1, 2. (a) ?Ngue ti yɛ ɔ ju wie’n, e usa kɛ “cɛn onin ko” ɔ? (b) ?Laa Ɲanmiɛn i sufuɛ’m be wun ndɛ benin yɛ e si i m’ɔ wla e fanngan-ɔn?

“?CƐN onin ko?” Ɲanmiɛn nuan ijɔfuɛ Abakiki yɛ ɔ usali kosan sɔ’n niɔn. Ezai kusu usali sɔ wie. (Ezai 6:11; Abakik 1:2) Kɛ Famiɛn Davidi klɛ́ Jue Mun 13, ɔ usali kosan kɛ ngalɛ’n sa kpɛ nnan. (Jue Mun 13: 2, 3) Kɛ Zezi wunnin kɛ sran’m be lafiman ndɛ ng’ɔ kan kle be’n su’n, ɔ usali kosan kɛ ngalɛ’n sa wie. (Matie 17:17) E kusu, ɔ ju wie’n, e usa kɛ: “?Cɛn onin ko?”

² ?Ngue ti yɛ e usa sɔ-ɔ? Wie liɛ’n, kɛ sa wie ju e su’n, annzɛ kɛ e tɔ tukpacɛ’n, annzɛ kɛ e wun kɛ e su yo oke’n, yɛ e usa sɔ-ɔ. Ɲanmiɛn Ndɛ’n waan: “Lika’n ɔ́ yó kekle.” (2 Timote 3:1) Kɛ e wun i sɔ’n, e wla bo e wun. Ɔ maan, e usa kɛ: “?Cɛn onin ko?” Kɛ e wun sa tɛtɛ nga sran’m be yo be’n, e usa sɔ wie. Kɛ e usa sɔ’n, ɔ timan  tɛ. Afin, laa Zoova i sufuɛ nga be usali kosan sɔ’n, Zoova w’a buman be fɔ.

3. ?Kɛ sa kekle tɔ e su’n, ngue yɛ ɔ fata kɛ e yo-ɔ?

³ ?Kɛ sa kekle tɔ e su’n, ngue yɛ ɔ fata kɛ e yo naan e wla w’a boman e wun-ɔn? Ɲanmiɛn maan Zezi i sɔnnzɔnfuɛ Zaki seli kɛ: “Aniaan mun, an tra amun anwlɛn lele maan ɔ fa ju e Min’n i balɛ.” (Zak 5:7) Ɔ maan, ɔ fata kɛ e tra e awlɛn. ?Ngue yɛ sran ng’ɔ trɛ i awlɛn’n yo-ɔ? ?Wafa sɛ yɛ e kwla kle kɛ e tra e awlɛn-ɔn?

4, 5. (a) ?Ngue yɛ sran ng’ɔ trɛ i awlɛn’n yo-ɔ? (b) ?Wafa sɛ yɛ e kwla kle kɛ e tra e awlɛn-ɔn? (c) ?Awlɛn tralɛ’n i su sunnzun ase benin yɛ Zaki fali-ɔ? (An nian desɛn ng’ɔ o kan like suanlɛ’n bo i bo lɛ’n.)

⁴ Biblu’n se kɛ sa nga Ɲanmiɛn wawɛ’n maan sran yo’n i kun yɛle awlɛn tralɛ’n. Kɛ sa tɔ e su’n, Ɲanmiɛn wawɛ’n yɛ maan e kwla tra e awlɛn-ɔn. Afin, fɔ o e nun. Kɛ e tra e awlɛn’n, e kle kɛ e klo Ɲanmiɛn nin sran. Sanngɛ, sɛ e traman e awlɛn’n, e nin e wiengu mun e afiɛn sáci. (1 Korɛntfuɛ Mun 13:4; Galasifuɛ Mun 5:22) ?Ngue yɛ sran ng’ɔ trɛ i awlɛn’n yo-ɔ? Blɛ kekle nun’n, sran ng’ɔ trɛ i awlɛn’n i akunndan sannganman. (Kolɔsfuɛ Mun 1:11; Zak 1:3, 4) Asa ekun’n, ɔ nin Zoova be nanti klanman titi sa’n kwlaa nun. Kɛ sran’m be yo i sa’n, ɔ yoman be wie. Biblu’n se kɛ maan e tra e awlɛn e minndɛ. I sɔ yɛ Zak 5:7, 8 se kɛ e yo-ɔ. (An kanngan nun.)

⁵ ?Ngue ti yɛ ɔ fata kɛ e tra e awlɛn e minndɛ Zoova-ɔ? Zezi i sɔnnzɔnfuɛ Zaki fali fie difuɛ’m be sunnzun ase. Fie difuɛ’m be mian be ɲin be lua be ninnge mun. Sanngɛ, be kwlá yoman naan ninnge’m be fifi ndɛndɛ. Be tra be awlɛn lele be ɲan be “fie’n su like kpakpa.” I wafa kunngba’n, kɛ é mínndɛ kɛ Zoova yo ninnge ng’ɔ seli kɛ ɔ́ yó be’n, ninnge wie’m be o lɛ mɔ e kwlá yoman be-ɔ. (Mark 13:32, 33; Sa Nga Be Yoli’n 1:7) Kɛ fie difuɛ mun sa’n, ɔ fata kɛ e tra e awlɛn e minndɛ.

6. ?Ngue yɛ Ɲanmiɛn nuan ijɔfuɛ Mise i wun ndɛ’n kle e-ɔ?

⁶ Sa wie’m be ti’n, Ɲanmiɛn nuan ijɔfuɛ Mise i wla boli i wun. I blɛ su’n, nn Akazi yɛ ɔ ti Famiɛn’n niɔn. Akazi yoli klunwifuɛ. Yɛ nvle wunmuan’n niɛnnin i ayeliɛ’n su. Biblu’n se kɛ be yoli sa tɛ’n lele be sili i “yo kekleke.” (An kanngan Mise 7:1-3 nun.) Mise si kɛ ɔ kwlá yoman naan sran’m be kaci be nzuɛn’n. ?I sɔ’n ti, ngue yɛ ɔ yoli-ɔ? Ɔ seli kɛ: “Min liɛ’n, Anannganman nyrun yɛ min nyin ta-a. Nyanmiɛn b’ɔ de min’n i su yɛ n lafi-ɔ. Min Nyanmiɛn’n ɔ́ tí min aniɛn.” (Mise 7:7) Kɛ Mise sa’n, maan e tra e awlɛn e minndɛ Zoova.

7. ?Wafa sɛ yɛ e kwla kle kɛ e tra e awlɛn e minndɛ Zoova-ɔ?

⁷ Sɛ e lafi Ɲanmiɛn su kɛ Mise sa’n, é trá e awlɛn é mínndɛ. E timan kɛ bisuafuɛ m’ɔ su minndɛ cɛn nga bé kún i’n sa. Ɔ lemɛn i yowlɛ ti yɛ ɔ minndɛ-ɔ. E liɛ’n, kɛ e tra e awlɛn e minndɛ’n, nán kɛ y’a mian ti-ɔ. E si kɛ blɛ ng’ɔ ti su nun’n, Zoova mán e  anannganman nguan. I sɔ’n ti, ‘sa’n kwlaa nun e klun jɔ, e kwla tra e anwlɛn.’ (Kolɔsfuɛ Mun 1:11, 12) Sanngɛ, kɛ é mínndɛ’n, maan e nian e wun su. Nán maan e ijɔ e konviabo e se kɛ Zoova cuɛncuɛn i ja ase. Sɛ e yo sɔ’n, i klun su jɔman e wun.—Kolɔsfuɛ Mun 3:12.

8. ?Ngue yɛ laa Ɲanmiɛn i sufuɛ nanwlɛfuɛ’m be yoli-ɔ?

⁸ ?Ngue yɛ é yó naan y’a kwla tra e awlɛn-ɔn? Maan e nian laa Zoova i sufuɛ nanwlɛfuɛ’m be ayeliɛ’n su. Be trali be awlɛn be minndɛli i. (Rɔmfuɛ Mun 15:4) ?Be minndɛli lele afuɛ nɲɛ? ?Ngue ti yɛ be trali be awlɛn be minndɛli-ɔ? ?Wafa sɛ yɛ Zoova yrali be su-ɔ? Maan e bu i kwlaa sɔ’n i akunndan.

9, 10. ?Kɛ Zoova kannin ndɛ kleli Abraamun nin Sara’n, ɔ dili afuɛ nɲɛ naan w’a kpɛn su?

⁹ Maan e kan Abraamun nin Sara be ndɛ. Be ‘lafili Ɲanmiɛn su,’ yɛ be ‘trali be anwlɛn.’ I sɔ’n ti be ɲannin “like nga [Ɲanmiɛn] waan ɔ́ fá mán be’n.” Biblu’n se kɛ, “kɛ Abraam trɛli i anwlɛn lele’n, ɔ nyannin like nga Nyanmiɛn seli kɛ ɔ́ mɛ́n i’n.” Yɛle kɛ, i anunman’m bé yó nvle dan kun. (Ebre Mun 7:14) ?Ngue ti yɛ ɔ fata kɛ Abraamun trɛ i awlɛn-ɔn? Afin, ndɛ nga Zoova kannin’n, ɔ́ cɛ́ naan w’a kpɛn su. Afuɛ 1943, Nizan i le 14, ka naan Klistfuɛ’m be blɛ’n w’a ju’n,  Abraamun fali sara, ɔ nin be awlo’n nun sran’m be kpɛli Efrati nzue’n. Yɛ be juli mɛn nga Ɲanmiɛn seli kɛ ɔ́ fá mɛ́n i nin i anunman mun’n i nun lɔ. Sanngɛ, Abraamun minndɛli lele afuɛ 25 naan Sara w’a wu Izaaki. Kpɛkun, afuɛ 60 sinnin naan b’a wu i anunman Ezau nin Zakɔbu.—Ebre Mun 11:9.

¹⁰ ?Mɛn nga Ɲanmiɛn kɛnnin i ndɛ’n, Abraamun ɲɛnnin i? Biblu’n se kɛ: “W’a mɛn-mɛn i asiɛ bɔ kaan sa mɛn sɔ’n nun b’ɔ́ trán su-ɔ. Kɛ ɔ nin a nyan-man ba’n, ɔ seli i kɛ ɔ́ fá mɛn sɔ’n mɛ́n i nin i anunman mun.” (Sa Nga Be Yoli’n 7:5) Kɛ Abraamun kpɛli Efrati nzue’n, afuɛ 430 sinnin naan i anunman’m b’a kaci nvle dan kun. Nvle sɔ’n yɛ ɔ́ kó trán mɛn nga Ɲanmiɛn seli Abraamun kɛ ɔ́ fá mɛ́n i’n nun-ɔn.—Ezipt Lɔ Tulɛ 12:40-42; Galasifuɛ Mun 3:17.

11. (a) ?Ngue ti yɛ Abraamun trɛli i awlɛn minndɛli-ɔ? (b) ?Ngue ti yɛ ɔ́ wá wún kɛ w’a trɛmɛn i awlɛn ngbɛn-ɔn?

¹¹ Abraamun lafili su kɛ ndɛ nga Zoova kannin’n, ɔ́ kpɛ́n su. I sɔ’n ti, ɔ trɛli i awlɛn minndɛli. (An kanngan Ebre Mun 11:8-12 nun.) Ndɛ nga Zoova kannin be’n, be kwlaa b’a kpɛnman su Abraamun i ɲin su. Ɔ nin i sɔ ngba’n, i klun jɔli. Kɛ asiɛ’n wá kácí lika klanman mɔ Zoova wá cɛ́n i’n, i klun wá jɔ́ dan. Ɔ́ wá wún kɛ be klɛli i bɔbɔ nin i awlofuɛ’m be wun ndɛ sieli i Biblu’n nun. I sɔ’n bó i nuan dan. * (An nian nzɔliɛ’n i su ndɛ’n.) Asa ekun’n, ɔ́ wá sí kɛ i ɲin m’ɔ yili Zoova ti’n, Zoova yrɛli i su. Yɛle kɛ, ɔ yoli Mɛsi mɔ Zoova seli kɛ ɔ́ bá’n i nannan. I sɔ’n wá yó i fɛ dan wie. Blɛ sɔ nun’n, Abraamun wún kɛ i awlɛn m’ɔ trali minndɛli’n, w’a kaman ngbɛn.

12, 13. (a) ?Ngue ti yɛ ɔ fata kɛ Zozɛfu trɛ i awlɛn-ɔn? (b) ?Ajalɛ kpa benin yɛ Zozɛfu kle e-ɔ?

¹² Abraamun i anunman Zozɛfu trɛli i awlɛn minndɛli Zoova wie. I niaan’m be yoli i sa tɛ kpa. Yɛle kɛ, i nun m’ɔ le afuɛ 17, be yoli i atɛ. Ɔ maan, ɔ ko dili kanga. I sin’n, i min’n i yi’n tɔnnin i suɛn kɛ i waan ɔ́ tɔ́ i gblu. I sɔ’n ti, be wlɛli i bisua. (Bo Bolɛ 39:11-20; Jue Mun 105:17, 18) Zozɛfu ti Ɲanmiɛn i sufuɛ kpa. Sanngɛ, ɔ wunnin ɲrɛnnɛn trilili. Kɛ afuɛ 13 sinnin’n, yɛ w’a wunman ɲrɛnnɛn kun-ɔn. Yɛle kɛ, ɔ fin bisua fiteli. Kpɛkun, ɔ yoli Ezipti mɛn’n nun sran dan kun.—Bo Bolɛ 41:14, 37-43; Sa Nga Be Yoli’n 7:9, 10.

¹³ ?Kɛ Zozɛfu wún ɲrɛnnɛn’n, ɔ fɛli i ya’n guali Zoova su? ?Ɔ buli i kɛ Zoova w’a yi i blo? Cɛcɛ. Ɔ lafili Zoova su, yɛ ɔ trɛli i awlɛn minndɛli i. Afin, ɔ si kɛ Zoova lafiman, naan ɔ wun sa ng’ɔ o i su’n. Ndɛ ng’ɔ kan kleli i niaan mun’n, ɔ kle sɔ weiin. Ɔ seli be kɛ: “Nán srɛ kun amun. N fa min wun n sunnzun Nyanmiɛn-ɔn ɔ yo-man ye. An guguli kɛ án yó min tɛ kpɛkuun Nyanmiɛn’n fali tɛ sɔ’n kacili ye, yɛ maan e o ye nga e o nun andɛ yɛ nun nin-ɔn, yɛ maan sran beblebe nga be fiteli nun-ɔn.” (Bo Bolɛ 50:19, 20)  Zozɛfu wunnin i wlɛ kɛ sran ng’ɔ trɛ i awlɛn minndɛ Zoova’n, ɔ yomɛn i nsisɔ le.

14, 15. (a) ?Ngue yɛ ɔ kle kɛ Davidi trɛli i awlɛn-ɔn? (b) ?Ngue ti yɛ ɔ kwla trɛli i awlɛn minndɛli Zoova-ɔ?

¹⁴ Famiɛn Davidi kusu, sa kekle sunman be tɔli i su. I nun m’ɔ te yo gbanflɛn’n, Zoova kpɛli i kɛ ɔ yo Izraɛli famiɛn. Sanngɛ, Davidi minndɛli afuɛ lele 15 naan w’a yo Izraɛli lɔ akpasua ng’ɔ fin nun’n, i su famiɛn. (2 Samiɛl 2:3, 4) Blɛ wie nun’n, Famiɛn Saili kunndɛli kɛ ɔ́ kún i. * (An nian ja ngua lɔ nzɔliɛ’n.) I sɔ’n ti, Davidi w’a ɲɛnmɛn i bɔbɔ i awlo naan w’a tran nun. Ɔ wanndi fiali titi naan Saili w’a ɲɛnmɛn i. Ɔ wanndili ɔli nvle uflɛ nun. Yɛ ɔ fiali yɛbuɛ buɛ’m be nun aawlɛ flɛnnɛn’n nun. Kɛ cɛn kun Saili ɔli alɛ kunlɛ’n, be kunnin i. Sanngɛ, Davidi minndɛli afuɛ kɔe nso ekun naan w’a yo Izraɛli nvle wunmuan’n i su famiɛn.—2 Samiɛl 5:4, 5.

¹⁵ ?Ngue ti yɛ Davidi kwla trɛli i awlɛn minndɛli Zoova-ɔ? Davidi bɔbɔ tɛ su Jue Mun 13 nun. I mma 2 nin 3 nun’n, ɔ usali Zoova kosan wie mun. Kpɛkun i mma 6 nun’n, ɔ seli Zoova kɛ: “N liɛ’n, ɔ klun-ufue’n su yɛ n fa min wla’n n gua-a. Sɛ n klun jɔ́ ɔ, ɔ fin delɛ bɔ a de min’n. Anannganman, ń tó jue ḿ bó ń flɛ́ wɔ sa kpa nga a yo mannin min’n ti.” Davidi si kɛ Zoova klo i, naan ɔ su yimɛn i ase. Ɔ buli wafa nga Zoova suɛnnin i bo laa’n, i akunndan. Yɛ ɔ lafili su kɛ Zoova wá yó maan i su afɛ’n wíe. Davidi si kɛ, sɛ ɔ trɛ i awlɛn minndɛ Zoova’n, ɔ su yomɛn i nsisɔ le.

16, 17. ?Ngue yɛ ɔ kle kɛ Ɲanmiɛn Zoova nin Zezi Klist be tra be awlɛn-ɔn?

¹⁶ Zoova su seman e kɛ e yo like nga i bɔbɔ yoman’n. I bɔbɔ trɛ i awlɛn kpa. (An kanngan 2 Piɛr 3:9 nun.) Edɛnin fie nun lɔ’n, Satan tɔnnin Zoova i suɛn kɛ ɔ yoman sa i nuan su. Sanngɛ, w’a trɛ i awlɛn lele afuɛ akpi kpanngban kpa, naan blɛ mɔ sran kwlakwla bé bó i dunman fɛ’n, ɔ ju. Blɛ sɔ nun’n, be nga “be fa be wla guɛ i su’n” be liɛ yó ye.—Ezai 30:18.

¹⁷ Zezi kusu trɛli i awlɛn minndɛli. I nun m’ɔ o asiɛ’n su wa’n, ɔ nantili seiin lele ɔ fa wuli. Afuɛ 33 nun’n, ɔ sɛli i sin ɲanmiɛn su lɔ. Kpɛkun, ɔ fali e ti kpɔlɛ tɛ m’ɔ yili’n i nzɔliɛ’n kleli Ɲanmiɛn. I sin’n, ɔ minndɛli lele naan afuɛ 1914 nun’n, Ɲanmiɛn w’a sie i Famiɛn. (Sa Nga Be  Yoli’n 2:33-35; Ebre Mun 10:12, 13) Asa ekun’n, Zezi wá dí famiɛn afuɛ akpi naan i kpɔfuɛ’m be kwlaa b’a wie. (1 Korɛntfuɛ Mun 15:25) Zezi trɛ́ i awlɛn afuɛ kpanngban kpa. Sanngɛ, ɔ su yomɛn i nsisɔ le.

18, 19. ?Ngue yɛ ɔ fata kɛ e yo naan y’a kwla tra e awlɛn-ɔn?

¹⁸ Zoova kunndɛ kɛ e tra e awlɛn e minndɛ i. ?Ngue yɛ maan é kwlá trá e awlɛn-ɔn? Ɔ fata kɛ e srɛ Zoova kɛ ɔ fɛ i wawɛ’n man e. Afin, sa nga Ɲanmiɛn wawɛ’n maan sran yo’n, i kun yɛle awlɛn tralɛ’n. (Efɛzfuɛ Mun 3:16; 6:18; 1 Tɛsalonikfuɛ Mun 5:17-19) I sɔ’n ti, maan e srɛ Ɲanmiɛn kɛ ɔ fɛ i wawɛ’n man e naan e tra e awlɛn.

¹⁹ Abraamun nin Zozɛfu, nin Davidi be trali be awlɛn be minndɛli kɛ Zoova yo like ng’ɔ seli kɛ ɔ́ yó be’n. Maan e wla kpɛn like nga ti yɛ be kwla trali be awlɛn’n i su. Yɛle kɛ, be lafili Zoova su. B’a buman be ngunmin be wun akunndan. Kɛ be trali be awlɛn’n, i bo guali kpa mannin be. Sɛ e bu i sɔ liɛ’n i akunndan’n, ɔ́ wlá e fanngan. Ɔ maan, é kwlá trá e awlɛn é mínndɛ Zoova.

20. ?Ngue yɛ w’a fua kpa kɛ á yó-ɔ?

²⁰ Sa kekle’m be kwla tɔ e su. Sanngɛ, maan e tra e awlɛn e minndɛ Zoova. Ɔ ju wie’n, e usa Zoova kɛ: “?Cɛn onin ko?” (Ezai 6:11) Sanngɛ, Zoova kwla fɛ i wawɛ’n man e. Ɔ maan, e kwla kan ndɛ nga Zeremi kannin’n wie. Ɔ seli kɛ: “Anannganman ti min like kpa yɛ m’an nyɛn i-ɔ. Nga ti bɔ min wla’n ɔ o i su’n yɛ ɔ o lɛ-ɔ.”—Ngwlɛ Yilɛ 3:21, 24.