1. ?Ngue yɛ sran kwlakwla kunndɛ-ɔ?

WIENUN-ƆN, a si sran kun, yɛ ɔ ɲin yi i kpa. Sanngɛ, sran sɔ’n i wla w’a fi ɔ dunman’n su. Yɛ i kpa bɔbɔ’n, ɔ wunman ɔ wlɛ kun. ?Wafa sɛ yɛ i sɔ’n yó wɔ-ɔ? Nanwlɛ, i sɔ’n kwla yo ya dan. Afin, sran kwlakwla kunndɛ kɛ i wiengu’m be klo i sa. I kpa bɔbɔ’n, e kunndɛ kɛ be si sran wafa nga e ti’n. Yɛ sɛ e yoli like kpa wie’n, e kunndɛ kɛ be wla kpɛn su.—Kalɛ 11:16; Zɔb 31:6.

2, 3. ?Ngue ti yɛ ɔ fata kɛ e nian e wun kpa-ɔ? (An nian desɛn ng’ɔ o kan like suanlɛ’n bo i bo lɛ’n.)

² Satan i mɛn nunfuɛ’m be kwla laka e naan e kunndɛ dunman dan. I sɔ’n ti, ɔ fata kɛ e nian e wun kpa. Afin sɛ y’a nianman e wun’n, e su yoman naan sran’m b’a bo e Si Ɲanmiɛn Zoova i dunman kpa, naan b’a su i kɛ ɔ nin i fata’n sa.—Sa Nglo Yilɛ 4:11.

³ Zezi blɛ su’n, Zuifu’m be like klefuɛ wie’m be klo kɛ sran’m be bo be dunman titi. I sɔ’n ti, Zezi seli  i sɔnnzɔnfuɛ’m be kɛ: “An sasa amun wun mmla klefuɛ’m be lika, be klo tralɛ tɛnndɛn wla wlan sinlɛ, be klo kɛ be yo be like nzra nun, be klo Nyanmiɛn ndɛ suanlɛ nin i srɛlɛ sua nun bia kpakpa su tranlɛ, yɛ kɛ bé dí like nzra nun’n, be klo sran dandan’m be tranwlɛ’n nun tranlɛ. [...] Be fɔ tulɛ liɛ’n, ɔ́ wá yó tɛ kpa.” (Lik 20:46, 47) Sanngɛ, Zezi yili angbeti bla kun m’ɔ ti yalɛfuɛ’n i ayɛ. Bla sɔ’n fɛli i sa nun sika mma kanngan nɲɔn’n guɛli i sika guawlɛ’n nun. Atrɛkpa’n, sran’m b’a siemɛn i sɔ liɛ’n i nzɔliɛ. (Lik 21:1-4) Nanwlɛ, akunndan nga Zezi bu’n ɔ nin sran’m be liɛ’n timan kun. ?Kɛ e yo like wie’n, wan yɛ e kunndɛ kɛ ɔ sie i nzɔliɛ, annzɛ ɔ bo e dunman kpa-ɔ? Like suanlɛ nga nun’n, é wá wún i sɔ liɛ’n i su akunndan nga Zoova bu’n. Kpɛkun, é wún akunndan nga Zoova kunndɛ kɛ e bu’n i wlɛ.

4. (1) ?Wan yɛ sɛ ɔ si e’n, i kpa liɛ’n leman wunsu-ɔ? (2) ?Ngue ti-ɔ?

⁴ Sran kpanngban be di suklu dan, annzɛ be kunndɛ sika kpanngban, annzɛ be yo mɛn’n nun ninnge wie mun naan sran’m be si be. Sanngɛ sran kun o lɛ’n, sɛ ɔ si e’n, i kpa liɛ’n leman wunsu. Pɔlu kannin sran sɔ’n i ndɛ. Ɔ seli kɛ: ‘?Siɛn’n, kɛ amu’an si Ɲanmiɛn’n, annzɛ mɔ Ɲanmiɛn bɔbɔ a si amun’n, ngue ti yɛ an klo kɛ amún sá amun sin kɔ́ ninnge ngbɛnngbɛn mɔ be kwlá yoman like fi’n be sin ekun kɛ amún kó yó be akua-ɔ?’ (Galasifuɛ Mun 4:9) Nanwlɛ, sran nga ‘Ɲanmiɛn bɔbɔ si i’n,’ i liɛ su ti ye. Afin, Zoova yɛ ɔ sie ɲanmiɛn m’ɔ la nglo lɔ plaii’n nin asiɛ’n niɔn. Zoova si e, ɔ klo e, yɛ ɔ kunndɛ kɛ e fa e wun mɛntɛn i. Zoova yili e naan e nin i e tra janvuɛ.—Akunndanfuɛ’n 12:13, 14.

5. ?Ngue yɛ é yó naan Zoova w’a sie e-ɔ?

⁵ Moizi yoli Zoova i janvuɛ. Cɛn kun’n, ɔ seli Zoova kɛ: “Yi wɔ akunndan’m be nglo kle min.” Zoova tɛli i su kɛ: “Like nga a srɛli’n, ń yó i su sɛsɛ yɛle kɛ n waan ń yó wɔ ye, yɛ n si wɔ dunman’n.” (Ezipt Lɔ Tulɛ 33:12-17) Zoova kwla si e wie. ?Sanngɛ ngue yɛ é yó naan y’a kaci Zoova i janvuɛ-ɔ? Ɔ fata kɛ e klo i, yɛ e fa e wun e mɛn i.—An kanngan 1 Korɛntfuɛ Mun 8:3 nun.

6, 7. ?Ngue yɛ ɔ kwla saci e nin Zoova e afiɛn-ɔn?

⁶ Kɛ e ko kaci e Si Ɲanmiɛn i janvuɛ’n, ɔ fata kɛ e kplin e ɲin naan e afiɛn’n mantan kpa titi. I lɛ nun’n, ɔ fata kɛ e nanti afɔtuɛ nga Pɔlu mannin Klistfuɛ klikli nga be o Galasi lɔ’n su. Ɔ seli be kɛ, nán be sa be sin wɔ mɛn’n nun “ninnge ngbɛn-ngbɛn bɔ be kwlá yo-man like fi’n” be sin kun. Ninnge sɔ’m be wie yɛle aɲanbeun ninnge mun nin dunman kunndɛlɛ’n. (Galasifuɛ Mun 4:9) Klistfuɛ nga be o Galasi lɔ’n, be si Ɲanmiɛn. Yɛ Ɲanmiɛn kusu si be. Sanngɛ Pɔlu seli kɛ Klistfuɛ sɔ’m be ‘su sa be sin’ kɔ ninnge ngbɛnngbɛn’m be sin ekun. Sɛ é kwlá sé’n, Pɔlu su usa be kɛ: ‘?Ngue ti yɛ amun su sa amun sin finfin ninnge mɔ be kwlá yoman sa fi ye’n, be sin naan amún káci kɛ be kanga sa ekun-ɔn?’

⁷ ?E kwla yo kɛ Klistfuɛ sɔ mun sa wie? Ɛɛn. Atrɛkpa’n, laa’n ninnge nga e yoli be’n annzɛ junman nga e dili’n ti’n, e dunman’n fuli. Sanngɛ, kɛ e wa sili Ɲanmiɛn ndɛ’n, e niannin Pɔlu i ajalɛ’n  su. Yɛle kɛ, e kpɔcili Satan i mɛn’n nun ninnge sɔ mun. (An kanngan Filipfuɛ Mun 3:7, 8 nun.) Atrɛkpa’n, sɛ e klo’n nn e dili suklu dan, annzɛ e ɲannin junman nga i nun akatua ti dan’n, annzɛ e ɲannin sika kpanngban. Atrɛkpa kusu’n, sɛ e klo’n nn jue mɔ e si i to’n ti’n, annzɛ balɔn mɔ e si i bo’n ti’n, e dunman’n fuli. Sanngɛ, e kpɔcili i kwlaa sɔ’n. (Ebre Mun 11:24-27) ?Wafa sɛ yɛ e bu ajalɛ sɔ mɔ e fali be’n niɔn? ?Be yo e nsisɔ? ?E bu i kɛ sɛ y’a kpɔciman ninnge sɔ mun’n, nn andɛ’n e ti sran dan? Sɛ e bu i sɔ akunndan’n, ɔ cɛman naan y’a sa e sin ninnge nga e bɔbɔ e wunnin kɛ, be ti “ninnge ngbɛn-ngbɛn bɔ be kwlá yo-man like fi’n,” * be sin ekun.—An nian nzɔliɛ’n i su ndɛ’n.

8. ?Ngue yɛ é yó naan Zoova w’a bo e dunman titi-ɔ?

⁸ Sɛ Zoova si e’n, ɔ flunman tra kɛ klɔ sran’m be si e. I sɔ’n ti’n, maan e kunndɛ titi kɛ Zoova bo e dunman kpa. ?Sanngɛ, ngue yɛ é yó naan i sɔ liɛ’n w’a yo ye-ɔ? Yɛle kɛ, maan e bu ndɛ cinnjin nɲɔn be akunndan titi. I klikli’n yɛle kɛ, Zoova i wla fimɛn i sufuɛ nanwlɛfuɛ’m be su le, yɛ ɔ bo be dunman kpa titi. (An kanngan Ebre Mun 6:10 nun; 11:6.) Zoova i sufuɛ nanwlɛfuɛ’m be kwlaa be ti i sran nanndoliɛ. I sɔ’n ti, ɔ se kɛ sɛ i wla fi be nun kun su’n, nn ɔ ti kɛ ɔ “yo-man sa b’ɔ ti-mɛn i su’n” sa. Zoova si “be nga be ti i liɛ’n.” (2 Timote 2:19) Ɔ si “sran ng’ɔ bu be sran kpa’n be atin nga be fa’n.” Yɛ ɔ si wafa ng’ɔ kwla de be’n.—Jue Mun 1:6; 2 Piɛr 2:9.

9. An kan sa wie mɔ Zoova yoli be mɔ sran’m be wunnin i wlɛ weiin kɛ ɔ jin i sufuɛ’m be sin’n, be ndɛ.

⁹ Zoova yoli abonuan sa wie mun naan sran’m be wun i wlɛ weiin kɛ ɔ jin i sufuɛ’m be sin. (2 Be Nyoliɛ 20:20, 29) I wie yɛle kɛ, kɛ Ezipti famiɛn’n nin i sonja’m bé fúan Izraɛlifuɛ mun mɔ be juli Jenvie ɔkwlɛ’n i nuan’n, Zoova deli be. (Ezipt Lɔ Tulɛ 14:21-30; Jue Mun 106:9-11) Sa sɔ’n boli sran’m be nuan dan. Ɔ maan, kɛ afuɛ 40 sín bɔbɔ’n, be te kɛn i ndɛ lika sɔ’n nun lɔ. (Zozie 2:9-11) Sɛ e bu wafa nga laa’n Zoova kleli kɛ ɔ klo i sufuɛ mun’n, ɔ nin wafa ng’ɔ deli be’n i akunndan’n, i sɔ’n wlá e fanngan. Afin ɔ cɛ kan’n, Gɔgu m’ɔ fin Magɔgu’n wá fá alɛ wlá e sin. (Ezekiɛl 38:8-12) Sɛ mɛn nunfuɛ’m be kloman e sa naan Ɲanmiɛn klo e’n, kɛ blɛ sɔ’n wá jú’n, e klun jɔ́ dan.

10. ?Like nɲɔn su m’ɔ fata kɛ e bu i akunndan’n, yɛle benin?

¹⁰ Like nɲɔn su m’ɔ fata kɛ e bu i akunndan’n, yɛle kɛ Zoova kwla yo sa wie mun naan e wun i wlɛ kɛ ɔ si e. Yɛ wie liɛ’n, like nga e sunnzunman’n yɛ ɔ yo-ɔ. Be nga be yo be wiengu’m be ye naan sran’m be yi be ayɛ’n, Zoova su yoman be mo le. Afin, Zezi seli kɛ mo nga Ɲanmiɛn ko yo be’n, yɛ sran’m be yoli be lɛ-ɔ. (An kanngan Matie 6:1-5 nun.)  Sanngɛ, be nga be yo be wiengu’m be ye mɔ be kunndɛman kɛ sran’m be bo be dunman’n, Zoova ‘wun nvialiɛ nun sa’ nga be yo’n. Yɛ ɔ yra be su. Ɔ ju wie’n, like nga i sufuɛ’m be sunnzunman’n, yɛ ɔ yo man be-ɔ. Maan e kan wafa ng’ɔ yrɛli i sufuɛ wie’m be su’n i ndɛ.

11. ?Wafa sɛ yɛ Zoova kleli kɛ ɔ si Mali-ɔ?

¹¹ Zoova kpali bla kun mɔ be flɛ i kɛ Mali’n naan ɔ wu i Wa Zezi. Bla sɔ’n ti wun ase kanfuɛ dan. Yɛ ɔ tran klɔ kaan kun mɔ be flɛ i kɛ Nazarɛti’n su. Klɔ sɔ’n nin Zerizalɛmun mɔ i su yɛ Ɲanmiɛn i sua klanman’n o’n, be afiɛn’n wali kpa. (An kanngan Lik 1:26-33 nun.) ?Ngue ti yɛ Mali yɛ Zoova fɛli i-ɔ? Anzi Gabliɛli seli Mali kɛ: “Nyanmiɛn a bu wɔ sran.” Ndɛ nga Mali kan kleli i osufuɛ kun mɔ be flɛ i kɛ Elizabɛti’n, ɔ kle kɛ ɔ nin Zoova be afiɛn’n mantan kpa. (Lik 1:46-55) Zoova wunnin kɛ Mali nin i nanti klanman. Yɛ like nga Mali w’a sunnzunman’n, ɔ yo mɛnnin i.

12, 13. (1) ?Kɛ be wuli Zezi’n, wafa sɛ yɛ be yili i ayɛ-ɔ? (2) ?Kɛ Mali fali Zezi ɔli Ɲanmiɛn sua’n nun lɔ’n, wafa sɛ yɛ be yili Zezi i ayɛ-ɔ?

¹² ?Kɛ be wuli Zezi’n, wan mun yɛ Zoova bo su kleli be-ɔ? W’a boman su w’a kleman sran dandan nga be o Zerizalɛmun nin Bɛtleɛmun lɔ’n. Sanngɛ, ɔ sunmannin anzi wie mun naan be kɛn i sɔ ndɛ’n kle bua sunianfuɛ wie mun. Kɛ ɔ́ yó sɔ kusu’n, nn bua sunianfuɛ sɔ’m be o blo, be nunman Bɛtleɛmun klɔ’n su lɛ. (Lik 2:8-14) Bua sunianfuɛ sɔ’m be ko niannin ba nɔnman’n. (Lik 2:15-17) Atrɛkpa’n, kɛ Zozɛfu nin Mali be wunnin sran nga Zoova boli Zezi i awuliɛ’n su kleli be’n, i sɔ’n boli be nuan. Wafa nga Zoova yo ninnge mun’n, ɔ nin Satan liɛ’n timan kun kaan sa. Kɛ Satan sunmannin wunnzue yifuɛ mun Zezi sin’n, be kwlaa nga be o Zerizalɛmun lɔ’n, be tili i kɛ b’a wu Zezi. Yɛ be akunndan’n sanngannin. (Matie 2:3) Kpɛkun, kɛ ɔ́ kɔ́ i ɲrun’n, be wa kunnin ba kanngan kpanngban kpa.—Matie 2:16.

¹³ Zoova mmla’n se kɛ, sɛ Izraɛli lɔ bla kun wu ba yasua naan ɔ di cɛn ba 40,  ɔ fata kɛ ɔ ko yi tɛ man Zoova. I sɔ’n ti, Mali nin Zozɛfu be fali Zezi ɔli Ɲanmiɛn sua’n nun Zerizalɛmun lɔ. Be nantili kilo kɔe ngwlan. (Lik 2:22-24) Kɛ bé kɔ́’n, atrɛkpa’n, Mali usɛli i wun sɛ Ɲanmiɛn i ɲrun jranfuɛ’n, ɔ́ yó sa wie fá yí Zezi i ayɛ o. Sran wie’m be yili Zezi i ayɛ. Sanngɛ, wafa nga be yili i ayɛ’n, atrɛkpa’n Mali w’a bumɛn i akunndan laa. Be flɛ bian kun kɛ Simeɔn. Bian sɔ’n “ti sran nanwlɛfuɛ, ɔ sro Nyanmiɛn kpa.” Yɛ be flɛ Ɲanmiɛn nuan ijɔfuɛ bla kun kɛ Ani. Bla sɔ’n ti angbeti, yɛ ɔ le afuɛ 84. Zoova maan Simeɔn nin Ani be kan kleli sran mun kɛ Zezi yɛ cɛn wie lele’n, ɔ́ yó Mesi’n, annzɛ Klisi’n niɔn.—Lik 2:25-38.

14. ?Wafa sɛ yɛ Zoova yrali Mali su-ɔ?

¹⁴ ?Kɛ mɔ Mali niannin Zezi i lika lele ɔ fa ɲinnin’n ti’n, Zoova kleli ekun kɛ ɔ si i? Ɛɛn, ɔ kleli sɔ. Ɲanmiɛn yoli maan be klɛli ninnge wie mɔ Mali yoli be’n, ɔ nin ndɛ wie m’ɔ kannin be’n, be sieli i Biblu’n nun. Biblu’n kleman kɛ, kɛ Zezi bó jasin fɛ’n afuɛ nsan nin sin klɔklɔ’m be su’n, Mali suli i su. Atrɛkpa’n, blɛ sɔ’n nun’n, nn ɔ ti angbeti. Yɛ ɔ fata kɛ ɔ ka Nazarɛti lɛ. I sɔ’n ti, ninnge nga Zezi yoli be’n, w’a kwlá wunman be nun sunman nun. Sanngɛ, kɛ Zezi wú’n, ɔ wunnin nun. (Zan 19:26) Asa ekun’n, kwlaa naan Pantekɔtu’n w’a ju’n, Mali nin Zezi i sɔnnzɔnfuɛ’m be yiali Zerizalɛmun lɔ. (Sa Nga Be Yoli’n 1:13, 14) I sin’n, Ɲanmiɛn fɛ i wawɛ’n mannin Zezi i sɔnnzɔnfuɛ mun. Atrɛkpa’n, Ɲanmiɛn fɛ i wawɛ’n mannin Mali wie blɛ sɔ’n nun. Sɛ ɔ yoli sɔ sakpa’n, nn Mali o be nga be nin Zezi bé trán ɲanmiɛn su lɔ tititi’n be nun wie. Nanwlɛ, Ɲanmiɛn yrali Mali i su dan.

15. ?I nun mɔ Zezi o asiɛ’n su wa’n, wafa sɛ yɛ Zoova kleli kɛ i klun jɔ i wun-ɔn?

¹⁵ Zezi w’a kunndɛman kɛ Zuifu’m be kpɛnngbɛn’m be yi i ayɛ. Sanngɛ, Zoova kannin ndɛ kpɛ nsan ɲanmiɛn su lɔ kleli i, naan ɔ wun i wlɛ kɛ ɔ klo i. I sɔ’n wlali Zezi i fanngan dan. Kɛ be yoli Zezi i batɛmun Zurdɛn’n nun’n, Zoova seli kɛ: “Min anwlɛn su ba’n yɛ, i su yɛ m’an  fa n wla kwlaa m’an gua-a.” (Matie 3:17) Atrɛkpa’n, Zezi nin Zan m’ɔ ti Batɛmun yofuɛ’n be ngunmin yɛ be tili ndɛ sɔ’n niɔn. I sin’n, i akoto’m be nun nsan be tili Zezi i su ndɛ kun mɔ Zoova kannin’n. Ɔ seli kɛ: “Min anwlɛn su ba yɛ, i su yɛ n wla’n kwlaa wo-ɔ, an tie ndɛ ng’ɔ kan’n.” (Matie 17:5) Kɛ ɔ kannin ndɛ sɔ’n afuɛ kun w’a juman, yɛ be kunnin Zezi-ɔ. Kpɛkun, kɛ ɔ ka kan bé kún Zezi’n, Zoova kannin ndɛ ɲanmiɛn su lɔ kleli i ekun.—Zan 12:28.

16, 17. ?Wafa sɛ yɛ Zoova yrali Zezi su-ɔ?

¹⁶ Zezi si kɛ sran’m bé sé kɛ ɔ saci Ɲanmiɛn wun, yɛ bé klé i ɲrɛnnɛn lele bé kún i. Ɔ nin i sɔ ngba’n, ɔ srɛli Ɲanmiɛn kɛ maan i klun sa’n kpɛn su. (Matie 26:39, 42) Zezi w’a kunndɛman kɛ mɛn’n nunfuɛ’m be bo i dunman kpa. Sanngɛ, ɔ kunndɛli kɛ Ɲanmiɛn yɛ ɔ bo i dunman kpa-ɔ. I sɔ’n ti “ɔ kplinnin su maan be kunnin i waka’n su, w’a bu-mɛn i nyin ase gualɛ’n i like fi.” (Ebre Mun 12:2) ?Wafa sɛ yɛ Zoova yrali Zezi su-ɔ?

¹⁷ I nun mɔ Zezi o asiɛ’n su wa’n, ɔ srɛli Ɲanmiɛn kɛ ɲrun nga ɔ le i i wun lɔ laa’n, ɔ yo maan ɔ ɲan ɲrun kunngba sɔ’n ekun. (Zan 17:5) Biblu’n seman kɛ Zezi buli i kɛ ɔ́ ɲán ɲrun trá laa liɛ’n. W’a bumɛn i kɛ Zoova i klun sa m’ɔ yoli i asiɛ’n su wa’n ti’n, Zoova mɛ́n i sasu trá laa’n. ?Sanngɛ, ngue yɛ Zoova yoli-ɔ? Like nga Zezi w’a sunnzunman’n, yɛ ɔ yo mɛnnin i-ɔ. Yɛle kɛ, kɛ ɔ cɛnnin Zezi i nguan’n, ɔ mɛnnin i kɔmin su trali laa’n. Asa ekun’n, Zezi kacili aolia nun sran, yɛ ɔ kwlá wuman kun. Be nga bé ɲán nguan sɔ’n wie’n, Zezi yɛ ɔ ti be nun klikli’n niɔn. * (An nian nzɔliɛ’n i su ndɛ’n.) (Filipfuɛ Mun 2:9; 1 Timote 6:16) Nanwlɛ, Zezi i klun m’ɔ tuli ɔ suli Ɲanmiɛn’n, w’a kaman ngbɛn. Afin, Zoova yrɛli i su dan.

18. ?Ngue yɛ ɔ fata kɛ e ɲin tran su titi-ɔ?

¹⁸ Zoova si i sufuɛ nanwlɛfuɛ mun, yɛ ɔ yra be su tititi. Wie liɛ bɔbɔ’n, like nga b’a sunnzunman’n yɛ ɔ yo man be-ɔ. Maan e ɲin trɛn i sɔ’n su titi. I liɛ’n, e su kunndɛman dunman mɛn nga nun. Sanngɛ, é kúnndɛ kɛ Zoova i klun jɔ e wun. E kwlá siman ninnge nga Zoova wá yó be mán e cɛn wie lele’n be ngba. Sanngɛ dɔ nga su’n, kɛ sa’m be tɔ e su’n, maan e wla kpɛn su kɛ mɛn tɛ nga su kaman lɛ sa trilili. I sɔ’n ti, sran ng’ɔ kunndɛ dunman mɛn nga nun’n, ɔ su kle i wun yalɛ ngbɛn. (1 Zan 2:17) Sanngɛ, e Si Zoova liɛ’n, i wla fiman junman nga e di’n nin klolɛ nga e fa klo i’n su. Afin, ɔ “yo-man sa b’ɔ ti-mɛn i su’n.” (Ebre Mun 6:10) Cɛn wie lele’n, ɔ́ klé kɛ i klun jɔ e wun. Atrɛkpa’n, like nga y’a sunnzunman’n yɛ ɔ́ yó mán e-ɔ.