1-2. ?Ngue ti yɛ ɔ fata kɛ e klo e wiengu’m be tankaan kpa-ɔ?

SA NGA ti yɛ ɔ fata kɛ e klo e wiengu’m be tankaan kpa’n be sɔnnin. Biblu’n kan sa sɔ’m be nun wie’m be ndɛ. Ɔ se kɛ: “Nán yaci klun ufue yolɛ’n. * [...] I liɛ’n, sɛ ɔ ti klolɛ-ɔ, á ɲɛ́n i Nyanmiɛn nin i sran’m be sa nun.” “Sran nga i klun ti ufue’n, i bɔbɔ wun kpa yɛ ɔ́ yó i lɛ-ɔ.” “Sran nga nanwlɛ dilɛ nin klun ufue yolɛ’n ɔ yo i fɛ’n, i sɔfuɛ’n ɔ́ dí mɛn cɛ́.”—Nya. 3:3, 4; 11:17; 21:21.

² Biblu’n nun ndɛ sɔ’m be kan sa cinnjin nsan nga ti yɛ ɔ fata kɛ e klo e wiengu’m be tankaan kpa’n be ndɛ. I klikli’n, yɛle kɛ kɛ e yo sɔ’n Ɲanmiɛn bu e sran kpa. I nɲɔn su’n, yɛle kɛ e bɔbɔ e ɲan su ye dɔ nga su. I wie yɛle kɛ e kwla tra janvuɛ kpa. Kpɛkun i nsan su’n yɛle kɛ é ɲán suyralɛ kpanngban. I wie yɛle kɛ é ɲán nguan m’ɔ leman awieliɛ’n. I sɔ’n ti’n, maan e mian e ɲin naan e nanti afɔtuɛ yɛ mɔ Zoova man e’n su. I waan: “An klo be wiengu, an yo be wiengu kpa.”—Zkr. 7:9.

3. ?Kosan benin mun yɛ é wá tɛ́ be su like suanlɛ nga nun-ɔn?

³ Like suanlɛ nga nun’n, é wá tɛ́ kosan nnan nga’m be su: ?Wan mun yɛ ɔ fata kɛ e klo be tankaan kpa-ɔ? ?Ngue yɛ Rit fluwa’n kle e sran klolɛ’n su-ɔ? ?Wafa sɛ yɛ e kwla yi i nglo kɛ e klo e wiengu mun tankaan kpa-ɔ? ?Sɛ e yo sɔ’n, i su ye benin yɛ é ɲɛ́n i-ɔ?

4. ?Wafa sɛ yɛ e kwla nian Zoova i ajalɛ’n su-ɔ? (Marki 10:29, 30)

⁴ Kɛ nga e fa wunnin i like suanlɛ ng’ɔ sinnin lɛ nun sa’n, be nga be klo Zoova mɔ be su i’n be ngunmin cɛ yɛ ɔ klo be tankaan kpa-ɔ. (Dan. 9:4) Kusu ‘kɛ mɔ e ti  Ɲanmiɛn i awlɛn su ba’n ti’n, ɔ fata kɛ e nian like ng’ɔ yo’n su e yo wie.’ (Efɛ. 5:1) I sɔ’n ti’n, maan e klo aniaan’m be tankaan kpa titi.—An kanngan Marki 10:29, 30 nun.

5-6. ?Ngue ti yɛ kannzɛ sran kun kloman junman kun’n, ɔ kwla di junman sɔ’n lele fɛ i antrɛti’n niɔn?

⁵ ?Kɛ be se kɛ e klo e wiengu’m be tankaan kpa titi’n, i bo’n yɛle benin? Sɛ e wun i sɔ liɛ’n i wlɛ’n, é kwlá yí nzuɛn sɔ’n i nglo aniaan’m be lika kpa. I lɛ nun’n maan e fa sunnzun ase kun.

⁶ Wienun-ɔn, sran kun di junman susute kun nun w’a cɛ kpa. Sanngɛ i ndɛ nunmɛn i junman su kpɛn’m be ndɛ nun. Yɛ ajalɛ kwlaa nga be fa’n i klun jɔman su le. Sanngɛ like nga ti yɛ ɔ te di junman lɔ’n, yɛle kɛ junman sɔ’n ti’n ɔ kwla ɲan sika fa niɛn i bɔbɔ nin i fuɛ’m be lika. Ɔ kwla di junman sɔ’n lele ɔ fɛ i antrɛti’n. Sanngɛ nán kɛ ɔ klo junman sɔ’n ti-ɔ. I kpa bɔbɔ’n, sɛ ɔ ɲan junman ng’ɔ klo i kpa lika uflɛ’n ɔ́ kɔ́.

7-8. (1) ?Ngue yɛ sran ng’ɔ klo i wiengu’m be tankaan kpa’n, ɔ yo-ɔ? (2) ?Ngue ti yɛ é wá fá e ɲin é síe i Rit fluwa’n su-ɔ?

⁷ Junman difuɛ nga e kɛnnin i ndɛ’n, ɔ klomɛn i junman’n. Sanngɛ kɛ mɔ junman sɔ’n ti yɛ ɔ ɲan sika kan fa yo i ninnge mun’n, i ti yɛ ɔ di-ɔ. Ɔ maan ɔ di junman mianlɛ su. Sanngɛ sran ng’ɔ klo i wiengu’m be tankaan kpa’n i liɛ’n ɔ yoman ninnge mun mianlɛ su, ɔ yo i klun ufue su. I sɔ yɛ Ɲanmiɛn i sufuɛ nga Biblu’n kan be ndɛ’n be yoli-ɔ. Be nun kun yɛle Davidi. Davidi kloli i janvuɛ Zonatan tankaan kpa. I sɔ’n ti’n, kannzɛ bɔbɔ Zonatan i si kunndɛli kɛ ɔ́ kún Davidi’n, sanngɛ Davidi w’a yaciman Zonatan i klolɛ le. Davidi kloli Zonatan dan ti’n, kɛ Zonatan wuli’n ɔ niɛnnin i wa Mɛfibɔsɛti i lika.—1 Sam. 20:9, 14, 15; 2 Sam. 4:4; 8:15; 9:1, 6, 7.

⁸ Sɛ e fa e ɲin e sie i Rit fluwa’n i nun ndɛ wie’m be su’n, é wún wafa nga e kwla klo e wiengu’m be tankaan kpa’n i wlɛ. I lɛ nun’n, maan e fa e ɲin e sie i be nga fluwa’n kan be ndɛ’n be nun wie’m be su. Kpɛkun é wún wafa nga e kwla nian be ajalɛ’n su’n. *

9. ?Ngue ti yɛ Naomin buli i kɛ Zoova su kle i ɲrɛnnɛn-ɔn?

⁹ Rit fluwa’n kan bla kun mɔ be flɛ i kɛ Naomin’n ɔ nin i sewi Riti be ndɛ. Asa’n ɔ kan Ɲanmiɛn i sufuɛ kpa kun m’ɔ suan Boazi’n i ndɛ wie. Boazi ti Naomin i wun’n i osufuɛ. Blɛ wie nun’n, awe kpɛnnin Izraɛli nvle’n nun. I sɔ’n ti’n, Naomin nin i wun’n nin be wa yasua nɲɔn’m be tuli ko trannin Moabu nvle’n nun. I sin’n, Naomin i wun’n wuli. I wa yasua nɲɔn’m be jali bla. Sanngɛ be wa wuli wie. (Rit 1:3-5; 2:1) Be wie’n ti’n, Naomin i wla boli i wun dan. Yɛ ɔ buli i kɛ Zoova yɛ ɔ su kle i ɲrɛnnɛn-ɔn. Ɔ seli kɛ: “Nyrɛnnɛn nga Anannganman kleli min’n ti m bu amun wun akunndan-ɔn, ɔ yiaman min sa nun.” “Nyanmiɛn b’ɔ kwla like kwlaa yo’n, w’a wla min klunngbɔ.” Ɔ kan guali su kɛ: “Anannganman b’ɔ kwla like kwlaa yo’n, w’a kle min nyrɛnnɛn.”—Rit 1:13, 20, 21.

10. ?Kɛ Naomin kannin Zoova i ndɛ tɛtɛ’n, ngue yɛ Zoova yoli-ɔ?

¹⁰ ?Kɛ Naomin kannin Zoova i ndɛ tɛtɛ’n, ngue yɛ Zoova yoli-ɔ? Zoova w’a fɛmɛn i wun ya. Sanngɛ ɔ sili i aunnvɔɛ.  Afin ɔ si kɛ ɲrɛnnɛn’n kwla wla sran kun “sinnzin” nun. (Mml. 28:34) I sɔ’n ti’n, ɔ ukali Naomin naan ɔ wun i wlɛ kɛ ɔ nin i te o nun. ?Like trele benin yɛ ɔ yoli-ɔ? (1 Sam. 2:8) Ɔ yoli maan Riti suannin Naomin i bo kpa. Riti dunman nun ti’n Naomin i wla guali ase, yɛ ɔ wunnin i wlɛ kɛ Zoova te klo i. ?Ngue yɛ like nga Riti yoli’n ɔ kle e-ɔ?

11. ?Ngue ti yɛ aniaan sunman be suan aniaan nga be wla w’a bo be wun’n be bo-ɔ?

¹¹ Sran ng’ɔ klo i wiengu mun tankaan kpa’n, kɛ ɔ wun kɛ be su fɛ’n ɔ uka be. Kɛ mɔ Riti klo Naomin tankaan kpa’n ti’n, kɛ Naomin i wla boli i wun’n, ɔ suɛnnin i bo. I wafa kunngba’n, aniaan sunman be kle kɛ be klo be wiengu mun tankaan kpa. Yɛle kɛ be suan aniaan nga be wla w’a bo be wun’n be bo. Kannzɛ i sɔ yolɛ’n kwla yo kekle’n, sanngɛ be mian be ɲin be yo. (Nya. 12:25; 24:10) I sɔ’n kle kɛ be nanti ndɛ yɛ mɔ akoto Pɔlu kannin’n su. Ɔ seli kɛ: “Amun fɔnvɔ be nga be akunndan’n w’a sanngan’n, amun suan be nga be leman wunmiɛn’n be bo, yɛ amun tra amun awlɛn sran’m be kwlaa be wun.”—1 Tes. 5:14.

12. ?Like cinnjin kpa kun mɔ e kwla yo fa suan aniaan nga be wla w’a bo be wun’n be bo’n yɛle benin?

¹² Like cinnjin kpa kun mɔ e kwla yo fa suan aniaan nga be wla w’a bo be wun’n be bo’n, yɛle kɛ sɛ be kan ndɛ be kle e’n, maan e sie e su kpa be nuan bo. Kpɛkun maan e yo ninnge uflɛ wie mun ekun fa kle be kɛ e klo be. Ninnge kwlaa nga e yo fa uka aniaan sɔ mun’n, Zoova sie i nzɔliɛ. (Jue. 41:2) Nyanndra Mun ndɛ tre 19 i mma 17 se kɛ: “Like nga sran kun fa cɛ yalɛfuɛ’n, ɔ ti kɛ Anannganman yɛ w’a fa mɛn i sa. Ɔ maan Anannganman ɔ́ yó i mo.”

13. (1) ?Ngbaciɛ benin yɛ ɔ o like nga Ɔɔpa yoli’n nin nga Riti yoli’n be afiɛn-ɔn? (2) ?Wafa sɛ yɛ Riti yili i nglo kɛ ɔ klo sran tankaan kpa-ɔ?

¹³ Kɛ Naomin i wun’n nin i wa yasua nɲɔn’m be wuli’n, sa ng’ɔ juli’n kwla uka e naan y’a wun wafa nga e kwla klo e wiengu tankaan kpa’n i wlɛ kpa ekun. Naomin tili i kɛ ‘Zoova nin i nvle’n be o nun, naan aliɛ w’a fite Izraɛli nvle’n nun siɛn’n.’ Ɔ maan ɔ fali ajalɛ kɛ ɔ́ sɛ́ i sin. (Rit 1:6) I sewi nɲɔn’m be waan be nin i bé kɔ́. Kɛ bé kɔ́ mɔ be juli atin afiɛn’n, Naomin seli be kpɛ nsan kɛ be sa be sin Moabu lɔ. ?Kɛ ɔ seli be sɔ’n, ngue yɛ be yoli-ɔ? Biblu’n waan: “Ɔrpa ko tɔli i sewi’n nun, kpɛkun i kɔlɛ nun-ɔn, sanngɛ Riti fuɛ’n i waan ɔ kɔman wie.” (Rit 1:7-14) Like nga Naomin seli Ɔɔpa kɛ ɔ yo’n yɛ ɔ yoli-ɔ. Yɛle kɛ ɔ sɛli i sin Moabu. Sanngɛ Riti liɛ’n w’a kaman ndɛ nga Naomin kannin’n su. Like ng’ɔ yoli’n i kpa trali nga Naomin seli i kɛ ɔ yo’n. Kɛ m’ɔ klo Naomin tankaan kpa’n ti’n, ɔ fali ajalɛ kɛ ɔ nin i bé kɔ́. (Rit 1:16, 17) Sɛ Riti kali Naomin i wun lɛ’n,  nán kɛ be miɛnnin i ti-ɔ. Sanngɛ i klun klo su yɛ ɔ yoli sɔ-ɔ. Kɛ be se kɛ be klo sran tankaan kpa’n yɛle nga Riti yili i nglo lɛ’n. ?Ngue yɛ Riti i su ndɛ sɔ’n ɔ kle e-ɔ?

14. (1) ?Ngue yɛ aniaan kpanngban be yo-ɔ? (2) ?Kɛ nga Ebre Mun 13:16 fa kan’n sa’n, ngue yɛ e yo m’ɔ yo Zoova i fɛ-ɔ?

¹⁴ Sran ng’ɔ klo i wiengu’m be tankaan kpa’n, ɔ yo be ye tratra su. Kɛ ɔ fɛ i laa lele andɛ’n, aniaan kpanngban be yi i nglo kɛ be klo be niaan’m be tankaan kpa. Kannzɛ bɔbɔ be siman be laa’n, sanngɛ be yo be ye. I wie yɛle kɛ sɛ be ti i kɛ sanvuɛsa wie w’a ɲan aniaan mun’n, be ja nun lɛ’n be usa like nga be kwla yo fa uka be’n. Asa’n, sɛ sika ndɛ ti kekle aniaan kun su’n, be sisiman be bo naan b’a ukɛ i. Kɛ Klisifuɛ nga be o Maseduanin lɔ’n be sa’n, be yo be niaan’m be ye tratra su. Be fa be blɛ’n nin be sa nun ninnge’m be uka aniaan mun. Wie liɛ’n, like nga be yo’n, ‘ɔ tra nga be sa ju su’n bɔbɔ.’ (2 Kor. 8:3) E si kɛ kɛ Zoova wun i sɔ liɛ’n, ɔ yo i fɛ dan.—An kanngan Ebre Mun 13:16 nun.

15-16. ?Ngue yɛ Riti yoli m’ɔ kle kɛ i sa sin bubumɛn i ndɛndɛ-ɔ?

¹⁵ Wafa nga Riti ukali Naomin’n, ɔ kle e like kpanngban. Maan e fa e ɲin e sie i ninnge sɔ’m be nun wie’m be su.

¹⁶ Nán e sa sin bubu e ndɛndɛ. Kɛ Riti seli Naomin kɛ ɔ nin i bé kɔ́ Zida nvle’n nun’n, i klikli nun’n Naomin waan ɔ kplinman su. Sanngɛ Riti i sa sin w’a bubumɛn i. Ɔ seli i kɛ ɔ nin i bé kɔ́. ?Kɛ ɔ yoli sɔ’n, wafa sɛ yɛ i bo’n guali-ɔ? Biblu’n waan: “Naomi nían-ɔn, w’a gugu sakpa kɛ ɔ nin i bé kɔ́, ɔ maan w’a ijɔman kun.”—Rit 1:15-18.

17. ?Sɛ e waan é úka aniaan kun naan i waan ɔ kplinman su’n, ngue yɛ ɔ kwla uka e naan e sa sin w’a bubuman e ndɛndɛ-ɔ?

¹⁷ Like nga ndɛ sɔ’n kle e’n: Be nga be wla w’a bo be wun’n, be ukalɛ’n leman ba. I sɔ’n ti’n, maan e tra e awlɛn be wun yɛ nán e sa sin bubu e ndɛndɛ. Wienun-ɔn, aniaan bla kun i sa w’a mian. * Kpɛkun e waan é úkɛ i. Sanngɛ i waan ɔ kplinman su. ?I lɛ nun’n, ngue yɛ e kwla yo-ɔ? Klolɛ mɔ e klo i tankaan’n ti’n, é kúnndɛ kɛ é úkɛ i titi. (Gal. 6:2) Afin e si kɛ sɛ e yo sɔ’n, i agualiɛ su’n ɔ kwla kplin su.

18. ?Ndɛ benin yɛ Naomin kannin m’ɔ kwla bubu Riti i sa sin-ɔn?

¹⁸ Nán e fa ya ndɛndɛ. Kɛ Naomin nin Riti be juli Bɛtleɛmun lɔ’n, Naomin wunnin i mantanfuɛ laa wie mun. Ɔ seli be kɛ: “Kɛ ń fɛ́ wa ń kɔ́’n, n lɛ wie, sanngɛ Anannganman takali min, ɔ maan m’an sa min sin n sa ngbɛn.” (Rit 1:21) Kɔlɛ’n, kɛ Riti tili ndɛ nga Naomin kannin’n, w’a yomɛn i fɛ. Afin ɔ tuli i klun ukɛli i kpa. I wie yɛle kɛ, kɛ Naomin sún’n, ɔ nin i yɛ be sunnin-ɔn. Ɔ fɔnvɔli i yɛ kɛ Naomin sɛ́ i sin Bɛtleɛmun’n ɔ nin i yɛ be bali-ɔ. Ɔ nin i sɔ ngba’n, Naomin waan ‘Zoova yoli maan ɔ sɛli i sin i sa ngbɛn.’ Naomin kannin ndɛ’n kɛ Riti w’a yoman like fi w’a mɛnmɛn i sa. Kusu nn ɔ suɛnnin i bo kpa lele yɛ w’a fa ju lɛ. Nanwlɛ, sɛ ɔ ti kɛ e yɛ e ti Riti naan be kɛn i sɔ ndɛ’n e ɲrun’n, ɔ́ yó e ya. Sanngɛ Riti w’a fɛmɛn i ɲin w’a sieman Naomin i ndɛ sɔ’n su. Ɔ maan w’a kpɔcimɛn i.

19. ?Sɛ aniaan kun i wla bo i wun’n, ngue yɛ e kwla yo fa ukɛ i-ɔ?

¹⁹ Like nga ndɛ sɔ’n kle e’n: Wienun-ɔn, e kunndɛ kɛ é úka aniaan bla kun mɔ i wla  w’a bo i wun’n. Sanngɛ i liɛ’n, ɔ kan ndɛ tɛtɛ kle e. Kannzɛ bɔbɔ ɔ timan pɔpɔ’n, sanngɛ nán e fa ya. Maan e fa e wun e mɛntɛn i titi, yɛ e srɛ Zoova kɛ ɔ uka e naan y’a kwla ukɛ i kpa.—Nya. 17:17.

20. ?Ngue ti yɛ maan Riti kwla ɲannin wunmiɛn suannin Naomin i bo kpa titi-ɔ?

²⁰ Sɛ e wun i kɛ aniaan kun i sa sin w’a bubu i’n, maan e wlɛ i fanngan. Riti suannin Naomin bo kpa sanngɛ siɛn’n, i bɔbɔ yɛ ɔ fata kɛ be wlɛ i fanngan-ɔn. I sɔ’n ti’n, Zoova maan Boazi wlɛli i fanngan. Boazi seli Riti kɛ: “Maan Anannganman m’ɔ ti Izraɛlfuɛ’m be Nyanmiɛn’n, mɔ i fanngan nun ti yɛ maan a juli wa’n ɔ yo ɔ liɛ ye. A kunndɛ-ɔ, maan a nyɛn i.” Ndɛ sɔ’n wluwluli Riti i wun dan. I sɔ’n ti’n, ɔ seli Boazi kɛ: “A kan ndɛ sa maan min klun jɔ klanman.” (Rit 2:12, 13) Kɛ mɔ Boazi wlali Riti i fanngan’n ti’n, Riti kwla ɲannin wunmiɛn suannin Naomin i bo kpa titi.

21. ?Kɛ nga Ezai 32:1, 2 fa kan’n sa’n, junman kpa benin yɛ asɔnun kpɛnngbɛn’m be di-ɔ?

²¹ Like nga ndɛ sɔ’n kle e’n: Aniaan nga be wla be wiengu’m be fanngan’n, ɔ ju wie’n be bɔbɔ be kunndɛ kɛ be wla be fanngan wie. Kɛ Boazi sieli i nzɔliɛ kɛ Riti tuli i klun ukali Naomin’n, ɔ yoli i mo. I wafa kunngba’n, kɛ asɔnun kpɛnngbɛn’m be wun i kɛ aniaan kun miɛn i ɲin ukɛ i wiengu mun’n, be yo i mo. I sɔ mɔ be yo’n ti’n, aniaan’m be ɲan wunmiɛn be uka be wiengu mun kpa titi.—An kanngan Ezai 32:1, 2 nun.

22-23. (1) ?Ngue yɛ ɔ kle kɛ Naomin i akunndan’n kacili-ɔ? (2) ?Ngue ti yɛ i akunndan’n kacili sɔ-ɔ? (Jue Mun 136:23, 26)

²² Kɛ i osu lali nun kan’n, Boazi yili i klun ufue’n i nglo Riti nin Naomin be lika. Yɛle kɛ ɔ fali aliɛ kpanngban mannin be. (Rit 2:14-18) ?Kɛ ɔ yoli sɔ’n,  ngue yɛ Naomin yoli-ɔ? Ɔ seli kɛ: “Kannzu Anannganman tɛ si be bɔ be wuli’n, ɔ nin be bɔ be nyin o su’n be aunnvuɛ. Maan Anannganman yo i liɛ ye o!” (Rit 2:20a) Ndɛ nga Naomin kɛnnin i lɛ’n kle kɛ i akunndan’n w’a kaci. Afin laa’n ɔ seli kɛ ‘Zoova su kle i ɲrɛnnɛn.’ Sanngɛ siɛn’n aklunjɔɛ mɔ w’a kun i kpo’n ti’n, ɔ se kɛ Zoova te klo i. ?Ngue ti yɛ maan Naomin i akunndan’n kacili sɔ-ɔ?

²³ Naomin wa wunnin i wlɛ kɛ Zoova w’a kpɔcimɛn i le. Kɛ ɔ́ sɛ́ i sin Zida nvle’n nun’n, Zoova fanngan nun’n Riti nin i yɛ be bali-ɔ. (Rit 1:16) Asa ekun’n, ɔ wunnin i wlɛ kɛ Zoova fanngan nun ti yɛ Boazi m’ɔ ti “be ti kpɔfuɛ’n” ɔ suɛnnin i bɔbɔ nin Riti be bo-ɔ. * (Rit 2:19, 20b) Ɔ maan atrɛkpa’n ɔ seli i wun kɛ: ‘Siɛn’n n wun i wlɛ kɛ Zoova w’a yiman min ase le. Blɛ kwlaa sɔ’n nun’n ɔ suannin min bo.’ (An kanngan Jue Mun 136:23, 26 nun.) E si kɛ kɛ Riti nin Boazi b’a kpɔcimɛn i’n, i sɔ’n yoli i fɛ kpa. Kɛ Riti nin Boazi be wunnin i kɛ Naomin i klun jɔ siɛn’n, be kusu be dili aklunjɔɛ wie.

24. ?Ngue ti yɛ ɔ fata kɛ e klo aniaan’m be tankaan kpa-ɔ?

²⁴ Rit fluwa kwla uka e naan y’a klo e wiengu’m be tankaan kpa. E wunnin i kɛ sɛ e klo aniaan’m be tankaan kpa’n, sɛ sa o be su’n é súan be bo kpa. Yɛ e sa sin su bubuman e ndɛndɛ i sɔ yolɛ’n nun. Kpɛkun é yó be ye tratra su. Asa’n, e wunnin i kɛ ɔ fata kɛ asɔnun kpɛnngbɛn’m be yo be nga be yo be wiengu’m be ye’n be mo. Kɛ e uka aniaan kun mɔ i wun kpɛjɛ i Zoova i sulɛ nun ekun’n, e kusu e di aklunjɔɛ wie. (Yol. 20:35) Sanngɛ like nga ti yɛ ɔ fata kɛ e klo e wiengu’m be tankaan kpa’n, yɛle kɛ kɛ e yo sɔ’n e sɔnnzɔn Zoova m’ɔ ‘klo sran dan’n.’ Ɔ maan i klun jɔ e wun.—Tul. 34:6; Jue. 33:22.