1. (a) ?Zoova bɔbɔ i wun ndɛ benin yɛ ɔ kan kleli Moizi-ɔ? (b) ?Ngue ti yɛ i sɔ m’ɔ yoli’n, ɔ ti cinnjin-ɔn?

CƐN kun’n, Ɲanmiɛn Zoova kɛnnin i wun ndɛ kleli Moizi. Ɔ boli i dunman’n. Kpɛkun i sin’n, ɔ kɛnnin i nzuɛn wie’m be ndɛ. Zoova w’a kanman tinmin m’ɔ le i’n, ɔ nin ngwlɛlɛ m’ɔ si i’n be ndɛ. Sanngɛ, ɔ seli kɛ ɔ ti aklunyefuɛ, nin aunnvuɛ sifuɛ. (An kanngan Ezipt Lɔ Tulɛ 34:5-7 nun.) Zoova yoli sɔ naan Moizi wun i wlɛ kɛ ɔ́ níɛn i lika. (Ezipt Lɔ Tulɛ 33:13) Kɛ e si kɛ Zoova nian e lika’n, i sɔ’n yo e fɛ dan. ?Sanngɛ, ngue yɛ sran ng’ɔ si aunnvuɛ’n, ɔ yo-ɔ? É wá wún i like suanlɛ nga nun.

2, 3. (a) ?Ngue yɛ ɔ kle kɛ e kwlakwla e kwla si aunnvuɛ-ɔ? (b) ?Ngue ti yɛ ɔ fata kɛ e kan aunnvuɛ silɛ’n i ndɛ-ɔ?

² Zoova ti aunnvuɛ sifuɛ. Yɛ ɔ yili sran kɛ i bɔbɔ sa. I sɔ’n ti, sɛ e su Zoova annzɛ e sumɛn i o, e kwla si aunnvuɛ. Kɛ e wun kɛ afɛ o be su’n, e ti be wun ɲanman nun. (Bo Bolɛ 1:27) Biblu’n kan sran wie mɔ be sili be wiengu aunnvuɛ’n be ndɛ. Salomɔn blɛ su’n, bla nɲɔn  be kplili ba nɔnman kun. Salomɔn kunndɛli kɛ ɔ́ sí sran nga i liɛ yɛle ba’n. I sɔ’n ti, ɔ seli kɛ maan be kpɛ ba’n nun naan be fa cɛ be. Kɛ bla nga i liɛ yɛle ba’n tili ndɛ sɔ’n, i wa’n yoli i annvɔ. Ɔ maan, ɔ seli kɛ maan be fa ba’n be maan bla kun’n. (1 Famiɛn Mun 3:23-27) Sran ng’ɔ kleli kɛ ɔ si aunnvuɛ wie’n, yɛle Ezipti famiɛn i wa bla’n. Kɛ ɔ wunnin ba nɔnman yasua kun’n, ɔ wunnin i wlɛ kɛ Ebre’m be wa-ɔ. Ɔ maan, ɔ fata kɛ be kun ba sɔ’n. Sanngɛ, ba’n “yoli i annvɔ.” I sɔ’n ti, ɔ fali ba’n, yɛ ɔ tɛli i kɛ i klun ba sa.​—Ezipt Lɔ Tulɛ 2:5, 6.

³ ?Ngue ti yɛ ɔ fata kɛ e kan aunnvuɛ silɛ’n i ndɛ-ɔ? Yɛle kɛ, Zoova si aunnvuɛ. Yɛ ɔ kunndɛ kɛ e nian like ng’ɔ yo su e yo. (Efɛzfuɛ Mun 5:1) Wafa ng’ɔ yili e’n ti’n, e kwla si aunnvuɛ. Sanngɛ, fɔ m’ɔ o e nun’n ti, wie liɛ’n, e bu e ngunmin e wun akunndan. Ɔ maan, kɛ ɔ yo naan sran yo e annvɔ naan e ti i wun ɲanman nun’n, ɔ ti kekle man e. ?Wafa sɛ yɛ e kwla kle kɛ e wiengu’m be ndɛ lo e-ɔ? É wá kán wafa nga Zoova nin sran wie’m be kleli kɛ be si aunnvuɛ’n, i ndɛ. I sin’n, é kán wafa nga e kwla si aunnvuɛ kɛ Ɲanmiɛn sa’n i ndɛ. Kpɛkun, like nga ti yɛ sran aunnvuɛ silɛ’n ti kpa’n, é kɛ́n i ndɛ wie.

4. (a) ?Ngue ti yɛ Zoova sunmɛnnin i anzi mun Sodɔmun lɔ-ɔ? (b) ?Ngue yɛ Lɔtu nin i awlofuɛ’m be wun ndɛ’n, ɔ kle e-ɔ?

⁴ Biblu’n kan sa sunman mɔ be kle kɛ Zoova si aunnvuɛ’n, be ndɛ. I kun yɛle sa kun m’ɔ yoli i Lɔtu blɛ su’n. Lɔtu ti sran kpa. Kɛ ɔ wun sa tɛtɛ nga Sodɔmun nin Gɔmɔrufuɛ’m be yo’n, ɔ ‘yo i ya.’ Sran sɔ’m be sroman Zoova. Ɔ maan, Zoova guguli kɛ ɔ́ núnnún be. (2 Piɛr 2:7, 8) Sanngɛ, Zoova sunmannin anzi mun Lɔtu wun lɔ naan be ko se i kɛ ɔ su wa nunnun Sodɔmun nin Gomɔrufuɛ mun, naan i sɔ’n ti’n, ɔ jaso sran sɔ’m be afiɛn. Biblu’n waan: “Bé nían-an, [Lɔtu] tɛ kpɛkpɛ i wun, sanngɛ kɛ Anannganman waan ɔ fite nun’n ti maan be trɛli i ɔ nin i yi nin i mma mun be sa naan b’a fa be b’a ko sie be klɔ’n i sin lɔ.” (Bo Bolɛ 19:16) Zoova sili Lɔtu i aunnvuɛ. Maan e kusu e lafi su kɛ Zoova wun afɛ kwlaa nga be o e su’n, naan e yo i annvɔ.​—Ezai 63:7-9; Zak 5:11; 2 Piɛr 2:9.

5. ?Ngue yɛ Ɲanmiɛn Ndɛ’n wla e fanngan kɛ e yo-ɔ?

⁵ Zoova kleli i sufuɛ mun kɛ maan be si aunnvuɛ. Mmla ng’ɔ fa mannin Izraɛlifuɛ mun’n, ɔ kle sɔ weiin. I wie yɛle kɛ, sɛ yalɛfuɛ kun usa bosia’n, sran’n kwla fa yalɛfuɛ sɔ’n i tralɛ’n i  aowa. Sanngɛ, ɔ fata kɛ ɔ fa yalɛfuɛ’n i tralɛ’n ko mɛn i naan wia’n w’a tɔ. I liɛ’n, ɔ́ fá kɛ́tɛ i wun kɔnguɛ. (An kanngan Ezipt Lɔ Tulɛ 22:25, 26 nun.) Sran ng’ɔ siman aunnvuɛ’n, ɔ kwla se kɛ ɔ faman yalɛfuɛ’n i tralɛ’n mɛnmɛn i. Sanngɛ, Zoova waan maan Izraɛlifuɛ’m be si aunnvuɛ. Maan e kusu e si e niaan Klistfuɛ’m be aunnvuɛ. Sɛ e wun kɛ afɛ o e niaan kun su naan e le i wun alaje’n, maan e ti i wun ɲanman nun.​—Kolɔsfuɛ Mun 3:12; Zak 2:15, 16; An kanngan 1 Zan 3:17 nun.

6. ?Kɛ Izraɛlifuɛ’m be yo sa tɛ mɔ Zoova si be aunnvuɛ’n, ngue yɛ i sɔ’n kle e-ɔ?

⁶ Kannzɛ Izraɛlifuɛ’m be yoli sa tɛ’n i kpɛ sunman’n, Zoova sili be aunnvuɛ. Biblu’n se kɛ: “Anannganman b’ɔ ti be nannan’m be Nyanmiɛn’n, b’ɔ klo i nvle nunfuɛ mun nin i sua’n, ɔ sunmɛnnin i sran mun kpalɛ sunman kɛ be ko kɛn i nuan su ndɛ’n, be kle be.” (2 Be Nyoliɛ 36:15) Maan e kusu e si be nga be timan Zoova i sufuɛ’n be aunnvuɛ. Afin, be kwla kaci be nzuɛn’n. Kpɛkun, be su Zoova wie. Zoova kunndɛman kɛ sran kun sa mlin. (2 Piɛr 3:9) I sɔ’n ti, maan dɔ nga su e kɛn i ndɛ’n e kle sran kwlakwla naan ɔ si be aunnvuɛ wie.

7, 8. ?Ngue ti yɛ awlo kun nunfuɛ’m be wunnin kɛ Zoova sili be aunnvuɛ-ɔ?

⁷ Andɛ’n, Zoova i sufuɛ sunman be wun kɛ Zoova si be aunnvuɛ. I wie yɛle yasua kun nin i yi nin be mma’m be liɛ’n. Be tran Abloki lɔ nvle nga be flɛ i kɛ Bɔsinin’n, i su lɔ. Be flɛ ba’m be nun kun kɛ Milan, yɛ ɔ le afuɛ 12. Kɛ afuɛ 1990 sinnin’n, alɛ tɔli be nvle’n su lɔ aniɛnaniɛn’m be afiɛn. Blɛ sɔ nun’n, be nin Zoova i Lalofuɛ wie’m be fali loto naan bé kɔ́ Sɛɛbi lɔ aɲia dan kun bo. Milan i si nin i nin be siesieli be wun naan be yo be batɛmun aɲia sɔ’n i bo. Kɛ be juli Bɔsinin nin Sɛɛbi be aɲialiɛ’n su’n, sonja’m be jrannin be. Sonja’m be sieli i nzɔliɛ kɛ Milan nin i osufuɛ’m be kan aniɛn uflɛ. I sɔ’n ti, be seli be kɛ be jra. Kpɛkun, be mannin be onga’m be atin kɛ be wɔ. Milan nin i osufuɛ’m be dili cɛn nɲɔn sonja’m be sa nun. Kpɛkun, sonja’m be nun kun usali be kpɛnngbɛn’n, like ng’ɔ fata kɛ be fa yo be’n. Kpɛnngbɛn seli kɛ maan be kun be gua be lɔ. Milan nin i osufuɛ’m be tili ndɛ sɔ’n. Afin, be nunman mmua.

⁸ Kɛ sonja’m be o lɛ bé íjɔ’n, Milan nin i osufuɛ’m bé nían-ɔn, sran nɲɔn yɛ bé bá yɛ. Sran sɔ’m be tuli Milan nin i osufuɛ’m be aswre kɛ be ti Zoova i Lalofuɛ wie, naan aniaan nga be o loto’n nun’n, be kannin sa ng’ɔ o be su’n i ndɛ kleli be. Sran nɲɔn sɔ’m be seli Milan nin i niaan mun kɛ be w’a fu be loto liɛ’n nun. Afin sonja’m be usaman ba kanngan’m be fluwa. Kpɛkun, be seli Milan i si nin i nin kɛ be nanti be sin sonja’m be sin lɔ, naan be ko minndɛ be, be ɲrun lɔ. Ɔ yoli Milan i fɛ lele, w’a siman wie se. I si nin i nin’n be usali sran nɲɔn sɔ mun kɛ: “?Amun bu i kɛ bé yáci e nun é nánti é kɔ́?” Sanngɛ kɛ bé kɔ́’n, ɔ yoli be kɛ sonja’m be wunman be sa. Milan i si  nin i nin be toli be aɲialiɛ’n i bue kun lɔ, naan be ngba b’a wɔ likawlɛ. Be wunnin kɛ Zoova tɛli be srɛlɛ’n su. Biblu’n kle kɛ nán sa’n kwlaa nun yɛ Zoova de i sufuɛ mun-ɔn. (Sa Nga Be Yoli’n 7:58-60) Sanngɛ, kɛ Milan bu sa ng’ɔ juli be su’n i akunndan’n, ɔ seli kɛ: “Ɔ yoli min kɛ anzi’m be sili sonja’m be ɲin sa, yɛ Zoova deli e-ɔ.”​—Jue Mun 97:10.

9. ?Kɛ Zezi wunnin sran mun’n, wafa sɛ yɛ be yoli i-ɔ? (An nian desɛn ng’ɔ o kan like suanlɛ’n bo i bo lɛ’n.)

⁹ Zezi si aunnvuɛ dan. Kɛ ɔ wunnin sran mun’n, be yoli i annvɔ, afin “be ti afɛfuɛ yɛlɛ kɛ b’a bo je kɛ bua bɔ be lɛ-man sunianfuɛ’n sa.” I sɔ’n ti, “ɔ kleli be like kpanngban.” (Matie 9:36; an kanngan Mark 6:34 nun.) Sanngɛ, Farisifuɛ’m be siman aunnvuɛ. Be kle sran’m be ɲrɛnnɛn. (Matie 12:9-14; 23:4; Zan 7:49) E liɛ’n, maan e nian Zezi i ayeliɛ’n su. Yɛle kɛ, maan e klo sran’m be ukalɛ. Yɛ maan e kle be like naan be si Zoova.

10, 11. ?Sa’n kwlaa nun yɛ ɔ fata kɛ e si aunnvuɛ-ɔ? An yiyi nun.

¹⁰ Nán sa’n kwlaa nun yɛ ɔ fata kɛ e si aunnvuɛ-ɔ. Cɛn kun’n, Zoova seli Famiɛn Saili kɛ ɔ ko kun Amalɛkifuɛ mun, ɔ nin be nnɛn’m be kwlaa. Afin, Amalɛkifuɛ’m be kpɔ Zoova i sufuɛ mun. Sanngɛ, Saili sili Agag m’ɔ ti Amalɛkifuɛ’m be famiɛn’n i aunnvuɛ, w’a kunmɛn i. Yɛ w’a kunman nnɛn’m be ngba. I lɛ nun’n, Saili i ɲin w’a yiman Zoova. I sɔ’n ti, Zoova yili i sa i su. (1 Samiɛl 15:3, 9, 15) Zoova m’ɔ di jɔlɛ mun sɛsɛsɛ’n, ɔ si sran’m be klun akunndan’n. Ɔ maan, sɛ sran kun nin aunnvuɛ silɛ fataman’n, ɔ wun i wlɛ. (Ngwlɛ Yilɛ 2:17; Ezekiɛl 5:11) Ɔ ka kan’n, ɔ́ wá dí be nga be ɲin yimɛn i’n be jɔlɛ. (2 Tɛsalonikfuɛ Mun 1:6-10) Blɛ sɔ nun’n, ɔ su siman klunwifuɛ’m be aunnvuɛ kaan sa. Ɔ́ núnnún be naan sran kpa’m be ɲan be ti.

¹¹ Nán e yɛ ɔ fata kɛ e di sran’m be jɔlɛ-ɔ. Ɔ maan, ɔ fataman kɛ e se kɛ sran nga sa fíte nun, annzɛ ɔ su fiteman nun. Like ng’ɔ fata kɛ e yo i dɔ nga su’n, yɛle kɛ maan e tu e klun e yo sran’m be ye. ?Ninnge trele benin yɛ e kwla yo be-ɔ?

12. ?Wafa sɛ yɛ e kwla kle kɛ e si aunnvuɛ-ɔ?

¹² Maan e ti sran wun ɲanman nun. Zoova kunndɛ kɛ e si e niaan Klistfuɛ nin e mantanfuɛ’m be aunnvuɛ. (Zan 13:34, 35; 1 Piɛr 3:8) ?Ngue yɛ sran ng’ɔ si aunnvuɛ’n, ɔ yo-ɔ? Sran ng’ɔ si aunnvuɛ’n, ɔ ti sran mɔ i sa w’a mian’n i wun ɲanman nun. I sɔ’n ti, maan e kunndɛ wafa nga e kwla ti sran wun ɲanman nun’n. I wie yɛle kɛ, e kwla uka sran’n e di i awlo lɔ  junman mun, annzɛ e kwa ko di gua e blɛ i.​—Matie 7:12.

13. ?Kɛ sanvuɛsa ɲan sran mun’n, ngue yɛ Zoova i Lalofuɛ’m be yo-ɔ?

¹³ Maan e yo sran ye. Kɛ sanvuɛsa ɲan sran mun’n, maan be yo e annvɔ. Sran’m be sie i nzɔliɛ kɛ blɛ kɛ ngalɛ sa nun’n, Zoova i Lalofuɛ’m be yo be wiengu’m be ye kpa. (1 Piɛr 2:17) Zapɔn lɔ aniaan bla kun wunnin i sɔ. Kɛ asiɛ’n kejeli Zapɔn lɔ lika kun nun afuɛ 2011 nun’n, ninnge kpanngban be sacili. Aniaan bla’n seli kɛ aniaan’m be fin Zapɔn lɔ klɔ wie’m be su, ɔ nin nvle uflɛ’m be nun be bali. Be wa kplannin sran’m be sua nin Ɲanmiɛn Sielɛ Sua nga be bubuli’n, be uflɛ. I waan i sɔ’n “yoli i fɛ, yɛ ɔ wlɛli i fanngan dan.” Ɔ seli kɛ: ‘N wunnin kɛ Zoova nian e lika, yɛ e ndɛ lo e niaan Klistfuɛ mun. Asiɛ wunmuan’n su’n, e niaan kpanngban be srɛ man e.’

14. ?Wafa sɛ yɛ e kwla yo tukpacifuɛ nin sran oke’m be ye-ɔ?

¹⁴ Maan e yo tukpacifuɛ nin sran oke’m be ye. Kɛ e wun tukpacifuɛ nin sran oke mun’n, be yo e annvɔ. E kunndɛ kɛ be su afɛ’n, ɔ wie. I sɔ’n ti, e srɛ Ɲanmiɛn kɛ maan i Sielɛ blɛ’n ju. Yɛ e tu e klun e yo be ye. Fluwa sifuɛ kun klɛli i nin oke mɔ tukpaciɛ kun kleli i yalɛ’n, i su ndɛ. I waan cɛn kun mɔ i nin oke’n waan ɔ́ kɔ́ abialiɛ’n, w’a  kwlá juman lɔ. Ɔ yoli like’n i tralɛ’n nun. Kɛ bla’n kunndɛli kɛ ɔ́ kpú i tralɛ’n, be boboli anuan’n. Zoova i Lalofuɛ bla nɲɔn mɔ be niɛn i osu titi’n, be yɛ b’a ba-ɔ. Kɛ aniaan bla sɔ’m be kunndɛli kɛ bé úkɛ i’n, ɔ seli be kɛ: “Nanwlɛ, ɔ yo min ɲannzuɛn. Sanngɛ, ń yó i sɛ.” Aniaan bla’m be kpuli i tralɛ’n. Kpɛkun, be tɔnnin kafe. Kɛ ɔ́ nɔ́n’n, nn be nin i bé kókó yalɛ. Ɔ yoli bla’n i wa yasua’n i fɛ dan. Ɔ seli kɛ Zoova i Lalofuɛ’m be “nanti Ɲanmiɛn ndɛ mɔ be kan’n su.” E kusu, maan tukpacifuɛ nin sran oke’m be yo e annvɔ, yɛ maan e yo be ye.​—Filipfuɛ Mun 2:3, 4.

15. ?Ngue ti yɛ kɛ e bo jasin fɛ’n, i sɔ ti sran’m be ye yolɛ-ɔ?

¹⁵ Maan e kle sran’m be like naan be si Zoova. Wafa nga e kwla yo sran’m be ye dan’n, yɛle kɛ maan e kan Ɲanmiɛn nin i sran m’ɔ sieli i famiɛn’n, be ndɛ e kle be. Asa ekun’n, maan e kle be kɛ sɛ be nanti Ɲanmiɛn i mmla’m be su’n, be liɛ yó ye. (Ezai 48:17, 18) Kɛ e bo jasin fɛ’n, e manman Zoova. Kpɛkun, e kle kɛ e si aunnvuɛ. I sɔ’n ti’n, maan e tu e klun e bo jasin fɛ’n.​—1 Timote 2:3, 4.

16. ?Kɛ e si aunnvuɛ’n, i su yɛ benin yɛ e ɲɛn i-ɔ?

¹⁶ Dɔɔtrɔ’m be waan sran ng’ɔ si aunnvuɛ’n, i wun kpɛjɛ i. I wun yo sran’m be fɛ, i klun jɔ, i ɲrun yomɛn i koun, yɛ i wla gua ase. Kɛ e si aunnvuɛ’n, e bɔbɔ e ɲan su ye dan. (Efɛzfuɛ Mun 4:31, 32) Kɛ sran yo e annvɔ mɔ e ti i wun ɲanman nun’n, e klun akunndan’n buman e fɔ. Afin, like nga Zoova kunndɛ kɛ e yo’n yɛ e yoli-ɔ. Sran ng’ɔ si aunnvuɛ’n, ɔ si i mma’m be lika nian kpa. Ɔ nin i yi’n, annzɛ i wun’n be afiɛn sɛ. Yɛ sran’m be trɛ i janvuɛ. Kɛ i sa mian’n, be ti i wun ɲanman nun.​—An kanngan Matie 5:7 nin Lik 6:38 be nun.

17. ?Ngue ti yɛ e kunndɛ kɛ é sí aunnvuɛ-ɔ?

¹⁷ Sran ng’ɔ si aunnvuɛ’n, i bɔbɔ ɲan su ye. Sanngɛ like ng’ɔ ti cinnjin’n yɛle kɛ, kɛ e si aunnvuɛ’n, e kle kɛ e nian Zoova i ayeliɛ’n su. Ɔ maan, ɔ ɲan ɲrun. (Nyanndra Mun 14:31) Ɲanmiɛn yɛ ɔ ti sran klofuɛ’n niɔn. Yɛ ɔ si aunnvuɛ dan. I sɔ’n ti, maan e si aunnvuɛ wie. I liɛ’n, e nin e niaan mun nin e mantanfuɛ mun e afiɛn sɛ́ kpa.​—Galasifuɛ Mun 6:10; 1 Zan 4:16.