1. ?Kɛ Adam nin Ɛvu be yoli sa tɛ’n, ndɛ benin yɛ Zoova kannin m’ɔ cici sran wla-ɔ?

ƝANMIƐN ZOOVA si sran fɔnvɔ dan. Kɛ ɔ fin cɛn mɔ Adam nin Ɛvu be kacili sa tɛ yofuɛ’n, yɛ ɔ boli i sɔ yolɛ bo-ɔ. Yɛle kɛ, ɔ kannin ndɛ kun m’ɔ cici sran wla-ɔ. Ndɛ sɔ’n o Bo Bolɛ 3:15 nun. Ɔ kle kɛ cɛn wie lele’n, bé núnnún Mmusu’m be si Satan, ɔ nin sa tɛtɛ kwlaa ng’ɔ kpɛli be ba’n.—1 Zan 3:8; Sa Nglo Yilɛ 12:9.

2. ?Wafa sɛ yɛ Zoova wlali Nowe fanngan-ɔn?

² Ɲanmiɛn i sufuɛ Nowe blɛ su’n, sran’m be yo nzaje sa mun, yɛ be yo sa tɛtɛ wie mun ekun. Nowe nin i awlofuɛ’m be ngunmin yɛ be su Zoova-ɔ. I sɔ’n ti, Nowe i sa sin kwla bubu i. (Bo Bolɛ 6:4, 5, 11; Zid 6) Sanngɛ, Zoova wlɛli i fanngan. Ɔ maan ɔ kwla suli i titi, yɛ ɔ yoli sa ng’ɔ ti kpa’n. (Bo  Bolɛ 6:9, 10) Zoova seli i kɛ ɔ su wa nunnun klunwifuɛ mun. Kpɛkun, ɔ kleli i like ng’ɔ fata kɛ ɔ yo naan ɔ nin i awlofuɛ’m b’a fite nun’n. (Bo Bolɛ 6:13-18) Nanwlɛ, Ɲanmiɛn Zoova wlali Nowe i fanngan dan.

3. ?Wafa sɛ yɛ Zoova wlali Zozie i fanngan-ɔn? (An nian desɛn ng’ɔ o kan like suanlɛ’n bo i bo lɛ’n.)

³ Sran kun ekun mɔ Zoova wlɛli i fanngan’n yɛle Zozie. Junman nga be fa wlɛli i sa nun’n, ɔ timan pɔpɔ. Yɛle kɛ, i yɛ ɔ́ fá Izraɛlifuɛ mun wlú mɛn nga Ɲanmiɛn seli kɛ ɔ́ fá mán be’n i nun-ɔn. Yɛ ɔ fata kɛ ɔ nin mɛn sɔ’n i nunfuɛ mun mɔ be si alɛ kun kpa’n, be kun alɛ naan ɔ kwla be. Zoova si kɛ srɛ kwla kun Zozie. I sɔ’n ti’n, ɔ seli Moizi kɛ: “Sa nga Zozie ko yo’n kan kle i. Wlɛ i fanngan maan ɔ yo yakpa, afin i yɛ ɔ́ wá dún mmua Izraɛlfuɛ’m be nyrun yɛ ɔ́ fá mɛn nga á wá wún i lɛ’n mán be ɔ.” (Mmla’n 3:28) I sin’n, Zoova bɔbɔ wlali Zozie fanngan. Ɔ seli i kɛ: “Nán ɔ wla fi ndɛ nga n kan kleli wɔ’n su: jran kekle, yo yakpafuɛ, nán srɛ kun wɔ, nán ɔ klun titi wɔ, afin min Anannganman ɔ Nyanmiɛn’n lika kwlaa nga á kɔ́’n n jin ɔ sin.” (Zozie 1:1, 9) Ndɛ sɔ mɔ Zoova kannin’n, ɔ wlali Zozie i fanngan dan.

4, 5. (1) ?Wafa sɛ yɛ Zoova wlɛli i nvle nunfuɛ’m be fanngan-ɔn? (2) ?Wafa sɛ yɛ Zoova wlɛli i Wa’n i fanngan-ɔn?

⁴ Zoova wlali i nvle nunfuɛ’m be kwlakwla be fanngan wie. I wie yɛle kɛ, Zoova si kɛ bé wá trá Zuifu mun kɔ́ Babilɔnin, naan lika’n yó kekle be su. I sɔ’n ti’n, ndɛ kun mɔ Zoova maan i nuan ijɔfuɛ Ezai kannin’n, ɔ wlali be fanngan kpa. Ɔ seli be kɛ: “Nán srɛ kun amun afin n jin amun sin. Nán amun klun titi amun bɔ amún nían wa nían wa-a, afin n ti amun Nyanmiɛn. Ń mán amun fanngan, ń úka amun. Ń fá n sa fama bɔ wunmiɛn o nun’n ń fá súan amun bo.” (Ezai 41:10) Kɛ afuɛ kpanngban sinnin’n, Zoova wlali Klistfuɛ klikli’m be fanngan wie. Andɛ kusu’n, ɔ wla e fanngan.—An kanngan 2 Korɛntfuɛ Mun 1:3, 4 nun.

⁵ Zoova wlɛli i Wa’n i fanngan wie. Kɛ be yoli Zezi i batɛmun’n, ɔ tili i Si m’ɔ o ɲanmiɛn su lɔ’n, i nɛn’n. Ɔ seli kɛ: “Min anwlɛn su ba’n yɛ, i su yɛ m’an fa n wla kwlaa m’an gua-a.” (Matie 3:17) Ndɛ sɔ’n wlali Zezi i fanngan dan.

6. ?Ngue ti yɛ junman difuɛ nga be mannin be talan’n be su ɲanndra nga Zezi buli’n, ɔ wla e fanngan-ɔn?

⁶ Zezi niɛnnin i Si’n i ayeliɛ’n su. Yɛle kɛ, ɔ wlɛli i sɔnnzɔnfuɛ’m be fanngan naan be nin Ɲanmiɛn be nanti klanman titi. Cɛn kun’n ɔ buli ɲanndra kun kleli be. Ɔ seli be kɛ sran kun mannin i junman difuɛ’m be talan. Junman difuɛ nga be ti nanwlɛfuɛ’n, sran sɔ’n seli be tinuntinun kɛ: “Ɔ ti kpa. A ti sran kpa, a ti nanwlɛfuɛ, like kaan nga n fa mannin wɔ’n, a yoli i kpa, i sɔ’n ti n kusu ń fá wɔ síe like dan su. Bla maan e si able.” (Matie 25:21, 23) Ndɛ sɔ’n wlali i sɔnnzɔnfuɛ’m be fanngan. Ɔ maan, be kunndɛli kɛ be nin Ɲanmiɛn bé nánti klanman titi.

7. ?Wafa sɛ yɛ Zezi wlali Piɛli nin akoto onga’m be fanngan-ɔn?

⁷ Blɛ sunman’n, Zezi i akoto’m be sili akplowa naan bé sí be nun sran ng’ɔ ti dan’n. Sanngɛ, Zezi trɛli i awlɛn be wun. Ɔ kleli be like naan be kan be wun ase,  be yo be wiengu ye, yɛ nán be kunndɛ dunman. (Lik 22:24-26) Kpɛ sunman’n, Piɛli yoli sa wie mɔ b’a jɔman Zezi i klun-ɔn. (Matie 16:21-23; 26:31-35, 75) Sanngɛ, Zezi w’a seman Piɛli kɛ nán ɔ su i su kun. Ɔ wlɛli i fanngan titi. Yɛ ɔ seli i kɛ ɔ wlɛ i wiengu’m be fanngan wie.—Zan 21:16.

8. ?Kɛ Asirifuɛ’m be bali kɛ bé útu Zida klɔ’n, ngue yɛ Ezekiasi yoli-ɔ?

⁸ Kwlaa naan Zezi w’a ba asiɛ’n su bɔbɔ’n, Zoova i sufuɛ’m be wunnin i wlɛ kɛ ɔ fata kɛ be wla be wiengu fanngan. I sɔ yɛ Famiɛn Ezekiasi yoli-ɔ. Kɛ Asirifuɛ’m be bali kɛ bé útu Zerizalɛmun klɔ’n, ɔ yiali sonja kpɛnngbɛn nin i nvle nunfuɛ onga mun. Kpɛkun, ɔ “wlali be fanngan.”—An kanngan 2 Be Nyoliɛ 32:6-8 nun.

9. ?Sran fanngan wlalɛ nun’n, ajalɛ kpa benin yɛ Zɔbu kle e-ɔ?

⁹ Zɔbu kleli wafa nga e kwla wla e wiengu’m be fanngan’n. Kɛ ɔ́ wún ɲrɛnnɛn’n, ɔ fata kɛ be fɔnvɔ i, yɛ be wlɛ i fanngan. Ɔ nin i sɔ ngba’n, kɛ i janvuɛ nsan’n be bɛli i fɔnvɔlɛ’n, i bɔbɔ yɛ ɔ kleli be wafa ng’ɔ fata kɛ be yo i sɔ liɛ’n niɔn. Ɔ seli be kɛ sɛ i yɛ ɔ su fɔnvɔ be’n, ɔ́ kán ndɛ kpakpa mun klé be naan be wla’n gua ase. Ɔ su kanman ndɛ tɛ kleman be. (Zɔb 16:1-5) Sanngɛ Zoova nin Elii be wa fɔnvɔli Zɔbu.—Zɔb 33:24, 25; 36:1, 11; 42:7, 10.

10, 11. (1) ?Ngue ti yɛ ɔ fata kɛ be wla Zɛfte i wla bla’n i fanngan-ɔn? (2) ?Wan mun yɛ e kwla wla be fanngan andɛ-ɔ?

¹⁰ Sran kun ekun m’ɔ fata kɛ be wlɛ i fanngan’n yɛle Zɛfte i wa bla’n. Zɛfte ti jɔlɛ difuɛ. Cɛn kun’n, ɔ tali Zoova i nda. Ɔ seli i kɛ sɛ ɔ kwla Amɔnfuɛ mun naan ɔ sɛ i sin’n, sran ng’ɔ dun mmua fin i awlo’n nun lɔ bɛ i atin kpalɛ’n, ɔ́ yó i liɛ mlɔnmlɔn. Zoova maan be kwlali be kpɔfuɛ mun. Sanngɛ, kɛ Zɛfte sɛli i sin’n, sran klikli ng’ɔ bɛli i atin kpalɛ’n yɛle i wa bla’n. I wa ng’ɔ le i’n yɛ ɔ o lɛ. Zɛfte i awlɛn’n kpɔtɔli i klun. Sanngɛ, ɔ dili ndɛ ng’ɔ kannin’n su. Yɛle kɛ, ɔ fɛli i wa’n mannin Zoova mlɔnmlɔnmlɔn naan ɔ di junman i tannin sua’n nun lɔ.—Jɔlɛ Difuɛ Mun 11:30-35.

¹¹ I sɔ’n w’a yoman pɔpɔ w’a manman Zɛfte i wa bla’n wie. Sanngɛ, ɔ seli i si kɛ ɔ́ yó nda ng’ɔ tali’n i nuan su like’n. (Jɔlɛ Difuɛ Mun 11:36, 37) I sɔ’n ti, ɔ su jaman bian yɛ ɔ su wuman ba. Ɔ maan, be osu’n núnnún. I kwlaa sɔ’n ti, ɔ fata kɛ be wlɛ i fanngan. Biblu’n se kɛ: “Afuɛ’n kwlaa kɛ i blɛ’n ko ju’n, Izraɛl talua’m be ko di Galaad bian’n [Zɛfte] i wa bla’n i ti cɛn. Be di i le nnan.” (Jɔlɛ Difuɛ Mun 11:39, 40) Kɛ e bu Zɛfte’n i wa bla’n i akunndan’n, e ɲin kpɛn e niaan nga Zoova i junman dilɛ ti’n, be jaman bla annzɛ bian’n be su. Ɔ fata kɛ e yo e niaan sɔ’m be mo, yɛ e wla be fanngan titi.—1 Korɛntfuɛ Mun 7:32-35.

12, 13. ?Wafa sɛ yɛ Piɛli wlɛli i niaan Klistfuɛ’m be fanngan-ɔn?

¹² Kɛ bé wá kún Zezi’n, ɔ seli akoto Piɛli kɛ: “Simɔn, simɔn, nian Satan srɛli amun wun atin, i waan ɔ́ sá amun nían. Sanngɛ n kan ɔ ndɛ n kleli Nyanmiɛn kɛ n su bɔ a lafi’n, nán maan a kpɔnzɔ. Ɔ kusu sɛ a kaci’n, wla ɔ niaan’m be fanngan.”—Lik 22:31, 32.

¹³ Piɛli ti Klistfuɛ klikli’m be ɲrun dinfuɛ’m be nun kun. (Galasifuɛ Mun 2:9) Kɛ ɔ fɛ i Pantekɔtu cɛn’n nun’n, ndɛ ng’ɔ kannin be’n, ɔ nin sa ng’ɔ yoli be’n be wlɛli i niaan Klistfuɛ’m be fanngan kpa. Kɛ afuɛ kpanngban sinnin’n, ɔ seli be kɛ: “Min waan ń wlá amun fanngan yɛ ń kán klé amun kɛ ye nga Nyanmiɛn yo ye’n, i yɛ ɔ ti ye kpafuɛ nin-ɔn. I ti, an jran kekle.” (1 Piɛr 5:12) Fluwa nga Piɛli klɛli be’n, be wlɛli i niaan Klistfuɛ’m be fanngan wie. Andɛ kusu’n, e mɔ e su minndɛ kɛ Zoova i klun sa’n kpɛn su’n, fluwa sɔ’m be nun ndɛ’n wla e fanngan wie.—2 Piɛr 3:13.

14, 15. ?Ndɛ benin mun yɛ akoto Zan klɛli mɔ be wla e fanngan-ɔn?

¹⁴ Akoto Zan kusu yoli Klistfuɛ klikli’m be ɲrun dinfuɛ wie. Ɔ klɛli jasin fɛ nga Zezi boli’n i su ndɛ. Kɛ ɔ fɛ i lalafuɛ nun lele andɛ’n Klistfuɛ’m be ɲannin ndɛ ng’ɔ klɛli’n i su ye titi. I wie yɛle ndɛ kun mɔ Zezi kannin’n mɔ Zan ngunmin yɛ ɔ  klɛli’n. Zezi seli kɛ like nga bé fá síe i sɔnnzɔnfuɛ’m be nzɔliɛ’n yɛle be wiengu klolɛ’n.—An kanngan Zan 13:34, 35 nun.

¹⁵ Fluwa klikli nin i nɲɔn su’n, ɔ nin i nsan su’n mɔ Zan klɛli i niaan Klistfuɛ mun’n, be nun ndɛ’m be ti cinnjin kpa. Yɛ be wla e fanngan wie. Ɔ klɛli i kɛ e ti tɛ mɔ Zezi fɛli i wun yili’n ti’n, “e wun sa tɛ kwlaa wíe.” (1 Zan 1:7) Ɔ maan kɛ e yo sa tɛ mɔ e sa sin bubu e’n, ndɛ sɔ’n wla e fanngan. Sɛ e yoli sa tɛ wie naan e akunndan’n te bu e fɔ’n, ndɛ kun ekun m’ɔ klɛli’n kwla fɔnvɔ e. Ɔ seli kɛ: “Nyanmiɛn ti dan tra e klun akunndan’n.” (1 Zan 3:20 ) Zan kunngba cɛ yɛ ɔ klɛli kɛ: “Nyanmiɛn’n yɛ ɔ ti sran klofuɛ nin-ɔn.” (1 Zan 4:8, 16) I fluwa nɲɔn su nin nsan su’n be nun’n, ɔ yoli Klistfuɛ nga be yaciman ‘ndɛ nanwlɛ’n i su falɛ’n’ be mo.—2 Zan 4; 3 Zan 3, 4.

16, 17. ?Ndɛ benin yɛ akoto Pɔlu kannin fa wlali Klistfuɛ klikli’m be fanngan-ɔn?

¹⁶ Akoto Pɔlu wlɛli i niaan Klistfuɛ’m be fanngan. I lɛ nun’n, ɔ kle e ajalɛ kpa. Kɛ Zezi wuli’n, akoto’m be dan lika be kali Zerizalɛmun lɔ. Lɔ yɛ Klistfuɛ klikli’m be ɲrun dinfuɛ’m be o-ɔ. (Sa Nga Be Yoli’n 8:14; 15:2) Blɛ sɔ nun’n, Klistfuɛ nga be tran Zide lɔ’n, be kan Klist i ndɛ kle be nga be lafi Ɲanmiɛn su’n. Sanngɛ, Ɲanmiɛn wawɛ’n maan Pɔlu ko boli jasin fɛ’n kleli amuɛn sɔfuɛ mun. Sran sɔ’m be tran Glɛki nin Rɔmunfuɛ’m be  mɛn’n nun.—Galasifuɛ Mun 2:7-9; 1 Timote 2:7.

¹⁷ Pɔlu tuli ajalɛ ɔli Glɛsi nin Itali, ɔ nin lika nga andɛ be flɛ i kɛ Tirki’n be nun lɔ. Ɔ boli jasin fɛ’n kleli lɔfuɛ nga be timan Zuifu’n. Kpɛkun, ɔ takali asɔnun mun lɔ. Sanngɛ, sran’m be wa kleli be nga be kacili Klistfuɛ’n be yalɛ. Ɔ maan, ɔ fata kɛ be wla be fanngan. (1 Tɛsalonikfuɛ Mun 2:14) Afuɛ 50 nun’n, Pɔlu klɛli asɔnun ng’ɔ tɛkɛli i uflɛuflɛ Tɛsaloniki lɔ’n, i fluwa naan ɔ́ wlá aniaan nga be o lɔ’n be fanngan. Ɔ seli be kɛ: ‘Amun ti e la Ɲanmiɛn ase titi, yɛ e srɛ i titi kɛ ɔ nian amun su. E akunndan o like nga Klist su bɔ an lafi’n ti an yo’n, nin junman nga an di klolɛ bɔ an fa klo Ɲanmiɛn nin sran’n be su.’ (1 Tɛsalonikfuɛ Mun 1:2, 3) Ɔ seli be ekun kɛ: “An cici amun wiengu wla maan ɔ yo sran.”—1 Tɛsalonikfuɛ Mun 5:11.

18. ?Ngue yɛ Klistfuɛ klikli’m be ɲrun dinfuɛ’m be yoli m’ɔ wlali Filipu i fanngan-ɔn?

¹⁸ Ɲanmiɛn maan Klistfuɛ klikli’m be ɲrun dinfuɛ’m be wlali be nga Ɲanmiɛn mannin be junman kɛ be di’n, nin aniaan onga’m be fanngan. I wie yɛle Filipu liɛ’n. Kɛ ɔ ko boli jasin fɛ’n kleli Samarifuɛ mun’n, Klistfuɛ’m be ɲrun dinfuɛ’m be sunmannin Piɛli nin Zan kɛ be ko srɛ Ɲanmiɛn man be nga b’a kaci Klistfuɛ’n naan ɔ fɛ i wawɛ’n man be. (Sa Nga Be Yoli’n 8:5, 14-17) Nanwlɛ, ajalɛ sɔ mɔ be fali’n, ɔ wlali Filipu nin be nga be kacili Klistfuɛ’n be fanngan dan.

19. ?Kɛ Klistfuɛ klikli’m be kanngannin fluwa nga be ɲrun dinfuɛ’m be klɛli’n nun’n, wafa sɛ yɛ i sɔ’n yoli be-ɔ?

¹⁹ Kɛ ɔ́ kɔ́ i ɲrun’n, sran wie’m be seli kɛ ɔ fata kɛ be nga be timan Zuifu’n, be wla klɛn kɛ nga Moizi Mmla’n fa kan’n sa. I sɔ’n ti, akplowa tɔli Klistfuɛ’m be afiɛn. Yɛ ɔ fata kɛ Klistfuɛ’m be ɲrun dinfuɛ’m be kpɛ akplowa sɔ’n nun. (Sa Nga Be Yoli’n 15:1, 2) Kɛ be srɛli Ɲanmiɛn mɔ be niɛnnin i Ndɛ’n nun’n, be seli kɛ ɔ timan cinnjin kɛ be wla Klistfuɛ’m be klɛn. I sin’n, be klɛli ajalɛ sɔ mɔ be fali’n i ti fluwa. Kpɛkun, be sunmannin aniaan wie mun kɛ be fa ko man asɔnun mun. Kɛ Klistfuɛ’m be kanngannin fluwa sɔ nun’n, “ɔ jɔli be klun be wla bɔ be maan wa gua ase’n ti.”—Sa Nga Be Yoli’n 15:27-32.

20. (1) ?Ngue yɛ Anuannzɛ’n i ɲrun dinfuɛ’m be yo-ɔ? (2) ?Kosan benin mun yɛ é wá tɛ́ be su like suanlɛ ng’ɔ bɛ i sin’n nun-ɔn?

²⁰ Andɛ’n, Anuannzɛ’n i ɲrun dinfuɛ’m be wla betɛli junman difuɛ mun nin blɛ kwlaa nun Ɲanmiɛn junman difuɛ onga mun, ɔ nin e kwlakwla e fanngan. Kɛ be yo sɔ’n, e klun jɔ kɛ Klistfuɛ klikli’m be liɛ’n sa. Anuannzɛ’n i ɲrun dinfuɛ’m be wla be nga b’a yaci Zoova sulɛ’n be fanngan wie, naan be sa be sin Zoova wun. I sɔ’n ti, afuɛ 2015 nun’n, be yili fluwa kun. Be flɛ i kɛ Sa ɔ sin Zoova wun. ?Sanngɛ, aniaan nga be dun e ɲrun’n, be ngunmin yɛ ɔ fata kɛ be wla e fanngan-ɔn? ?Annzɛ ɔ fata kɛ e ngba e yo sɔ? Like suanlɛ ng’ɔ bɛ i sin’n nun’n, é wá tɛ́ kosan sɔ’m be su.