1. ?Junman dilɛ’n i su akunndan benin yɛ sran sunman be bu-ɔ?

?WAFA sɛ yɛ lika nga amun tran lɛ’n sran’m be bu junman dilɛ’n niɔn? Nvle kpanngban nun’n, sran wie’m be di juman kekle kpa yɛ junman sɔ’n fa be blɛ’n i dan lika. I sɔ’n ti’n, be ɲanman blɛ be loman wunmiɛn. Asa ekun’n, be ɲanman blɛ naan be nin be awlobofuɛ’m b’a yo ninnge wie mun likawlɛ. Kpɛkun be ɲanman blɛ be suanman Ɲanmiɛn i su like. (Aku. 2:23) Sran wie’m be kusu be kloman junman dilɛ mlɔnmlɔn. Kpɛkun like kwlaa nga be ko yo naan b’a diman junman’n, yɛ be yo-ɔ.​—Nya. 26:13, 14.

2-3. ?Ajalɛ benin yɛ Zoova nin Zezi be kle e junman dilɛ’n nun-ɔn?

² Akunndan nga sran wie’m be bu i junman dilɛ’n su’n, ɔ nin Zoova nin Zezi be liɛ’n timan kun. Afin e si kɛ Zoova klo junman dilɛ kpa. I sɔ’n ti’n, Zezi seli kɛ: “Lele nin andɛ’n, min Si te di junman. N kusu n yaciman junman dilɛ.” (Zan 5:17) Kɛ Ɲanmiɛn Kpli yí anzi mun nin ɲanmiɛn su lɔ ninnge mun’n, junman dan ng’ɔ dili’n, maan e bu i akunndan kan e nian. Asa ekun’n, maan e fa e ɲin e sie i ninnge ɲɛnmɛnɲɛnmɛn nga Ɲanmiɛn yili be asiɛ’n su wa’n be su wie. Kɛ jue tofuɛ kun sieli i sɔ liɛ’n i nzɔliɛ’n ɔ seli kɛ: “Ee Anannganman, junman nga a di be’n, be sɔnnin o! Ngwlɛlɛ nga a fa yoli i kwlakwla sɔ’n ɔ cɛnnin o! Ɔ sa nuan ninnge’n w’a yi asiɛ’n.”​—Jue. 104:24.

³ Zezi kloli junman dilɛ kɛ i Si sa. Afin kɛ Ɲanmiɛn síesíe ‘ɲanmiɛn m’ɔ la nglo lɔ plaii’n,’ Zezi ukɛli i junman sɔ’n i dilɛ’n nun. (Nya. 8:27-31) Kɛ ɔ cɛli kpa mɔ Zezi bali asiɛ’n su wa’n, ɔ miɛnnin i ɲin dili junman kekle kpa. Zezi bɔbɔ seli kɛ junman nga Zoova fa mɛnnin i’n i dilɛ’n ti kɛ i aliɛ sa. Yɛ junman kwlaa  ng’ɔ dili’n, ɔ kle weiin kɛ Ɲanmiɛn yɛ ɔ sunmɛnnin i-ɔ.​—Zan 4:34; 5:36; 14:10.

4. ?Wunmiɛn lolɛ nun’n, ajalɛ benin yɛ Zoova nin Zezi be kle e-ɔ?

⁴ ?Junman dilɛ’n i su ajalɛ nga Zoova nin Zezi be kle e’n, ɔ kle kɛ ɔ fataman kɛ, kɛ e di junman’n e lo wunmiɛn? Nɛ́n i sɔ mlɔnmlɔn-ɔn. Zoova fɛman le. Ɔ maan ɔ timan cinnjin kɛ ɔ lo wunmiɛn. Sanngɛ Biblu’n se kɛ, kɛ Zoova wieli nglo nin asiɛ’n be yi’n, ɔ ‘jrannin junman’n, yɛ ɔ deli wunmiɛn.’ (Tul. 31:17) Ndɛ sɔ’n kle kɛ Zoova jrannin ninnge’m be yilɛ. Kpɛkun ɔ dili ninnge ng’ɔ yili be’n be su aklunjuɛ. Zezi kusu, i nun m’ɔ o asiɛ’n su wa’n, ɔ miɛnnin i ɲin dili junman kekle kpa. Sanngɛ ɔ fali blɛ loli wunmiɛn, yɛ ɔ nin i janvuɛ’m be wlali asa.​—Mat. 14:13; Lik. 7:34.

5. ?Ngue yɛ i yolɛ’n ti kekle Ɲanmiɛn i sufuɛ sunman be sa nun-ɔn?

⁵ Biblu’n wla Ɲanmiɛn i sufuɛ’m be fanngan kɛ be klo junman dilɛ. Afin Ɲanmiɛn kunndɛ kɛ i sufuɛ’m be di junman kekle, yɛ nán be yo fuɛnfuɛ. (Nya. 15:19) Atrɛkpa’n, amun di junman naan amun a kwla nian amun awlobofuɛ’m be lika. Kusu kɛ mɔ amun ti Zezi i sɔnnzɔnfuɛ’n ti’n, ɔ fata amun bo jasin fɛ’n wie. Ɔ nin i sɔ ngba’n, ɔ fata kɛ amun lo wunmiɛn wie. Sanngɛ ɔ ju wie’n, kɛ ɔ ko yo naan amun a ɲan blɛ b’a yo ninnge kwlaa sɔ mun’n, ɔ ti kekle man amun. ?I lɛ nun’n, é yó sɛ naan y’a si blɛ ng’ɔ fata kɛ e fa di junman’n ɔ nin ng’ɔ fata kɛ e fa lo wunmiɛn’n?

6. ?Wafa sɛ yɛ Marki 6:30-34 kle kɛ Zezi bu junman dilɛ’n nin wunmiɛn lolɛ’n be su akunndan kpa-ɔ?

⁶ Ɔ ti cinnjin kɛ e bu junman dilɛ’n i su akunndan kpa. Famiɛn Salomɔn seli kɛ: “Like kwlakwla lɛ i yolɛ blɛ.” Ɔ kannin ninnge talɛ, nin like kpanlɛ, nin sunlɛ, nin srilɛ, nin able silɛ, yɛ ninnge uflɛ wie ekun be ndɛ. (Aku. 3:1-8) Ndɛ sɔ’n kle kɛ junman dilɛ’n nin wunmiɛn lolɛ’n be ti cinnjin kpa. Zezi kleli kɛ ɔ bu ninnge nɲɔn sɔ’m be su akunndan kpa. Cɛn kun’n, Zezi i sɔnnzɔnfuɛ’m be ko boli jasin fɛ’n lele b’a ɲanman “blɛ kaan sa naan b’a di like bɔbɔ.” Ɔ maan Zezi seli be kɛ: “An bla e wɔ lika diin kun nun naan amun lo wunmiɛn kan.” (An kanngan Marki 6:30-34 nun.) Kannzɛ bɔbɔ nán cɛn ngba yɛ Zezi nin i sɔnnzɔnfuɛ’m be ɲannin blɛ be loli wunmiɛn’n, sanngɛ Zezi si kɛ ɔ fata kɛ be kwlaa be lo wunmiɛn.

7. ?Ngue yɛ Wunmiɛn-lolɛ-cɛn’n i su mmla’n wá úka e naan y’a wun i wlɛ-ɔ?

⁷ Ɔ ju wie’n, ɔ fata kɛ e kwlakwla e lo wunmiɛn kan annzɛ e yaci junman nga e di titi’n i dilɛ naan e yo like uflɛ. I sɔ’n i ɲin fite Wunmiɛn-lolɛ-cɛn’n i su mmla nga Ɲanmiɛn fa mannin Izraɛlifuɛ mun’n i nun. Andɛ’n, e diman Moizi Mmla’n su kun. Sanngɛ e kwla ɲan Wunmiɛn-lolɛ-cɛn’n i su mmla’n i su ye. Yɛle kɛ ɔ́ wá úka e naan y’a wun wafa ng’ɔ fata kɛ e bu junman dilɛ’n nin wunmiɛn lolɛ’n, i wlɛ.

8. ?Kɛ nga Ezipt Lɔ Tulɛ 31:12-15 fa kan’n sa’n, ngue ti yɛ Ɲanmiɛn kpɛli Wunmiɛn-lolɛ-cɛn’n i ba-ɔ?

⁸ Ɲanmiɛn Ndɛ’n se kɛ Ɲanmiɛn fali “cɛn ba” nsiɛn dili junman. I sin’n, w’a yiman like fi asiɛ’n su wa kun. (Bob. 2:2) Sanngɛ Zoova klo junman dilɛ. Yɛ ‘lele nin andɛ’n, ɔ te di junman.’ (Zan 5:17) Zoova fali “cɛn ba” nsiɛn dili junman. Yɛ i cɛn ba nso su’n, ɔ loli wunmiɛn. I wafa kunngba’n, Zoova seli Izraɛlifuɛ’m be kɛ lemɔcuɛ kwlaa i cɛn ba nso su’n be lo wunmiɛn. Ɔ seli ekun kɛ Wunmiɛn-lolɛ-cɛn’n ti aenguɛ ng’ɔ nin Izraɛlifuɛ’m be trali’n, i nzɔliɛ naan ‘ɔ ti i liɛ  klonglo.’ (An kanngan Ezipt Lɔ Tulɛ 31:12-15 nun.) Kpɛkun cɛn sɔ nun’n, i sran-o, i bakan-o, i kanga-o, i nnɛn-o, ɔ fataman kɛ be nun wie fi di junman. (Tul. 20:10) Sanngɛ ɔ fata kɛ sran’m be ngba be fa be ɲin sie i Ɲanmiɛn i sulɛ’n su.

9. ?Zezi blɛ su’n, Wunmiɛn-lolɛ-cɛn’n i su akunndan benin yɛ sran sunman be bu m’ɔ timan su-ɔ?

⁹ Nanwlɛ, Wunmiɛn-lolɛ-cɛn’n yoli Izraɛlifuɛ’m be ye dan. Sanngɛ Zezi blɛ su’n, Ɲanmiɛn sulɛ wafawafa nga be timan su’n be su kpɛnngbɛn’m be wa kpɛli Wunmiɛn-lolɛ-cɛn’n i su mmla tɛkɛtɛkɛ wie ekun. Be waan cɛn sɔ’n nun’n, ɔ fataman kɛ be fianfian like wie mma be di annzɛ be yo tukpacifuɛ kun i juejue. (Mar. 2:23-27; 3:2-5) Sanngɛ be ndɛ sɔ’n ɔ nin like nga ti yɛ Ɲanmiɛn kpɛli Wunmiɛn-lolɛ-cɛn’n i ba’n be sansan be wun. Zezi yoli maan be nga be sieli be su i nuan bo’n, be wunnin i sɔ liɛ’n i wlɛ weiin.

10. (1) ?Kɛ nga Matie 12:9-12 fa kan’n sa’n, wafa sɛ yɛ Zezi buli Wunmiɛn-lolɛ-cɛn’n niɔn? (2) ?Ngue yɛ i sɔ’n kle e-ɔ?

¹⁰ Zezi nin Zifu nga be ti i sɔnnzɔnfuɛ’n be dili Wunmiɛn-lolɛ-cɛn’n wie. Afin be di Moizi Mmla’n su. * Ndɛ nga Zezi kannin’n ɔ nin ninnge kwlaa ng’ɔ yoli be’n, be kleli weiin kɛ sɛ sran kun yo sa kpa wie annzɛ ɔ ukɛ i wiengu Wunmiɛn-lolɛ-cɛn’n nun’n, i sɔ’n timan tɛ. Zezi seli kɛ: “Wunmiɛn-lolɛ-cɛn’n nun’n, sran le atin yo like ng’ɔ ti kpa’n.” (An kanngan Matie 12:9-12 nun.) Ndɛ sɔ’n kle kɛ Zezi bu i kɛ sɛ Wunmiɛn-lolɛ-cɛn’n nun’n sran kun yo like kpa wie annzɛ ɔ ukɛ i  wiengu’n, sran sɔ’n w’a fɔnman cɛn sɔ’n i su mmla’n. Ninnge nga Zezi yoli be’n be uka e naan y’a wun like nga ti yɛ Ɲanmiɛn kpɛli Wunmiɛn-lolɛ-cɛn’n i ba’n, i wlɛ. Kɛ mɔ Izraɛlifuɛ’m be le blɛ fa lo wunmiɛn’n ti’n, be kwla fa be ɲin sie i Ɲanmiɛn sulɛ’n su kpa. I sɔ’n wie yɛ be nga be tali Zezi’n be yoli-ɔ. Wunmiɛn-lolɛ-cɛn’n nun’n be fa be ɲin be sie i Ɲanmiɛn sulɛ su. Ndɛ nga Biblu’n kɛn i Zezi su’n kle sɔ weiin. Ɔ se kɛ: “Kɛ ng’ɔ fa yo i Wunmiɛn-lolɛ-cɛn kwlaa nun’n sa’n, ɔ ɔli be Ɲanmiɛn sulɛ sua’n nun lɔ. Kpɛkun ɔ jasoli kɛ ɔ́ kánngan Ɲanmiɛn ndɛ’n nun.”​—Lik. 4:15-19.

11. ?Junman dilɛ nun’n, wan i ajalɛ liɛ’n su yɛ Zezi niannin-ɔn?

¹¹ Zozɛfu kleli Zezi ajuin dilɛ junman’n. I lɛ nun’n, ɔ ukɛli i naan w’a si akunndan nga Ɲanmiɛn bu i junman dilɛ’n su’n. (Mat. 13:55, 56) Zezi wunnin i kɛ Zozɛfu dili junman kekle kpa cɛn kwlakwla naan w’a kwla niɛn i yi nin i mma’m be lika. I sɔ’n ti’n, cɛn kun’n, Zezi seli i sɔnnzɔnfuɛ’m be kɛ: “Junman difuɛ’n nin i akatua’n fata.” (Lik. 10:7) Ndɛ sɔ’n kle kɛ Zezi si junman kekle dilɛ’n i nun ndɛ.

12. ?Biblu’n nun ndɛ mma benin mun yɛ be kan junman kekle dilɛ’n i ndɛ-ɔ?

¹² Akoto Pɔlu kusu dili junman kekle kpa wie. Junman cinnjin kpafuɛ ng’ɔ dili’n, yɛle kɛ ɔ kannin Zezi nin like nga Zezi kleli’n, be ndɛ kleli sran mun. Sanngɛ blɛ wie nun’n, Pɔlu dili junman naan w’a ɲan sika kan w’a fa niɛn i wun lika. Tesalonikifuɛ’m be si kɛ “kɔnguɛ nin wia nun’n” Pɔlu ‘dili junman kekle, yɛ ɔ fɛli kpa,’ kɛ ɔ ko yo naan ‘w’a kaciman be nun wie fi i ti su trɔ’n ti.’ (2 Tes. 3:8; Yol. 20:34, 35) Kɛ Pɔlu kán junman ng’ɔ dili’n i ndɛ’n, e si kɛ tannin sua yofuɛ junman ng’ɔ dili’n, i ndɛ yɛ ɔ kan-ɔn. I nun ng’ɔ ɔli Korɛnti lɔ’n, ɔ sikeli Akila nin i yi Prisiyi be lika lɔ. ‘Kpɛkun ɔ nin be dili junman likawlɛ. Afin be kusu be ti tannin sua yofuɛ’ wie. Kɛ Pɔlu se kɛ ɔ dili junman “kɔnguɛ nin wia nun’n,” i sɔ’n kleman kɛ w’a loman wunmiɛn le. Afin Wunmiɛn-lolɛ-cɛn’n nun’n, ɔ jrannin junman’n kpɛkun ɔ boli jasin fɛ’n kleli Zifu mun. Afin be kusu be diman junman cɛn sɔ’n nun.​—Yol. 13:14-16, 42-44; 16:13; 18:1-4.

13. ?Ngue yɛ Pɔlu i ajalɛ’n kle e-ɔ?

¹³ Akoto Pɔlu kle e ajalɛ kpa. Kannzɛ ɔ dili junman naan w’a kwla niɛn i wun lika’n, sanngɛ ɔ ‘fɛli i wun wlali jasin fɛ bolɛ junman m’ɔ ti Ɲanmiɛn i junman’n i dilɛ’n nun’ titi. (Rɔm. 15:16; 2 Kor. 11:23) Ɔ wlɛli i wiengu’m be fanngan kɛ be bo jasin fɛ’n titi kɛ i sa. I sɔ yɛ Priska nin Akila be yoli-ɔ. Like ng’ɔ yoli be cinnjin kpa’n, yɛle “Klisi Zezi i junman’n” i dilɛ. (Rɔm. 12:11; 16:3) Pɔlu wlali Korɛntifuɛ’m be fanngan kɛ be “di e Min’n i junman’n i kpa titi.” (1 Kor. 15:58; 2 Kor. 9:8) Asa ekun’n, Zoova maan ɔ klɛli i kɛ: “Sɛ sran kun waan ɔ diman junman’n, nán maan ɔ di like kusu.”​—2 Tes. 3:10.

14. ?Ndɛ nga Zezi kannin’n m’ɔ o Zan 14:12 nun’n, i bo’n yɛle benin?

¹⁴ Blɛ kasiɛn nga nun’n, junman cinnjin ng’ɔ fata kɛ e di’n, yɛle jasin fɛ bolɛ nin sran’m be like klelɛ naan be kaci Zezi i sɔnnzɔnfuɛ. I kpa bɔbɔ’n, Zezi seli kɛ junman nga i sɔnnzɔnfuɛ’m bé wá dí’n, ɔ́ trɛ́ i liɛ’n lele. (An kanngan Zan 14:12 nun.) Ndɛ sɔ’n kleman kɛ é wá yó abonuan sa kɛ i sa. Sanngɛ é wá bó jasin fɛ’n lika kpanngban nun yɛ é yó i sɔ cɛ́ kpa trɛ́ i liɛ’n.

15. (1) ?Kosan benin mun yɛ e kwla fa usa e wun-ɔn? (2) ?Ngue ti-ɔ?

¹⁵ Sɛ a di junman’n a kwla usa ɔ wun kɛ: ?Sran kwlaa sie i nzɔliɛ kɛ n ti sran kun m’ɔ miɛn i ɲin di junman kekle-ɔ? ?Kɛ be man min junman’n, n nian nun n di i kɛ ng’ɔ nin i fata’n sa? Sɛ e tɛ kosan ngalɛ’m be su kɛ ɛɛn’n, nn e ti sran kun mɔ i junman su kpɛn’n  kwla lafi i su-ɔ. Kpɛkun sɛ e bo jasin fɛ’n e kle e wiengu junman difuɛ mun’n, atrɛkpa’n bé sɔ́ nun klanman. Asa ekun’n, sɛ e waan é wún i wlɛ sɛ e bo jasin fɛ’n kpa’n annzɛ e kle sran’m be like kpa’n, e kwla usa e wun kɛ: ‘?Sran’m be sie i nzɔliɛ kɛ n mian min ɲin n bo jasin fɛ’n i kpa? ?N siesie min wun kpa ka naan m’an ɔ jasin fɛ’n i bolɛ? ?Be nga Ɲanmiɛn ndɛ’n lo be’n, n ko nian be osu ndɛndɛ? ?N mian min ɲin n bo jasin fɛ’n i wafawafa’n kwlaa?’ Sɛ e tɛ kosan ngalɛ’m be su kɛ ɛɛn’n, é dí aklunjuɛ jasin fɛ bolɛ’n nun.

16. ?Ngbaciɛ benin yɛ ɔ o wafa nga Zezi nin i akoto’m be bu wunmiɛn lolɛ’n ɔ nin sran kpanngban wie’m be afiɛn-ɔn?

¹⁶ Zezi si kɛ ɔ ju wie’n, ɔ fata kɛ i bɔbɔ ɔ nin i akoto’m be lo wunmiɛn. Sanngɛ kɛ ɔ fɛ i laa lele andɛ’n, sran kpanngban wie’m be yo kɛ bian kun mɔ Zezi kɛnnin i ndɛ sunnzun ase kun nun’n sa. Bian sɔ’n seli i wun kɛ: “Lo wunmiɛn, di like, nɔn nzan, di ɔ klunklo mɛn.” (Lik. 12:19; 2 Tim. 3:4) Like ng’ɔ yoli bian’n i cinnjin’n, yɛle wunmiɛn lolɛ nin fɛ dilɛ. Sanngɛ Zezi nin i akoto’m be liɛ’n, ninnge sɔ’m b’a yoman be cinnjin w’a tratraman su.

17. ?Kɛ e diman junman’n ngue yɛ e yo-ɔ?

¹⁷ Andɛ’n, e nian Zezi i ajalɛ’n su. Yɛle kɛ blɛ mɔ e diman junman’n, e lo wunmiɛn, e bo jasin fɛ’n kpɛkun e kɔ asɔnun aɲia’m be bo. Kɛ mɔ sran’m be like klelɛ naan be kaci Zezi i sɔnnzɔnfuɛ’n ɔ nin aɲia’m be bo kɔlɛ’n be ti e cinnjin dan’n ti’n, e yo like kwlaa nga e kwla yo naan y’a yo ninnge sɔ mun titi. (Ebr. 10:24, 25) Kannzɛ bɔbɔ e tu ajalɛ’n, e mian e ɲin e kɔ aɲia’m be bo titi yɛ e bo jasin fɛ’n e kle be nga e wun be’n.​—2 Tim. 4:2.

18. ?Ngue yɛ e Famiɛn Zezi Klisi kunndɛ kɛ e yo-ɔ?

¹⁸ Nanwlɛ, kɛ e si kɛ e Famiɛn Zezi Klisi ti sran kun m’ɔ mianman e kɛ e yo like nga e kwlɛ́ i yo’n, i sɔ’n yo e fɛ dan. Asa ekun’n, kɛ ɔ uka e naan y’a bu junman dilɛ’n nin wunmiɛn lolɛ’n be su akunndan kpa’n, ɔ yo e fɛ wie. (Ebr. 4:15) Ɔ kunndɛ kɛ e fa blɛ e lo wunmiɛn. Kpɛkun, ɔ kunndɛ kɛ e di junman kekle kpa naan y’a kwla nian e wun lika. Yɛ e kle sran’m be like naan be kaci i sɔnnzɔnfuɛ. Like suanlɛ nga i sin liɛ nun’n, é wá kán like nga Zezi yoli naan y’a kwla ɲan e ti sa tɛ’n i sa nun’n, i ndɛ.