1. ?Kɛ Zozɛfu i niaan’m be ɲin bloli i wun’n, sa benin yɛ ɔ juli-ɔ?

ZAKƆBU klo i mma yasua’m be kwlaa. Sanngɛ be nun ng’ɔ klo i kpa’n yɛle Zozɛfu. ?Kɛ Zozɛfu i niaan’m be sieli i sɔ liɛ’n i nzɔliɛ’n, ngue yɛ be yoli-ɔ? Be ɲin bloli i wun yɛ be fali be ɲin cili i. Kusu nn w’a yoman be like fi. Sanngɛ kɛ mɔ be fali be ɲin be cili i dan’n ti’n, be yoli i atɛ kɛ kanga sa. Kpɛkun be kpɛli be si i gblɛ kɛ nnɛn wlɛfuɛ wie kunnin i. Be ayeliɛ sɔ’n ti’n, anuansɛ w’a tranman be awlo’n nun kun. Yɛ be si i wla boli i wun dan.​—Bo 37:3, 4, 27-34.

2. ?Kɛ nga Galasifuɛ Mun 5:19-21 fa kan’n sa’n, ngue ti yɛ aɲinblɔɛ’n ti like tɛ-ɔ?

² Ɲanmiɛn Ndɛ’n se kɛ aɲinblɔɛ’n * wo “klɔ sran nzuɛn’n” nun wie. Yɛ sɛ sran kun yi nzuɛn sɔ’n i nglo’n, ɔ su diman Ɲanmiɛn i Famiɛn diwlɛ’n i aja’n wie. (An kanngan Galasifuɛ Mun 5:19-21 nun.) Asa ekun’n aɲinblɔɛ’n ti’n, sran kun kwla yi ayeliɛ tɛtɛ wie’m be nglo. Be nun wie yɛle sran kpɔlɛ’n nin utre dilɛ’n yɛ ya falɛ tikatika’n.

3. ?Ngue yɛ é wá kɛ́n i ndɛ like suanlɛ nga nun-ɔn?

³ Zozɛfu i niaan’m be su ndɛ’n kle kɛ sɛ awlobo kun nunfuɛ’m be ɲin blo be wiengu wun’n, be afiɛn saci. Kannzɛ e su yoman like kunngba nga Zozɛfu i niaan’m be yoli’n wie’n, sanngɛ e si kɛ fɔ o e kwlakwla e nun yɛ e klun akunndan’n ti tɛ. (Zer. 17:9) Ɔ maan wie liɛ’n, e ɲin kwla blo e wiengu’m be wun. I sɔ’n ti’n like suanlɛ nga nun’n, é wá fá e ɲin é síe i sa wie mɔ Biblu’n kan be ndɛ’n be su. Sa sɔ’m be ti’n é wá sí like nga ti yɛ sran kun kwla kaci aɲinblɔɛfuɛ’n. Asa ekun’n,  é wá kán ninnge trele wie mɔ e kwla yo naan y’a yoman aɲinblɔɛfuɛ naan e nin e wiengu mun y’a tran klanman’n, be ndɛ.

4. ?Ngue ti yɛ Filistifuɛ’m be ɲin bloli Izaaki i wun-ɔn?

⁴ Kɛ sran kun ti aɲanbeunfuɛ’n. Izaaki le sika kpa. I sɔ’n ti’n, Filistifuɛ’m be ɲin bloli i wun. (Bob. 26:12-14) Ɔ maan be tannintanninnin gbo ng’ɔ sa be nun nzue mɛn i nnɛn mun’n. (Bob. 26:15, 16, 27) Kɛ Filistifuɛ mun sa’n, andɛ’n sran wie’m be ɲin blo be wiengu nga be le ninnge tra be’n, be wun. Be kunndɛ kɛ bé ɲán ninnge sɔ mun wie. Sanngɛ nɛ́n i ngba-ɔ. Be kunndɛ kɛ like nga be wiengu’m be le i’n ɔ fi be sa.

5. ?Ngue ti yɛ Zifu’m be Ɲanmiɛn sulɛ wafa’m be su kpɛnngbɛn’m be ɲin bloli Zezi wun-ɔn?

⁵ Kɛ sran kpanngban be klo sran kun sa’n. Mmla klɛfuɛ mun nin Farizifuɛ’m be ɲin bloli Zezi wun. Afin sran kpanngban be klo i sa. (Mat. 7:28, 29) Ɲanmiɛn yɛ ɔ sunmannin Zezi-ɔ. Yɛ Zezi kannin ndɛ nanwlɛ’n kleli sran mun. Ɔ nin i sɔ ngba’n, Zifu’m be Ɲanmiɛn sulɛ wafa’m be su kpɛnngbɛn’m be kannin Zezi i su ndɛ tɛtɛ wie mun fa sacili i dunman. (Mar. 15:10; Zan 11:47, 48; 12:12, 13, 19) ?Ngue yɛ ndɛ sɔ’n kle e-ɔ? Ndɛ sɔ’n kle kɛ ɔ fataman kɛ e ɲin blo aniaan nga be nzuɛn kpa’n ti’n, aniaan’m be klo be sa asɔnun’n nun’n be wun. Sanngɛ maan e nian be ayeliɛ kpa’n su.​—1 Kor. 11:1; 3 Zan 11.

6. ?Wafa sɛ yɛ Diotrefɛsi kleli kɛ ɔ ti aɲinblɔɛfuɛ-ɔ?

⁶ Kɛ aniaan kun di junman dan asɔnun’n nun’n. Klisifuɛ klikli’m be blɛ su’n, Diotrefɛsi i ɲin bloli aniaan nga be dun aniaan’m be ɲrun asɔnun’n nun’n be wun. Ɔ kunndɛli kɛ ɔ́ yó aniaan’m be su kpɛn. I sɔ’n ti’n, ɔ sacili akoto Zan nin aniaan ng’ɔ nin be di junman’n be dunman naan aniaan’m be ɲin w’a yiman be kun. (3 Zan 9, 10) Kannzɛ e su yoman kɛ Diotrefɛsi sa le’n, sanngɛ ɔ ju wie’n e ɲin kwla blo aniaan kun mɔ be mɛnnin i junman kun mɔ e kunndɛ kɛ é dí’n, i wun. I li sɛ e se e wun kɛ e kusu e kwla di junman sɔ’n i kpa wie’n annzɛ e si junman sɔ’n i di e trɛ i’n, yɛ e kwla yo i sɔ kpa’n niɔn.

7. ?Sɛ e ti aɲinblɔɛfuɛ’n wafa sɛ yɛ i bo’n gúa-ɔ?

⁷ E kwla fa aɲinblɔɛ’n e sunnzun ijre tɛ. Sɛ e yaci i lɛ naan ɔ tra ndin e awlɛn’n nun’n, i bo tulɛ’n yó kekle man e. Sɛ e ti sran kun m’ɔ si kwla ngbɛnngbɛn, annzɛ e timan wun ase kanfuɛ annzɛ kusu e bu e ngunmin e wun akunndan’n, ɔ cɛman naan y’a kaci aɲinblɔɛfuɛ. Kusu sɛ e ɲin blo sran like su’n, e su kwlá yiman nzuɛn kɛ sran klolɛ annzɛ aunnvuɛ silɛ nin klun ufue yolɛ sa’n be nglo. I sɔ’n ti’n, sɛ e wun kɛ nzuɛn tɛ sɔ’n su tra ndin e awlɛn nun’n, maan e tu i bo ndɛndɛ kpa. ?Sanngɛ é yó sɛ naan y’a yoman aɲinblɔɛfuɛ?

8. ?Nzuɛn benin mun yɛ e kwla yi be nglo naan y’a yoman aɲinblɔɛfuɛ-ɔ?

⁸ Sɛ e ɲin yi like nga e le i’n yɛ e ti wun ase kanfuɛ’n, e su yoman aɲinblɔɛfuɛ. Sɛ e yi nzuɛn kpakpa sɔ’m be nglo’n, aɲinblɔɛ’n su traman ndin e awlɛn’n nun. Afin sran ng’ɔ ti wun ase kanfuɛ’n, ɔ bumɛn i wun sran dan. Asa ekun’n, ɔ bumɛn i kɛ ɔ fata kɛ ɔ ɲan ninnge trɛ i wiengu mun. (Gal. 6:3, 4) Sran nga i ɲin yi like’n, kannzɛ like ng’ɔ le i’n ti kaan sɛ’n, like sɔ’n ju i. Kpɛkun ɔ fɛmɛn i wun sunnzunman sran uflɛ. (1 Tim. 6:7, 8) Asa ekun’n, sran ng’ɔ ti wun ase kanfuɛ mɔ i ɲin yi like ng’ɔ le i’n, kɛ i wiengu ɲan like’n ɔ yo i fɛ.

9. ?Kɛ nga Galasifuɛ Mun 5:16 nin Filipufuɛ Mun 2:3, 4 be fa kan’n sa’n, ngue yɛ Ɲanmiɛn wawɛ’n kwla uka e naan y’a yo-ɔ?

 ⁹ Ɲanmiɛn wawɛ’n kwla uka e naan e ɲin w’a bloman sran like su. Yɛ ɔ kwla uka e naan y’a kan e wun ase naan like nga e le i’n w’a ju e. (An kanngan Galasifuɛ Mun 5:16; Filipufuɛ Mun 2:3, 4 nun.) Asa ekun’n, Zoova i wawɛ’n kwla uka e naan y’a si e klun akunndan’n nin sa nga ti yɛ e yo ninnge mun’n. Kpɛkun ɔ kwla uka e naan y’a kpalo akunndan tɛ’n naan y’a bu akunndan kpa. (Jue. 26:2; 51:12) Siɛn’n, maan e fa e ɲin e sie i Moizi nin Pɔlu mɔ be miannin be ɲin naan be ɲin w’a bloman sran wun’n be su.

10. ?Ajalɛ kpa benin yɛ Moizi kle e-ɔ? (An nian foto ng’ɔ o fluwa’n i bui’n su’n.)

¹⁰ Moizi yɛ ɔ sie Ɲanmiɛn i nvle’n niɔn. Sanngɛ w’a seman kɛ i kunngba cɛ yɛ ɔ nin junman sɔ’n i dilɛ’n fata-ɔ. I wie yɛle kɛ blɛ kun nun’n, Zoova fɛli i wawɛ ng’ɔ o Moizi i su’n, i wie mannin Izraɛli lɔ kpɛnngbɛn wie mun. Kɛ ɔ́ yó sɔ’n, nn kpɛnngbɛn sɔ’m be o tannin sua’n i wun lɛ. I sin’n, Moizi tili i kɛ Ɲanmiɛn wawɛ’n jrali kpɛnngbɛn nɲɔn mɔ b’a wɔman tannin sua’n i wun lɔ wie’n be su naan be su ijɔ Ɲanmiɛn nuan. Kɛ ɔ yoli sɔ’n, Zozie seli Moizi kɛ nán ɔ kplin sran sɔ’m be su naan be ijɔ Ɲanmiɛn nuan. ?Kɛ ɔ seli sɔ’n ngue yɛ Moizi yoli-ɔ? W’a fɛmɛn i ɲin w’a bloman sran nɲɔn sɔ’m be wun. I kpa bɔbɔ’n, i sɔ’n yoli i fɛ. (Kal. 11:24-29) ?Ngue yɛ Moizi i su ndɛ sɔ’n kle e-ɔ?

11. ?Wafa sɛ yɛ asɔnun kpɛnngbɛn’m be kwla nian Moizi i ajalɛ’n su-ɔ?

¹¹ Wienun-ɔn, a ti asɔnun kpɛnngbɛn yɛ a klo junman kun i dilɛ kpa asɔnun’n nun’n. Ɔ kwla yo Sasafuɛ Tranwlɛ’n i nun like suanlɛ’n i tinngɛlɛ lemɔcuɛ kwlaa nun’n. Kpɛkun be se ɔ kɛ a kle aniaan bian kun junman sɔ’n i dilɛ naan cɛn wie lele’n ɔ sin ɔ osu. ?I lɛ nun’n, ngue yɛ á yó-ɔ? Sɛ a ti wun ase kanfuɛ kɛ Moizi sa’n, ɔ su loman wɔ ngasi. I kpa bɔbɔ’n aniaan sɔ’n i ukalɛ’n yó ɔ fɛ.

12. ?Wafa sɛ yɛ andɛ’n Klisifuɛ sunman be kle kɛ be ti wun ase kanfuɛ naan be ɲin yi like nga be le i’n niɔn?

¹² Maan e fa e ɲin e sie i sa kun m’ɔ ju aniaan bian nga b’a yo oke’n be nun kpanngban be su’n, i su. Be nun sunman be di asɔnun kpɛnngbɛn’m be lika siesiefuɛ junman’n afuɛ kpanngban. Sanngɛ kɛ be ɲan afuɛ 80 be yaci junman sɔ’n i dilɛ. Be nga be ti akpasua sunianfuɛ’n be liɛ’n, kɛ be ɲan afuɛ 70 be yaci junman sɔ’n i dilɛ kpɛkun be di junman uflɛ. Koko nun wa’n, be seli aniaan nga be di junman Betɛli’m be nun’n, be nun sunman kɛ be jran be junman’n. Sanngɛ aniaan sɔ’m be faman be ɲin be ciman aniaan nga be fali junman nga be dili laa’n mannin be’n.

13. ?Ngue ti yɛ e kwla se kɛ Pɔlu i ɲin kwla blo akoto 12 be wun-ɔn?

¹³ Akoto Pɔlu kusu yoli wun ase kanfuɛ yɛ i ɲin yili like ng’ɔ le i’n. I lɛ nun’n, ɔ kle e ajalɛ kpa. Pɔlu i ɲin w’a bloman sran wun. Kannzɛ ɔ tuli i klun boli jasin fɛ’n i kpa’n, sanngɛ ɔ seli kɛ: “Min yɛ n ti akoto’m be nun kaanfuɛ’n niɔn. Yɛ ɔ fataman kɛ be flɛ min akoto bɔbɔ.” (1 Kor. 15:9, 10) I nun mɔ Zezi o asiɛ’n su wa’n, ɔ nin i akoto 12 mun yɛ be dili junman’n niɔn. Sanngɛ kɛ Zezi wuli mɔ Ɲanmiɛn cɛnnin i’n, i sin yɛ Pɔlu kacili Klisifuɛ-ɔ. Kannzɛ be kpali Pɔlu kɛ ɔ yo akoto yɛ be sunmɛnnin i be nga be timan Zifu’m be sin’n, sanngɛ w’a yoman Zezi i akoto 12 mun be nun kun. (Rɔm. 11:13; Yol. 1:21-26) Pɔlu i ɲin w’a bloman akoto 12 mɔ be nin Zezi be afiɛn mantannin kpa’n be wun. Sanngɛ i klun jɔli junman ng’ɔ dili’n su.

14. ?Sɛ e ti wun ase kanfuɛ naan e ɲin yi like nga e le i’n, ngue yɛ é yó-ɔ?

 ¹⁴ Sɛ e ti wun ase kanfuɛ naan e ɲin yi like nga e le i’n, é yó kɛ akoto Pɔlu sa yɛ e ɲin yí be nga Zoova mannin be junman’n. (Yol. 21:20-26) Zoova fali ajalɛ naan be sie aniaan wie mun asɔnun kpɛnngbɛn naan be tinngɛ asɔnun’n. Kannzɛ fɔ o aniaan sɔ’m be nun’n, be yɛ Zoova fali be mannin-ɔn. (Efɛ. 4:8, 11) Ɔ maan kɛ e ɲin yi aniaan sɔ mun mɔ e nanti ajalɛ kwlaa nga be kle e su’n, e nin Zoova e afiɛn mantan yɛ e nin e niaan mun e di aklunjuɛ yɛ e bo yo kun.

15. ?Sɛ e kunndɛ kɛ e nin e wiengu mun é trán klanman’n, ngue yɛ ɔ fata kɛ e yo-ɔ?

¹⁵ Sɛ e ɲin blo e aniaan’m be wun’n, annzɛ kusu be ɲin blo e wun’n, e su diman anuansɛ kun. Ɔ fataman kɛ e bɔbɔ e yo aɲinblɔɛfuɛ, yɛ ɔ fataman kɛ e yo maan e wiengu’m be yo aɲinblɔɛfuɛ. Sɛ e waan é yó ninnge sɔ mun’n, ɔ fata kɛ e nanti Zoova i ndɛ nga su. Yɛle kɛ “e yo sa ng’ɔ jɔ e wiengu klun’n ɔ nin sa ng’ɔ yo e wiengu ye titi’n.” (Rɔm. 14:19) ?Sanngɛ ninnge trele benin wie mun yɛ e kwla yo be naan e wiengu’m b’a yoman aɲinblɔɛfuɛ-ɔ? ?Ngue yɛ e kwla yo naan e nin e wiengu mun y’a tran klanman-ɔn?

16. ?Wafa sɛ yɛ e kwla uka e wiengu mun naan b’a yoman aɲinblɔɛfuɛ-ɔ?

¹⁶ E ayeliɛ’n kwla ɲan ta e wiengu’m be su. Mɛn’n nunfuɛ’m be kunndɛ kɛ e fa e sa nun ninnge mun e fa tu e wun. (1 Zan 2:16) Ayeliɛ sɔ’n kusu kwla kpɛ aɲinblɔɛ ba.  Sɛ e kunndɛman kɛ e wiengu’m be yo aɲinblɔɛfuɛ’n, ɔ fataman kɛ e kan ninnge nga e le be’n, annzɛ e kan ninnge nga e kunndɛ kɛ é tó be’n be ndɛ sa trilili, e kle be. Asa ekun’n, sɛ be man e junman wie asɔnun’n nun’n, ɔ fataman kɛ e kan junman sɔ’n i ndɛ e sin. Sanngɛ sɛ e kle kɛ e wiengu’m be ndɛ lo e naan e fa e ɲin e sie i ninnge kpakpa nga be yo’n su’n, i sɔ’n úka be naan be ɲin w’a yi like nga be le i’n. Kpɛkun i sɔ’n yó maan bo kun yolɛ trán asɔnun’n nun.

17. (1) ?Ngue yɛ Zozɛfu i niaan’m be kwla yoli-ɔ? (2) ?Ngue ti yɛ be kwla yoli sɔ-ɔ?

¹⁷ Sɛ e mian e ɲin kpa’n, e kwla wla aɲinblɔɛ’n i ase. Zozɛfu i niaan’m be su ndɛ’n kle sɔ weiin. Kɛ be yoli be niaan’n i atɛ mɔ afuɛ kpanngban sinnin’n, be ko toli i Ezipti lɔ. Kwlaa naan Zozɛfu w’a yi i wun nglo w’a kle i niaan mun’n, ɔ kunndɛli kɛ ɔ́ nían sɛ b’a kaci-o. I sɔ’n ti’n, ɔ sali be niannin. Yɛle kɛ ɔ yiali be kɛ be ko di like. Kɛ bé dí like’n, ɔ mannin Bɛnzamɛn m’ɔ ti be kasiɛn’n i aliɛ trali be kwlaa. (Bob. 43:33, 34) Kɛ ɔ yoli sɔ’n, i niaan’m b’a kleman kɛ be ɲin blo Bɛnzamɛn i wun. Sanngɛ be kleli kɛ be niaan’n nin be si’n be ndɛ lo be kpa. (Bob. 44:30-34) Kɛ mɔ Zozɛfu i niaan’m b’a yoman aɲinblɔɛfuɛ kun’n ti’n, anuansɛ trannin be awlo’n nun ekun. (Bob. 45:4, 15) Sɛ e kusu e wla aɲinblɔɛ’n i ase’n, é dí anuansɛ e awlo’n nun kpɛkun e nin aniaan mun e bo yó kun asɔnun’n nun.

18. ?Kɛ nga Zaki 3:17, 18 fa kan’n sa’n, sɛ e nin e wiengu mun e tran klanman’n ngue sa yɛ ɔ́ jú-ɔ?

¹⁸ Zoova kunndɛ kɛ e wla aɲinblɔɛ’n i ase naan e nin e wiengu mun e tran klanman. Ɔ fata kɛ e mian e ɲin kpa naan y’a kwla yo ninnge nɲɔn sɔ mun. Kɛ nga e fa wunnin i like suanlɛ nga nun sa’n, e kwlakwla e ɲin kwla blo sran like su. (Zak. 4:5) Asa ekun’n, mɛn nga e o nun yɛ’n i nunfuɛ’m be yo maan e konvi sɔ ninnge mun dan. Sanngɛ sɛ e yo wun ase kanfuɛ naan like nga e le i’n ɔ ju e, kpɛkun e si ye’n, e su yoman aɲinblɔɛfuɛ. Asa ekun’n, sɛ e yi nzuɛn kpakpa’m be nglo’n, e nin e wiengu mun é trán klanman.​—An kanngan Zaki 3:17, 18 nun.