova fɛ i wawɛ’n suan e bo. Ɔ maan e sa sin bubuman e. (1 Be Nyoliɛ 29:12) Sɛ Ɲanmiɛn suanman e bo’n, e nin Satan e kwlá kunman. I sɔ’n ti, ɔ fata kɛ e srɛ i naan ɔ fɛ i wawɛ’n man e. (Jue Mun 18:40; 1 Korɛntfuɛ Mun 10:13) Ɲanmiɛn nuan ndɛ m’ɔ o Biblu’n nun’n, ɔ wla e fanngan wie. Asa ekun’n, fluwa nga Anuannzɛ’n yi be’n anglo kwlaa nun’n, be nun ndɛ’n wla e fanngan. Kɛ Zuifu’m bé kplán Zerizalɛmun i wun talɛ’n, ndɛ ng’ɔ o Zakari 8:9, 13 nun’n, ɔ wlali be fanngan. (An kanngan nun.) Ndɛ sɔ’n kwla wla e fanngan wie.

¹¹ Kɛ e kɔ aɲia kanngan nin aɲia dandan’m be bo’n, Zoova kle e like. Suklu nga Anuannzɛ’n kpɛli be ba’n, be bo lɔ’n, ɔ kle e like wie. Ɔ kle e like naan e ɲan wunmiɛn e su i kpa titi. (Jue Mun 119:32) ?A kunndɛ kɛ Zoova kle ɔ like wie?

12. ?Ngue yɛ ɔ fata kɛ e yo naan y’a ɲan wunmiɛn y’a su Zoova ɔ?

¹² Zoova jrɛnnin i nvle nunfuɛ’m be sin. Ɔ maan, be kwlali Amalɛkifuɛ mun nin Etiopifuɛ mun. I fanngan nun’n, Neemi nin i niaan Zuifu’m be wieli Zerizalɛmun i wun talɛ’n i kplan. Kɛ é bó jasin fɛ’n, wie liɛ’n, sran’m be tanndan e ɲrun, yɛ be buman e wie. Ɔ maan, e wla’n guaman ase. Sanngɛ, Ɲanmiɛn kwla jran e sin naan e bo jasin fɛ’n titi. (1 Piɛr 5:10) Zoova su yoman abonuan sa naan sa ng’ɔ o e su’n wie. Ɔ fata kɛ e bɔbɔ e yo ninnge wie mun. Ɔ fata kɛ e kanngan Ɲanmiɛn Ndɛ’n nun cɛn kwlakwla. Yɛ e siesie e wun naan y’a ɔ aɲia’m be bo. Asa ekun’n, maan e suan Biblu’n nun like. Yɛ maan e nin e awlofuɛ mun e su Ɲanmiɛn awlo lɔ. Kpɛkun, maan e srɛ Zoova titi. Nán like wie ti’n, e yaci ninnge sɔ’m be yolɛ. Afin, ninnge sɔ’m be yolɛ ti yɛ e kwla ɲan wunmiɛn su Zoova ɔ. Sɛ e wun kɛ e sa sin su bubu e’n, maan e srɛ Ɲanmiɛn naan ɔ wla e fanngan. Sɛ e yo sɔ’n, é wún kɛ ‘Ɲanmiɛn bɔbɔ yɛ ɔ maan i klun sa yolɛ’n yo e fɛ yɛ maan e kwla yo ɔ.’ (Filipfuɛ Mun 2:13) ?Sanngɛ, ngue yɛ  e kwla yo naan y’a suan e wiengu’m be bo ɔ?

13, 14. (a) ?Kɛ aniaan bian kun i yi’n sacili’n, ngue ti yɛ ɔ kwla jrannin kekle ɔ? (b) ?Wafa sɛ yɛ e kwla wla e wiengu’m be fanngan ɔn?

¹³ Zoova fanngan nun’n, e le e niaan Klistfuɛ mun mɛn wunmuan’n nun. E niaan sɔ’m be kwla suan e bo. Akoto Pɔlu seli kɛ: “An kpɛntɛn amun sa bɔ b’a kpɔ’n nin amun ja bɔ b’a nyan amun wun’n, be nun. An kpɛ atin nga an sin nun’n kpa.” (Ebre Mun 12:12, 13) Klistfuɛ klikli’m be wlali be wiengu fanngan titi. I sɔ wie yɛ e yo i andɛ ɔ. Sa ng’ɔ kle sɔ’n i kun yɛ. Aniaan bian kun i yi’n sacili. Yɛ sa kekleekle wie’m be tɔli i su. Ɔ seli kɛ: “N wunnin i wlɛ kɛ e kwlá kpaman sa nga be tɔ e su’n, be nun. Yɛ e kwlá kleman blɛ ng’ɔ fata kɛ sa kun tɔ e su’n. Ɲanmiɛn srɛlɛ’n nin Biblu’n nun like suanlɛ’n ti’n, Ɲanmiɛn deli min. Min niaan Klistfuɛ’m be fɔnvɔli min wie dan. N wunnin i wlɛ kɛ kwlaa naan sa’m b’a tɔ e su’n, yɛ ɔ fata kɛ e nin Ɲanmiɛn e afiɛn’n mantan kpa ɔ.”

¹⁴ Kɛ Aarɔn nin Ir be wunnin kɛ Moizi i sa’n su kpɔ’n, be trɛtrɛli i sa’m be nun. Andɛ’n, e kwla suan e wiengu’m be bo wie. E niaan wie’m b’a yo oke, annzɛ be ti tukpacifuɛ. Wie’m be kusu, be awlofuɛ’m be kle be yalɛ. Wie’m be ngunmin yɛ be tran ɔn. Annzɛ be sran sacili. Gbanflɛn nin talua nga be su Zoova’n, sran wie’m be wlawla be kɛ be yo sa tɛ, annzɛ be yo sran dan. Maan e wla be fanngan naan be  jran kekle. (1 Tɛsalonikfuɛ Mun 3:1-3; 5:11, 14) Aɲia’m be bo lɔ’n, annzɛ kɛ é bó jasin fɛ’n, maan e kle kɛ aniaan’m be ndɛ lo e. Wie liɛ’n, maan e nin be e wla asa, annzɛ e flɛ be telefɔnun nun.

15. ?Kɛ e wla e niaan Klistfuɛ’m be fanngan’n, wafa sɛ yɛ i bo’n gua ɔ?

¹⁵ Kɛ Aza nin Izraɛlifuɛ’m be kwlali Etiopifuɛ mun’n, Ɲanmiɛn nuan ijɔfuɛ Azaria kannin ndɛ kleli be. Ɔ seli be kɛ: “Amun liɛ’n, amun jran kekle, nán amun sa sin bubu amun, afin amún wá nyán amun junman nga amun di’n i nuan like.” (2 Be Nyoliɛ 15:7) Ndɛ sɔ’n wlali Aza fanngan. Ɔ maan, ɔ yoli like kwlaa ng’ɔ fata kɛ ɔ yo naan Izraɛlifuɛ’m b’a su Ɲanmiɛn kpa’n. Andɛ kusu’n, kɛ e wla e wiengu’m be fanngan’n, be ɲan wunmiɛn be su Zoova titi. (Nyanndra Mun 15:23) Kɛ e kɔ aɲia’m be bo mɔ e tɛ kosan’m be su’n, e wla e wiengu’m be fanngan. Nán e ɲin kpa i sɔ yolɛ’n su.

16. (a) ?Wafa sɛ yɛ asɔnun kpɛnngbɛn’m be kwla nian Neemi i ayeliɛ’n su ɔ? (b) An kan wafa nga aniaan’m be wlali amun fanngan’n i ndɛ.

¹⁶ Zoova jrannin Neemi nin Zuifu’m be sin. Ɔ maan, be ɲannin wunmiɛn be kplannin Zerizalɛmun i wun talɛ’n. I kplanlɛ’n dili cɛn ba 52 cɛ. (Neemi 2:18; 6:15, 16) Kɛ sran’m bé dí junman’n, Neemi w’a nianman be su ngbɛn. Ɔ dili junman’n wie. (Neemi 5:16) Andɛ’n, asɔnun kpɛnngbɛn sunman be nian Neemi i ayeliɛ’n su. Kɛ sran’m bé kplán Ɲanmiɛn Sielɛ sua’n be kplan wie. Asa ekun’n, kɛ bé yó Ɲanmiɛn Sielɛ sua’n i nun yɛinyɛin, annzɛ bé káci sua’n i lika wie’n, be di junman’n wie. Aniaan nga be “wla w’a bo’n,” asɔnun kpɛnngbɛn’m be ko nian be osu. Yɛ be nin be bo jasin fɛ’n. Blɛ sɔ’n nun’n, be wla aniaan sɔ’m be fanngan.—An kanngan Ezai 35:3, 4 nun.

17, 18. ?Sɛ sa tɔ e su annzɛ e wla guaman ase’n, ngue yɛ e kwla lafi su kɛ Zoova yó ɔ?

¹⁷ Kɛ e nin aniaan mun e di junman likawlɛ’n, e bo yo kun. E kaci janvuɛ. Kpɛkun, e ɲin tran ninnge kpakpa nga Ɲanmiɛn wá mán e’n be su. Kɛ e wla e wiengu’m be fanngan’n, be jran sa nga be tɔ be su’n be ɲrun kekle. Kpɛkun, be lafi su kɛ cɛn wie lele bé liɛ’n yó ye. Kɛ e wla e wiengu’m be fanngan’n, e wla e bɔbɔ e wun fanngan wie. Ɔ maan, e akunndan’n tran like nga cɛn wie lele é ɲɛ́n i’n su.

¹⁸ Laa’n, Zoova jrannin i sufuɛ nanwlɛfuɛ’m be sin. Yɛ ɔ sasali be. Kɛ e bu wafa ng’ɔ yoli sɔ’n i akunndan, e lafi i su kpa tra laa’n. I sɔ’n ti, sɛ sa tɔ e su annzɛ e wla guaman ase’n, ‘nán e sa sin bubu e.’ Maan e srɛ Zoova titi. Sɛ e yo’n, ɔ́ jrán e sin. Yɛ ɔ́ bó e ɲrun atin. Ɔ maan, é kwlá trán be nga ɔ́ síe be’n, be nun wie.—Jue Mun 73:23, 24.