1-2. (1) ?Ngue yɛ e kɛnnin i ndɛ like suanlɛ ng’ɔ sinnin lɛ’n nun-ɔn? (2) ?Ngue yɛ é wá kɛ́n i ndɛ like suanlɛ nga nun-ɔn?

LIKE suanlɛ ng’ɔ sinnin lɛ nun’n, e fali e ɲin e sieli i Saun Yolɛ ndɛ tre 19 i nun ndɛ wie’m be su. I wie yɛle kɛ i ndɛ mma 3 nun’n, Zoova seli Izraɛlifuɛ’m be kɛ maan be ɲin yi be si nin be nin mun. E kannin wafa nga e kwla nanti mmla sɔ’n su andɛ’n i ndɛ. Yɛle kɛ ɔ fata kɛ e nian e si nin e nin’m be lika. Yɛ sɛ be wla bo be wun’n maan e fɔnvɔ be kpɛkun e uka be naan be su Zoova kpa. Ndɛ mma kunngba’n nun’n, Ɲanmiɛn seli i nvle’n nunfuɛ’m be kɛ maan be di Wunmiɛn-lolɛ-cɛn’n. Kannzɛ bɔbɔ andɛ’n e diman Wunmiɛn-lolɛ-cɛn’n i su mmla’n su’n, sanngɛ ɔ fata kɛ e nanti ndɛ cinnjin nga mmla sɔ’n taka su’n i su. Yɛle kɛ cɛn kwlakwla’n, maan e fa blɛ e yo Zoova i ninnge mun. Sɛ e yo sɔ’n, é klé kɛ e kunndɛ kɛ é yó sanwun kɛ nga Saun Yolɛ 19:2 nin 1 Piɛli 1:15 be fa kan’n sa.

² Like suanlɛ nga nun’n, é wá fá e ɲin é síe i Saun Yolɛ ndɛ tre 19 i nun ndɛ wie mun ekun be su. É wá wún i kɛ ndɛ sɔ’m be kwla uka e naan y’a bu be nga sa wie ti’n be kwlá yoman ninnge wie mun’n be sran. Asa’n, be kwla uka e naan kɛ é kúnndɛ sika’n y’a di nanwlɛ titi. Kpɛkun be kwla uka e naan y’a klo e wiengu’m be kpa. Saun Yolɛ ndɛ tre 19 kwla uka e naan y’a yo sanwun. I sɔ’n ti’n, maan e fa e ɲin e sie i ndɛ tre sɔ’n su kpa.

3-4. ?Kɛ nga Saun Yolɛ 19:14 fa kan’n sa’n, wafa sɛ yɛ Zoova kunndɛ kɛ Izraɛlifuɛ’m be nin sutrefuɛ mun nin aɲinsifuɛ’m be tran-ɔn?

³ An kanngan Saun Yolɛ 19:14 nun. Zoova kunndɛ kɛ i sufuɛ’m be bu be nga sa wie ti’n be kwlá yoman ninnge wie mun’n be sran. I sɔ’n ti’n, ɔ seli Izraɛlifuɛ’m be kɛ nán be kpɛ sutrefuɛ’m be nzowa annzɛ be bo be sannzan. Asa ekun’n, nán be wlanwlan be annzɛ be se kɛ sa tɛ ɲan be. Nanwlɛ, sran ng’ɔ yo sɔ’n i klun yo wi. Afin sutrefuɛ’n timan sa naan se kɛ ɔ́ kplí i ti.

⁴ I ndɛ mma 14 kunngba’n nun’n, Ɲanmiɛn seli Izraɛlifuɛ’m be kɛ nán be “sie like aɲansifuɛ wie bo maan ɔ tɛnndɛn i ja nun naan ɔ tɔ.” Fluwa kun kannin be nga sa wie ti’n be kwlá yoman ninnge wie mun’n be ndɛ seli kɛ: “Lalafuɛ nun’n Izraɛli asa’n su lɔ’n, sran’m be bu be lufle kpɛkun be yo be kpokokpoko.” Atrɛkpa’n, sran sɔ’m be fa like wie be sie i aɲinsifuɛ’m be ɲrun naan be ja kpla su naan be tɔ. Afin be kunndɛ kɛ bé yó be abɔlɛ annzɛ bé srí be. Nanwlɛ, i sɔ’n ti klunwi ayeliɛ dan. Sanngɛ mmla nga Zoova fa mɛnnin i sufuɛ mun’n kle kɛ ɔ fata kɛ be liɛ’n be bu be nga sa wie ti’n be kwlá yoman ninnge wie mun’n be sran.

5. ?Wafa sɛ yɛ e kwla yi i nglo kɛ e bu be nga sa wie ti’n be kwlá yoman ninnge wie mun’n be sran-ɔn?

⁵ Zezi sili be nga sa wie ti’n be kwlá yoman ninnge wie mun’n be aunnvɔɛ, yɛ ɔ yoli be nun wie’m be juejue. I sɔ’n ti’n cɛn kun’n, ɔ seli be nga Zan batɛmun yofuɛ’n sunmannin be i sin’n be kɛ: “Aɲinsifuɛ’m be wun ase siɛn’n, be nga be ja timan kpa’n be nanti, kokowefuɛ’m be yo juejue, sutrefuɛ’m be ti sa, [kpɛkun] be nga be wuli’n be jaso.” Kɛ Zezi yili atrɛ sɔ mun’n, “be kwlaa nga be wunnin sa sɔ’n nun’n, be manmannin Ɲanmiɛn.” (Lik. 7:20-22; 18:43) Maan e mian e ɲin e nian Zezi i ajalɛ’n su. Yɛle kɛ e si be nga sa wie ti’n be kwlá yoman ninnge wie mun’n be aunnvɔɛ, e bu be sran yɛ e tra e awlɛn be wun. I yo, Zoova w’a manman e tinmin kɛ e yi atrɛ kɛ Zezi sa. Sanngɛ ɔ mannin e atin kɛ e bo jasin fɛ’n e kle aɲinsifuɛ mun nin be nga sɛ é kwlá sé’n be ti aɲinsifuɛ Ɲanmiɛn i sulɛ nun’n. E se aɲinsifuɛ’m be kɛ Mɛn  klanman’n nun’n, bé wún ase yɛ be nin Ɲanmiɛn be afiɛn mántan kpa. (Lik. 4:18) Jasin fɛ sɔ mɔ e bo’n ti’n, sran kaka be manman Ɲanmiɛn.

6. ?Mmla benin yɛ Saun Yolɛ ndɛ tre 19 yiyi nun-ɔn?

⁶ Saun Yolɛ ndɛ tre 19 i ndɛ mma wie’m be yiyi Mmla Blu’m be nun kpa. I wie yɛle kɛ mmla mɔcuɛ su’n se kɛ: “Nán wua.” (Tul. 20:15) Sran kun kwla bu i kɛ, kɛ m’ɔ nin-a sinman sran wie sin nin-a fɛmɛn i like le’n ti’n, ɔ nanti mmla sɔ’n su. Kusu nn ɔ kwla wua sran’n i wafa uflɛ.

7. ?Wafa sɛ yɛ aata difuɛ kun kwla fɔn mmla mɔcuɛ su’n niɔn?

⁷ Aata difuɛ kun kwla bu i kɛ ɔ nin-a wuaman sran le. Afin ɔ nin-a faman sran like i sin le. ?Yɛ kɛ ɔ́ dí aata nin? ?Cɛn kwlaa yɛ ɔ di nanwlɛ-ɔ? Saun Yolɛ 19:35, 36 nun’n, Zoova seli kɛ: “Like wafa kwlaa nga amún súnnzun’n, nán amun sunnzun i gblɛ nun, maan amun toe mun nin amun ja yɛbuɛ mun, ɔ nin amun ninnge’m be suliɛ mun be di nanwlɛ.” Sɛ aata difuɛ kun fa toe annzɛ jayɔbuɛ ng’ɔ timan su’n fa di aata’n, i sɔ’n ti be nga be to i sa nun like’n be wualɛ. Saun Yolɛ ndɛ tre 19 i ndɛ mma uflɛ wie’m be yiyi i sɔ liɛ’n nun kpa.

8. ?Wafa sɛ yɛ ndɛ ng’ɔ o Saun Yolɛ 19:11-13 nun’n ukali Zifu mun naan b’a nanti mmla mɔcuɛ su’n i su kpa-ɔ?

⁸ An kanngan Saun Yolɛ 19:11-13 nun. Saun Yolɛ 19:11 i ndɛ ɲanman klikli’n se kɛ: “Nán amun wua.” Kpɛkun i mma 13 se kɛ: “Nán amun di sran lufle.” I sɔ’n kle kɛ sran ng’ɔ di aata m’ɔ di sran lufle’n, ɔ ti awiefuɛ. Mmla mɔcuɛ su’n se Zifu’m be kɛ nán be wua. Sanngɛ Saun Yolɛ fluwa’n ukali be naan b’a wun wafa nga be kwla nanti mmla sɔ’n su’n i wlɛ kpa ekun. Ɔ ti cinnjin kɛ e bu akunndan kunngba nga Zoova bu i sran lufle bulɛ’n nin awie wualɛ’n be su’n wie. I lɛ nun’n, e kwla usa e wun kɛ: ‘?Sɛ n di aata’n wafa sɛ yɛ n kwla nanti ndɛ ng’ɔ o Saun Yolɛ 19:11-13 nun’n i su kpa-ɔ?’

9. ?Wafa sɛ yɛ mmla ng’ɔ o Saun Yolɛ 19:13 nun’n sasali Izraɛli lɔ junman difuɛ mun-ɔn?

⁹ Ɔ fata kɛ aniaan nga sran di junman be sa nun’n be nian be wun su kpa naan b’a diman be lufle. Saun Yolɛ 19:13 se kɛ: “Nán amun tra kpa difuɛ’n i akatua’n i ase maan aliɛ cɛn su.” Laa’n, Izraɛlifuɛ’m be nun sunman be ti fie difuɛ. Ɔ maan sɛ sran kun ko di junman Izraɛlifuɛ kun i fie su’n, nnɔsua yɛ ɔ fɛ i sika’n mɛn i-ɔ. Sɛ Izraɛlifuɛ sɔ’n w’a faman sran’n i sika’n w’a mɛnmɛn i’n, sran’n su ɲanman sika toman aliɛ mɛnmɛn i awlofuɛ mun cɛn sɔ’n nun. I sɔ’n ti’n, Zoova seli kɛ: “Ɔ lɛman wie, sɛ i sa kɛn i akatua’n ndɛndɛ’n, ɔ́ yó i fɛ.”​—Mml. 24:14, 15; Mat. 20:8.

10. ?Ngue like yɛ Saun Yolɛ 19:13 kle e-ɔ?

¹⁰ Andɛ’n, be tua junman difuɛ wie’m be kalɛ kɛ laa Izraɛli lɔ sa. Wie’m be liɛ’n, kɛ anglo’n wie’n yɛ be tua be kalɛ-ɔ. Wie’m be liɛ kusu’n, anglo kun nun’n be tua be kalɛ kpɛ nɲɔn. Kannzɛ bɔbɔ e nantiman Moizi Mmla’n su’n, sanngɛ e kwla nanti ndɛ ng’ɔ o Saun Yolɛ 19:13 nun’n su. Junman su kpɛn wie’m be bu be junman difuɛ’m be lufle. Yɛle kɛ be faman be sika’n i ngba be manman be. Sanngɛ kɛ mɔ junman difuɛ sɔ’m b’a mian’n ti’n, be yaciman sran sɔ’m be sa nun junman dilɛ. Sɛ é kwlá sé’n, junman su kpɛn sɔ’m ‘be tra junman difuɛ’m be akatua’n i ase.’ Ɔ fata kɛ aniaan nga sran di junman be sa nun’n be nian be wun su kpa naan b’a yoman sɔ wie. Siɛn’n, é wá fá e ɲin é síe i Saun Yolɛ 19 i nun ndɛ uflɛ su.

11-12. ?Kɛ Zezi boli ndɛ ng’ɔ o Saun Yolɛ 19:17, 18 nun’n su’n, i sɔ’n kle sɛ?

¹¹ Ɲanmiɛn fɛ i ɲin sie i wafa nga e nin e wiengu mun e nanti’n i su kpa. Ɔ kunndɛman kɛ e yo e wiengu’m be tɛ. Sanngɛ nɛ́n i ngba-ɔ. Ɔ kunndɛ kɛ e yo like uflɛ ekun. Like sɔ’n i ɲin fite Saun Yolɛ 19:17, 18 nun. (An kanngan nun.) Lɔ’n, Zoova seli kɛ: “Ɔ fata kɛ sran kun klo i wiengu kɛ ɔ fa klo i bɔbɔ i wun’n sa.” Sɛ e kunndɛ kɛ Ɲanmiɛn i klun jɔ e wun’n, ɔ fata kɛ e nanti mmla sɔ’n su.

¹² Zezi kleli kɛ ndɛ ng’ɔ o Saun Yolɛ 19:18 nun’n ti cinnjin kpa. Cɛn kun’n, Farizifuɛ kun usɛli i kɛ: “?Mmla nga be o Moizi Mmla’n nun’n, be nun dan’n yɛle onin?” Zezi tɛli i su kɛ “mmla’m be nun dan’n ɔ nin be nun klikli’n” yɛle mmla ng’ɔ se kɛ kɛ maan e fa e awlɛn’n kwlaa, ɔ nin e nguan’n kwlaa, ɔ nin e akunndan’n kwlaa e fa klo Zoova’n. Kpɛkun ɔ boli ndɛ ng’ɔ o Saun Yolɛ 19:18 nun’n su. Ɔ seli kɛ: “I nɲɔn su m’ɔ fɛ i’n, yɛ ɔ o yɛ: ‘Klo ɔ wiengu kɛ a fa klo ɔ bɔbɔ wun’n sa.’” (Mat. 22:35-40) Wafa nga e kwla yi i nglo kɛ e klo e wiengu mun’n ɔ sɔnnin. Saun Yolɛ ndɛ tre 19 wá fá e ɲin síe i be nun wie’m be su.

13. ?Ngue yɛ ɔ kle kɛ Zozɛfu nantili ndɛ ng’ɔ o Saun Yolɛ 19:18 nun’n i su-ɔ?

¹³ Ninnge nga e kwla yo be fa kle kɛ e klo e wiengu mun’n, be nun kun yɛle ndɛ ng’ɔ o Saun Yolɛ 19:18 nun’n i su nantilɛ. Ndɛ sɔ’n se kɛ: “Nán amun se kɛ sran nga sa w’a yo amun sa ti amún yó i wie.” E nun sunman e si sran wie mɔ i wiengu junman difuɛ annzɛ i wiengu suklu ba annzɛ i osufuɛ wie yoli i sa mɔ w’a yomɛn i fɛ-ɔ. Yɛ ɔ fali sran sɔ’n i wun ndɛ sieli i klun cɛli kpa. I sɔ yɛ Zozɛfu i niaan blu’m be yoli-ɔ. Be fali Zozɛfu i wun ndɛ sieli be klun. Ɔ maan i agualiɛ su’n, be yoli be niaan’n i tɛ dan. (Bob. 37:2-8, 25-28) Sanngɛ i sin’n, Zozɛfu wa ɲannin kwlalɛ kpa. Blɛ sɔ’n nun’n, ɔ kwla se kɛ ɔ́ tú i klunngbɔ. Sanngɛ w’a yoman sɔ, ɔ sili be aunnvɔɛ. I lɛ nun’n, ɔ nantili ndɛ ng’ɔ o Saun Yolɛ 19:18 nun’n i su.​—Bob. 50:19-21.

14. ?Ngue yɛ ɔ kle kɛ Zoova kunndɛ kɛ e nanti ndɛ ng’ɔ o Saun Yolɛ 19:18 nun’n i su titi-ɔ?

¹⁴ Sɛ e kunndɛ kɛ Ɲanmiɛn i klun jɔ e wun’n, ɔ fata kɛ e nian Zozɛfu i ajalɛ’n su.  Zozɛfu w’a fɛmɛn i niaan’m be wun ndɛ w’a siemɛn i klun yɛ w’a tumɛn i klunngbɔ. Sanngɛ ɔ yacili be wun sa’n cɛli be. I sɔ’n kusu yɛ Zezi seli kɛ e yo-ɔ. Kɛ ɔ́ klé i sɔnnzɔnfuɛ mun wafa ng’ɔ fata kɛ be srɛ Ɲanmiɛn’n, ɔ seli kɛ e yaci be nga be yo e tɛ’n be wun sa’n cɛ be. (Mat. 6:9, 12) Akoto Pɔlu kusu seli Klisifuɛ’m be kɛ: “Nán amun tu amun klunngbɔ.” (Rɔm. 12:19) Ɔ seli be ekun kɛ: “Sɛ amun wiengu yo amun sa’n, maan ɔ sɔn amun nun. Asa ekun’n, kannzɛ be loli sran kun i ngasi’n, maan ɔ yaci sa nga be yoli i’n ɔ cɛ klun ufue su.” (Kol. 3:13) Ndɛ sɔ’m be kle kɛ Zoova i mmla’m be kaciman. Ɔ kunndɛ kɛ e nanti ndɛ ng’ɔ o Saun Yolɛ 19:18 nun’n i su titi.

15. ?Sunnzun ase benin yɛ ɔ kwla uka e naan y’a wun i wlɛ kɛ ɔ fata kɛ e yaci sa e cɛ-ɔ?

¹⁵ Kɛ ɔ ko yo naan y’a si like nga ti yɛ ɔ fata kɛ e yaci e wiengu’m be wun sa’n e cɛ be’n, é wá fá sunnzun ase kun. E kwla fa sa nga sran’m be yo e’n e sunnzun kannin. Kannin wie o lɛ’n ɔ ti kaan, wie kusu ɔ ti dan. Ɔ ju wie’n, kɛ é tɔ́n like mɔ é kpɛ́kpɛ́ ninnge mun’n, laliɛ’n kpɛ e. I sɔ’n yo ya sanngɛ i ya’n cɛman. Kpɛkun kɛ ɔ di cɛn kun annzɛ cɛn nɲɔn’n, kannin’n wu. Sanngɛ ɔ ju wie’n, laliɛ’n kpɛ e dan. Ɔ maan ɔ fata kɛ e wɔ dɔɔtrɔ naan be ko kpa annzɛ be cici su. Sɛ be yo sɔ kusu naan e kan kannin’n i nun ngowa’n, ɔ su wuman yɛ ɔ́ trɛ́. Sɛ é kwlá sé’n kɛ sa nga e wiengu’m be yo e’n be ti sɔ-ɔ. Sa sɔ’m be nun wie’m be timan tɛ dan. Ɔ maan e kwla yaci e cɛ be ndɛndɛ. I wie yɛle kɛ e janvuɛ wie kwla kan e ndɛ tɛ annzɛ ɔ kwla yo e like wie m’ɔ yo e ya-ɔ. Sanngɛ wie’m be o lɛ’n be ti tɛ dan. Ɔ maan kɛ ɔ ko yo naan y’a yaci y’a cɛ’n ɔ kwla yo kekle. Sanngɛ sɛ e yaciman ya’n naan e bu sa sɔ’n i akunndan sa trilili’n, é yó e bɔbɔ e wun tɛ. I sɔ’n ti’n, maan e nanti ndɛ ng’ɔ o Saun Yolɛ 19:18 nun’n i su. Sɛ e yo sɔ’n, e bɔbɔ é ɲán su ye.

16. (1) ?Kɛ nga Saun Yolɛ 19:33, 34 fa kan’n sa’n, wafa sɛ yɛ Zoova kunndɛ kɛ Izraɛlifuɛ’m be nin aofuɛ’m be tran-ɔn? (2) ?Ngue yɛ i sɔ’n kle e-ɔ?

¹⁶ Kɛ Zoova seli Izraɛlifuɛ’m be kɛ be klo be wiengu mun’n, nán be wiengu Izraɛlifuɛ’m be ngunmin be ndɛ yɛ ɔ kan-ɔn. Ɔ seli be kɛ be klo aofuɛ mun wie. I sɔ’n i ɲin fite ndɛ ng’ɔ o Saun Yolɛ 19:33, 34 nun’n i nun. (An kanngan nun.) Zoova kunndɛ kɛ Izraɛlifuɛ’m be nin aofuɛ’m be tran kɛ sran kun nin i ‘niaan sa’ yɛ be ‘klo be kɛ be bɔbɔ be fa klo be wun’n sa.’ I wie yɛle kɛ ɔ seli Izraɛlifuɛ’m be kɛ be yaci be fie’m be su ninnge wie’m be man aofuɛ  mun nin yalɛfuɛ mun. (Sau. 19:9, 10) Zoova kunndɛ kɛ Klisifuɛ’m be klo aofuɛ mun wie. (Lik. 10:30-37) ?Wafa sɛ yɛ be kwla yo sɔ-ɔ? Sa wie’m be ti’n, sran kpanngban be tu be nvle’n nun be kɔ nvle uflɛ nun. Atrɛkpa’n, be nun wie’m be tran e wun koko lɛ. Maan e bu sran sɔ’m be sran yɛ e nin be e tran klanman.

17-18. (1) ?Ngue yɛ Saun Yolɛ 19:2 nin 1 Piɛli 1:15 be wla e fanngan kɛ e yo-ɔ? (2) ?Junman cinnjin benin yɛ akoto Piɛli wlali e fanngan kɛ e di-ɔ?

¹⁷ Ndɛ ng’ɔ o Saun Yolɛ 19:2 nin 1 Piɛli 1:15 be nun’n, be wla Ɲanmiɛn i sufuɛ’m be fanngan kɛ be yo sanwun. Sanngɛ Saun Yolɛ ndɛ tre 19 i ndɛ mma uflɛ wie’m be kwla uka e naan y’a si like ng’ɔ fata kɛ e yo naan Zoova i klun w’a jɔ e wun’n. Ndɛ mma sɔ’m be kle e ninnge ng’ɔ fata kɛ e yo be’n nin ninnge ng’ɔ fataman kɛ e yo be’n. * Ɲanmiɛn Ndɛ’n i bue nga be klɛli i Glɛki nun’n, i nun ndɛ’n kle e kɛ Zoova kunndɛ kɛ e nanti ndɛ ng’ɔ o Saun Yolɛ ndɛ tre 19 nun’n i su. Sanngɛ akoto Piɛli kannin like kun ekun i ndɛ.

¹⁸ Andɛ’n, e di junman fanunfanun e man Zoova yɛ e yo e wiengu’m be ye. Sanngɛ junman cinnjin kpa kun o lɛ mɔ Piɛli kɛnnin i ndɛ-ɔ. Kwlaa naan Piɛli w’a se kɛ e yo sanwun’n, ɔ seli kɛ maan ‘e akunndan’n kwlaa tran junman kekle mɔ é wá dí’n su kpa.’ (1 Piɛ. 1:13, 15) ?Junman benin yɛ Piɛli kɛn i ndɛ-ɔ? Ɔ seli kɛ Klisi i niaan’m bé wá ‘kán Ɲanmiɛn i kpa dan m’ɔ ti’n i ndɛ klé sran mun.’ (1 Piɛ. 2:9) Sanngɛ Klisifuɛ’m be kwlaa yɛ ɔ fata kɛ be di junman cinnjin sɔ’n niɔn. Junman sɔ’n yo sran’m be ye tra like kwlakwla. Jasin fɛ bolɛ’n nin sran’m be like klelɛ junman sɔ’n ti e cenjele like. (Mar. 13:10) Sɛ e mian e ɲin e nanti ndɛ ng’ɔ o Saun Yolɛ ndɛ tre 19 nun’n i su’n, é klé kɛ e klo Ɲanmiɛn nin e wiengu mun. Asa ekun’n, é klé kɛ e kunndɛ kɛ ‘é yó sanwun’ sa kwlaa nun.