1, 2. (a) ?Ngue ti yɛ ndɛ ng’ɔ o Mmla’n 6:4 nun’n, Zuifu kpanngban be si i kpa ɔ? (b) ?Ngue ti yɛ Moizi kannin ndɛ sɔ’n niɔn?

NDƐ ng’ɔ o Mmla’n 6:4 nun’n, Zuifu’m be nun kpanngban be si i kpa. Afin kɛ bé srɛ́ Ɲanmiɛn nglɛmun nin nnɔsua’n, be kan ndɛ sɔ’n be flan nun. Be flɛ be srɛlɛ sɔ’n kɛ Shema. Yɛ be srɛ sɔ be fa kle kɛ Ɲanmiɛn kunngba cɛ yɛ be su i ɔ.

² Afuɛ 1473 nun ka naan y’a ju Zezi blɛ su’n, Izraɛlifuɛ’m be juli Moabu lɔ lika kpɛtɛkplɛɛ kun nun. Ɔ ka kan bé kpɛ́ Zurdɛn’n naan bé kó trán mɛn nga Ɲanmiɛn seli kɛ ɔ́ fá mán be’n nun. Blɛ sɔ’n nun yɛ Moizi kannin ndɛ ng’ɔ o Mmla’n 6:4 nun’n niɔn. Ndɛ kasiɛn nga Moizi kan kleli Izraɛlifuɛ mun’n, i kun yɛ ɔ o lɛ ɔ. (Mmla’n 6:1) Moizi dunnin Izraɛlifuɛ’m be ɲrun lele afuɛ 40. Yɛ ɔ kunndɛ kɛ ɔ́ wlá be fanngan naan be jran be ɲrun lɔ sa’m be ɲrun kekle. Ɔ kunndɛ ekun kɛ be lafi Zoova su naan be nin i nanti klanman. I sɔ’n ti’n, ɔ kanngannin mmla blu’n nun  kleli be. I sin yɛ ɔ kannin ndɛ ng’ɔ o Mmla’n 6:4, 5 nun’n, ɔ wlali be fanngan ɔn. (An kanngan nun.)

3. ?Kosan benin mun yɛ like suanlɛ nga wá tɛ́ be su ɔ?

³ Izraɛlifuɛ’m be si kɛ Ɲanmiɛn Zoova i “kunngba cɛ yɛ ɔ ti Anannganman nin-ɔn.” Be wunnin i wlɛ kɛ Zoova ti be nannan’m be Ɲanmiɛn. Yɛ be suli i kunngba cɛ. ?Yɛ ngue ti yɛ Moizi kpɛnnin be wla kɛ be Ɲanmiɛn Zoova “i kunngba cɛ yɛ ɔ ti Anannganman nin-ɔn”? ?Ngue ti yɛ sran ng’ɔ wun ndɛ sɔ’n i wlɛ’n, ɔ klo Ɲanmiɛn, ɔ fɛ i wla’n kwlaa guɛ i su, yɛ i akunndan’n kwlaa trɛn i su ɔ? ?Wafa sɛ yɛ e kwla nanti ndɛ ng’ɔ o Mmla’n 6:4, 5 nun’n, i su andɛ ɔ?

4, 5. (a) Moizi seli kɛ Ɲanmiɛn Zoova i “kunngba cɛ yɛ ɔ ti Anannganman nin-ɔn.” ?I ndɛ sɔ’n i bo’n yɛle benin? (b) ?Ngue ti yɛ Zoova timan kɛ amuɛn mun sa ɔ?

⁴ I kunngba cɛ. Moizi seli kɛ Ɲanmiɛn Zoova i “kunngba cɛ yɛ ɔ ti Anannganman nin-ɔn.” I ndɛ sɔ’n kle kɛ Zoova leman wunsu. Like fi nin i sɛman. Ɔ ti su kɛ Zoova timan atre nsan. Sanngɛ nɛ́n i sɔ ndɛ’n yɛ Moizi waan ɔ́ yíyí nun ɔn. Zoova yɛ ɔ yili nglo nin asiɛ’n niɔn. Ɔ sie like kwlaa. I yɛ ɔ ti Ɲanmiɛn Kpli’n niɔn. Ɲanmiɛn fi nunman lɛ, saan i kunngba. (2 Samiɛl 7:22) Ɔ maan, Moizi kpɛnnin Izraɛlifuɛ’m be wla kɛ be su Zoova kunngba cɛ. Ɔ fataman kɛ be nian nvle nga be mantan be’n, be ayeliɛ’n su. Nvle sɔ’m be sɔ amuɛn. Yɛ be bu i kɛ be amuɛn’m be ti yɛ nzue tɔ, annzɛ be ninnge’m be yo ye ɔ.

⁵ I wie yɛle Eziptifuɛ’m be liɛ’n. Be sɔ wia’n, nin ɲanmiɛn m’ɔ la nglo lɔ plaii’n, ɔ nin asiɛ’n, ɔ nin be nzue dan’n, ɔ nin nnɛn mun. Kɛ Zoova fali ɲrɛnnɛn blu’n guali be su’n, ɔ kleli be kɛ be amuɛn’m be timan like fi. Kanaanfuɛ’m be liɛ’n, be amuɛn dan kpa’n yɛle Baali. Yɛ be bu i kɛ be amuɛn sɔ’n yɛ ɔ yili like kwlaa ɔ. Be bu i ekun kɛ Baali ti yɛ nzue’n tɔ, annzɛ aunmuan’n fita ɔ. Sran kpanngban be sɔ baali naan ɔ sasa be. (Kalɛ 25:3) I kwlaa sɔ’n ti’n, ɔ fata kɛ Moizi kpɛn Izraɛlifuɛ’m be wla kɛ be Ɲanmiɛn’n i “kunngba cɛ yɛ ɔ ti Anannganman nin-ɔn.”—Mmla’n 4:35, 39.

6, 7. (a) ?Kɛ Moizi seli kɛ Ɲanmiɛn Zoova i “kunngba cɛ” yɛ ɔ ti Anannganman’n, ngue ekun yɛ i sɔ’n kle ɔ? (b) ?Wafa sɛ yɛ Zoova kleli kɛ “i kunngba cɛ” yɛ ɔ ti Anannganman’n niɔn?

⁶ Ɔ ti nanwlɛfuɛ, yɛ ɔ kaciman. Kɛ Moizi seli kɛ Zoova i “kunngba cɛ” yɛ ɔ ti Anannganman’n, i sɔ’n kle ekun kɛ e kwla lafi i su. Ninnge nga Ɲanmiɛn Zoova se kɛ ɔ́ yó be’n, ɔ yo be. Sa ng’ɔ yo be’n, be ti kpa dan. Zoova kaciman. Ɔ ti nanwlɛfuɛ. Ndɛ ng’ɔ kan’n, nn w’a kan. Ɔ maan, e kwla lafi i su. I wie yɛle kɛ, ɔ seli Abraamun kɛ i anunman’m bé trán mɛn klanman kun nun. Zoova yoli sa dandan mun naan i ndɛ sɔ’n w’a  kpɛn su. Kɛ ɔ kannin ndɛ sɔ’n, ɔ dili afuɛ 430. Sanngɛ, ɔ kpɛnnin su.—Bo Bolɛ 12:1, 2, 7; Ezipt Lɔ Tulɛ 12:40, 41.

⁷ Kɛ afuɛ kpanngban sinnin’n, Zoova seli Izraɛlifuɛ mun kɛ be ti i lalofuɛ. Kpɛkun, ɔ seli be kɛ: “Like fi nunman min ɲrun, like fi nunman n sin.” Asa ekun’n, ɔ seli be kɛ like nga i waan ɔ́ yó’n, w’a kaciman. Yɛ ɔ kan guali su kɛ: “N ti sɔ laa lele yɛ w’a ju yɛ.” (Ezai 43:10, 13; 44:6; 48:12) Izraɛlifuɛ’m be liɛ su ti ye. Afin be Ɲanmiɛn’n kaciman. Be kwla lafi i su titi. Ɲanmiɛn sɔ mɔ e su i’n ti’n, e liɛ su ti ye wie.—Malasi 3:6; Zak 1:17.

8, 9. (a) ?Ngue yɛ Zoova kunndɛ kɛ i sufuɛ’m be yo ɔ? (b) ?Wafa sɛ yɛ Zezi kleli kɛ ndɛ nga Moizi kannin’n, ɔ ti cinnjin dan ɔn?

⁸ Moizi kpɛnnin Izraɛlifuɛ’m be wla kɛ Zoova kló be titi, yɛ ɔ́ nían be lika titi. Zoova kunndɛ kɛ be kusu be su i kunngba cɛ, be fa be wla’n kwlaa guɛ i su. Yɛ be fa be wunmiɛn’n kwlaa yo like ng’ɔ kle kɛ be klo i’n. Ɔ fata kɛ blɛ kwlaa nun’n, be kle be mma’m be like naan be si Zoova. Naan be su i kunngba cɛ wie.—Mmla’n 6:6-9.

⁹ Like nga Zoova se kɛ ɔ́ yó’n, w’a kaciman. Yɛ wafa ng’ɔ fata kɛ i sufuɛ’m be su i’n, w’a kaciman wie. Sɛ e kunndɛ kɛ Zoova i klun jɔ e wun’n, ɔ fata kɛ e su i kunngba cɛ. Ɔ fata kɛ e fa e wla’n kwlaa guɛ i su. Ɔ fata kɛ e akunndan’n kwlaa trɛn i su. Yɛ ɔ fata kɛ e yo like ng’ɔ kle kɛ e klo i’n. Zezi seli kɛ mmla’n i nun dan’n niɔn. (An kanngan Mark 12:28-31 nun.) Maan e nian wafa nga e kwla kle kɛ Zoova “kunngba cɛ yɛ ɔ ti” e Ɲanmiɛn’n.

10, 11. (a) ?Wafa sɛ yɛ e kle kɛ Zoova kunngba cɛ yɛ ɔ ti e Ɲanmiɛn’n niɔn? (b) ?Wafa sɛ yɛ Ebre gbanflɛn nnan’m be kleli kɛ Zoova kunngba cɛ yɛ be su i ɔ?

¹⁰ Zoova kunngba cɛ yɛ ɔ ti e Ɲanmiɛn’n niɔn. I kunngba cɛ yɛ e su i ɔ. E kwlá kotoman like uflɛ fi bo. Yɛ e kwlá suman Zoova naan e kunngba’n y’a lafi ato ndɛ su. Zoova timan amuɛn dan wie mɔ e lafi i su ɔ. Sanngɛ, ɔ ti Ɲanmiɛn Kpli. I kunngba cɛ yɛ ɔ fata kɛ e su i ɔ.—An kanngan Sa Nglo Yilɛ 4:11 nun.

¹¹ Ɲanmiɛn nuan ijɔfuɛ Daniɛli i fluwa’n, ɔ kan Ebre gbanflɛn nnan be ndɛ. Be yɛle Daniɛli bɔbɔ, nin Anania, nin Mikaɛli, ɔ nin Azaria. Be kleli kɛ Zoova kunngba cɛ yɛ be su i ɔ. B’a diman aliɛ ng’ɔ fataman kɛ Zoova i sufuɛ’m be di’n. Asa ekun’n, b’a kotoman Nɛbikadnɛzali i sika ɔkwlɛ sran ng’ɔ takali’n i bo. Zoova sulɛ’n yoli be cinnjin trali like kwlaa. Nanwlɛ, be nin Zoova be nantili klanman lele guɛli i ti’n nin i bo.—Daniɛl 1:1–3:30.

12. ?Kɛ é sú Zoova kunngba cɛ’n, ngue ti yɛ ɔ fata kɛ e nian e wun su ɔ?

¹² Zoova i sulɛ’n yɛ ɔ fata kɛ ɔ yo e cinnjin tra like kwlaa ɔ. Sɛ e kunndɛ kɛ é sú i’n, i kunngba cɛ yɛ ɔ fata kɛ e su i ɔ. Kɛ Zoova mán Izraɛlifuɛ’m be mmla blu’n, ɔ seli be kɛ nán be sɔ amuɛn fi. Yɛ nán  be koto like fi bo be mɛnmɛn i. (Mmla’n 5:6-10) Andɛ’n, like nga sran’m be koto be bo be manman be’n, be sɔnnin. Be nun wie’m be o lɛ’n, sɛ y’a bumɛn i sin kpa’n, e kwlá wunmɛn i wlɛ kɛ i sɔ like’m be ti amuɛn. Sanngɛ, Zoova mɔ i ‘kunngba cɛ yɛ ɔ ti Anannganman’n,’ i ndɛ’n w’a kaciman. ?Ngue yɛ é yó naan y’a kotoman like fi bo ɔ?

13. ?Ngue yɛ e kwla klo be tra Zoova ɔ?

¹³ An kanngan Kolɔsfuɛ Mun 3:5 nun. Ndɛ mma sɔ’n kan nzuɛn wie m’ɔ fata kɛ e wla be ase naan e nin Zoova e afiɛn’n w’a saciman’n, be ndɛ. Ɔ se kɛ be ɲin m’ɔ yiman like’n, ɔ nin amuɛn sɔlɛ’n ti kun. ?Ngue ti ɔ? Afin, sran nga i ɲin yiman like’n, i ɲin blo like su dan. Ɔ kwla yo sika, annzɛ mɛn’n nun ninnge wie mun. Sran sɔ’n i akunndan’n kwlaa tran like sɔ’n su. Ɔ maan, like sɔ’n kaci kɛ i amuɛn sa. Sa tɛ kwlaa nga Kolɔsfuɛ Mun 3:5 kan be ndɛ’n, be fin be ɲin m’ɔ yiman like’n. Ɔ maan, sɛ e ɲin blo ninnge sɔ’m be su’n, e kwla klo be tra Ɲanmiɛn. Kɛ ɔ ko yo sɔ’n, Zoova timan e Ɲanmiɛn “kunngba cɛ” kun. Maan e mian e ɲin naan y’a yoman sɔ.

14. ?Kɛ ɔ ko yo naan y’a klo Ɲanmiɛn kunngba cɛ’n, afɔtuɛ benin yɛ akoto Zan man e ɔ?

¹⁴ Akoto Zan kannin ndɛ kunngba sɔ’n wie. I waan nán e klo ninnge nga be o mɛn’n nun’n. Afin “sran ng’ɔ klo mɛn dilɛ’n, wuun ɔ klo-man e Si’n. Like nga be yo be mɛn’n nun’n i kwlaa’n: be nyin b’ɔ blo ninnge’m be su’n, nin akunndan nga be bu fa gua ninnge nga be wun be’n be su’n, ɔ nin be wun tulɛ’n, i kwlaa sɔ’n i wie fi fin-man e Si’n.” (1 Zan 2:15, 16) Ɔ fata kɛ e bu e klun lɔ e nian sɛ e klo ninnge nga be o mɛn’n nun nin o. Sɛ e yo sɔ’n, atrɛkpa’n é wún kɛ e su klo be ɲin su yiyilɛ wafa wie mun, annzɛ sran wafa wie mun, annzɛ be wun wlawlalɛ wafa wie mun. Annzɛ kusu e kwla kunndɛ kɛ é dí suklu dandan naan cɛn wie lele é trán “pɔɔ nun.” (Zeremi 45:4, 5) Ɔ ka kan Ɲanmiɛn wá mán e mɛn uflɛ kun. I sɔ’n ti, maan e wla kpɛn ndɛ nga Moizi kannin’n su titi. I waan e Ɲanmiɛn Zoova “kunngba cɛ yɛ ɔ ti Anannganman nin-ɔn.” Sɛ e wun ndɛ sɔ’n i wlɛ kpa naan e lafi su’n, é sú Zoova kunngba cɛ naan i klun jɔ e wun.—Ebre Mun 12:28, 29.

15. ?Ngue ti yɛ Pɔlu kpɛnnin Klistfuɛ’m be wla kɛ be Ɲanmiɛn’n ti kunngba cɛ ɔ?

¹⁵ Moizi seli kɛ Zoova ti “kunngba cɛ.” I sɔ’n kle e kɛ Zoova kunndɛ kɛ i sufuɛ’m be bo’n yo kun, naan like kunngba’n yɛ i yolɛ’n yo be cinnjin ɔn. Klistfuɛ klikli’m be blɛ su’n, Zuifu nin Glɛki, nin Rɔmunfuɛ mun, ɔ nin nvle uflɛ nunfuɛ’m be o asɔnun’n nun. Be finwlɛ’n ti fanunfanun, yɛ be ninnge yolɛ’n ti fanunfanun. I sɔ’n ti, ajalɛ uflɛ nga be kle be’n be su falɛ’n yoli kekle mannin be nun wie mun. Yɛ be nzuɛn laa’n i ase  wlalɛ’n, w’a yoman pɔpɔ. I sɔ’n ti, akoto Pɔlu kpɛnnin be wla kɛ Klistfuɛ’m be Ɲanmiɛn Zoova’n, ɔ ti kunngba cɛ.—An kanngan 1 Korɛntfuɛ Mun 8:5, 6 nun.

16, 17. (a) ?Ɲanmiɛn nuan ijɔfuɛ Ezai i ndɛ benin yɛ ɔ kpɛn su andɛ ɔ? (b) ?Wan mun yɛ e nin be e su Zoova ɔ? (c) ?Sɛ y’a nianman e wun kpa’n, ngue ti yɛ e nin e niaan mun e afiɛn’n kwla saci ɔ?

¹⁶ ?Yɛ e mɔ e ti Klistfuɛ andɛ’n, e li? Ɲanmiɛn nuan ijɔfuɛ Ezai seli kɛ mɛn’n i awieliɛ blɛ’n nun’n, sran kpanngban kpa bé bá Zoova sulɛ. Sran sɔ mɔ be fin nvlenvle’m be nun’n, bé sé kɛ: “[Ɲanmiɛn] klé e i atin mun, yɛ é nánti i akpɔ’m be su.” (Ezai 2:2, 3) Kɛ e wun kɛ ndɛ sɔ’n kpɛn su’n, ɔ yo e fɛ dan. E niaan’m be finwlɛ’n ti fanunfanun. Yɛ be aniɛn’n, nin be ninnge yolɛ’n timan kun. Ɔ nin i sɔ ngba’n, e bo’n ti kun e su Zoova. Sanngɛ cɛn kunngun’n, ndɛnngan tɔ e afiɛn.

¹⁷ ?Wafa sɛ yɛ e bu e niaan nga be finwlɛ’n nin be ninnge yolɛ’n, ɔ nin e liɛ’n timan kun’n mun ɔn? Atrɛkpa’n, be aniɛn’n, nin be tralɛ nga be wla’n, nin be ninnge yolɛ’n, ɔ nin e liɛ’n timan kun. ?I  sɔ’n ti, e faman e wun mantanman be? ?Be nga be ninnge yolɛ’n nin e liɛ’n ti kun’n, be ngunmin yɛ e fa e wun mantan be ɔ? ?Kɛ e ti kpɛnngbɛn tra asɔnun kpɛnngbɛn kun, annzɛ e nin i e finwlɛ’n timan kun’n, wafa sɛ yɛ e bu i ɔ? Sɛ y’a nianman e wun kpa’n, ninnge sɔ’m be ti’n, e nin e niaan mun e afiɛn’n kwla saci.

18, 19. (a) ?Afɔtuɛ benin yɛ Pɔlu man e Efɛzfuɛ Mun 4:1-3 nun ɔn? (b) ?Ngue yɛ é yó naan e bo’n w’a yo kun asɔnun’n nun ɔn?

¹⁸ ?Ngue yɛ é yó naan e nin e niaan mun e afiɛn’n w’a saciman ɔn? Pɔlu klɛli fluwa ko mannin Klistfuɛ nga be o Efɛzi lɔ’n. Klistfuɛ sɔ’m be finwlɛ’n ti fanunfanun. (An kanngan Efɛzfuɛ Mun 4:1-3 nun.) Pɔlu seli be kɛ maan be yo wun ase kanfuɛ, be yo wɛtɛɛfuɛ, be tra be awlɛn, yɛ be klo Ɲanmiɛn nin sran. I liɛ’n, bé káci kɛ sua’n i kuatrɛn sa. Asa ekun’n, Pɔlu seli be kɛ maan be bo’n ‘yo kun.’

¹⁹ E kwlakwla mɔ e o asɔnun’n nun’n, ɔ fata kɛ e yo like kwlaa nga e kwla yo’n naan e nuan sɛ. I sɔ’n ti, maan e nanti ndɛ nga Pɔlu kannin’n su. Yɛle kɛ maan e yo wun ase kanfuɛ, e yo wɛtɛɛfuɛ, e tra e awlɛn, yɛ e klo Ɲanmiɛn nin sran. Asa ekun’n, maan e di “anuansɛ.” Kɛ ndɛnngan tɔ’n, bo kun yolɛ’n kwla yo kekle. I sɔ’n ti, maan e kplin e ɲin e siesie e afiɛn ndɛ mun. I liɛ’n, e bo’n yó kun titi. Yɛ é dí alaje.

20. Moizi seli kɛ e Ɲanmiɛn Zoova i “kunngba cɛ yɛ ɔ ti Anannganman nin-ɔn.” ?Wafa sɛ yɛ e kwla kle kɛ e wun ndɛ sɔ’n i wlɛ ɔ?

²⁰ Moizi seli kɛ e Ɲanmiɛn Zoova i “kunngba cɛ yɛ ɔ ti Anannganman nin-ɔn.” Ndɛ cinnjin kpa yɛ ɔ kɛnnin i lɛ ɔ. Ndɛ sɔ’n wlali Izraɛlifuɛ’m be fanngan dan. Ɔ maan, kɛ sa kekle wie’m be juli be su’n, be kwla trali be awlɛn lele be ko trannin mɛn nga Ɲanmiɛn seli kɛ ɔ́ fá mán be’n nun. Ndɛ kunngba sɔ’n kwla wla e fanngan wie. Ɔ maan, kɛ ɲrɛnnɛn’n wá yó dan’n, é kwlá jrán kekle lele é trán mɛn klanman’n nun. I sɔ’n ti, maan e su Zoova kunngba cɛ titi. Maan e fa e wla’n kwlaa guɛ i su. Maan e akunndan’n kwlaa trɛn i su. Maan e fa e wunmiɛn’n e yo like kwlaa ng’ɔ kle kɛ e klo i’n. Yɛ maan e yo like kwlaa nga e kwla yo’n naan e nin e niaan mun e bo’n yo kun. Sɛ e yo i kwlaa sɔ’n titi’n, kɛ Zezi wá dí sran’m be jɔlɛ’n, ɔ́ bú e kɛ i bua mun sa. Yɛ e liɛ yó ye. Afin, ɔ́ sé e kɛ: “Amun mɔ n Si yoli amun ye’n, an bla be wa di famiɛn diwlɛ’n i aja’n mɔ kɛ bé bó mɛn’n i bo’n be sie mannin amun’n.”—Matie 25:34, NW.