1. ?Ngue ti yɛ e kwlaa e mian ngwlɛlɛ ng’ɔ fin Ɲanmiɛn i wun-ɔn? (Nyanndra Mun 4:7)

 KA NAAN y’a fa ajalɛ cinnjin kun’n, e srɛ Ɲanmiɛn kɛ ɔ man e ngwlɛlɛ. Afin e si kɛ i sɔ’n kwla uka e naan y’a fa ajalɛ kpa. (Zak. 1:5) Famiɛn Salomɔn seli kɛ: “Like kwlaa ng’ɔ o ɔ sa nun’n, fa kpɛ ngwlɛlɛ’n i wun atin.” (An kanngan Nyanndra Mun 4:7 nun.) Nán klɔ sran’m be ngwlɛlɛ’n i ndɛ yɛ Salomɔn kan-ɔn. Sanngɛ ngwlɛlɛ ng’ɔ fin Zoova’n i ndɛ yɛ ɔ kan-ɔn. (Nya. 2:6) ?Ngwlɛlɛ ng’ɔ fin Ɲanmiɛn’n kwla uka e naan y’a wun e su sa’m be trawlɛ? Ɛɛn, ɔ kwla yo sɔ. I kpa bɔbɔ’n, i ndɛ yɛ é wá kɛ́n i like suanlɛ nga nun-ɔn.

2. ?Ngue yɛ ɔ kwla uka e naan y’a fa ngwlɛlɛ y’a nanti-ɔ?

² Like kun m’ɔ kwla uka e naan y’a fa ngwlɛlɛ y’a nanti’n, yɛle kɛ e suan ndɛ nga sran nɲɔn mɔ be sili ngwlɛlɛ kpa’n be kannin’n i su like yɛ e fa su. Sran klikli’n yɛle Salomɔn. Biblu’n se kɛ “Nyanmiɛn mannin Salomɔn ngwlɛlɛ dan, ɔ nin silɛ dan kpa.” (1 Fam. 5:9) Sran nɲɔn su’n yɛle Zezi mɔ i ngwlɛlɛ’n leman wunsu’n. (Mat. 12:42) Ɲanmiɛn nuan ijɔfuɛ’m be kannin Zezi i ndɛ kɛ: “Anannganman i wawɛ’n wo i su. Wawɛ sɔ’n ɔ ti ngwlɛlɛ wawɛ, nin sa kpa’n yɛ sa tɛ’m be silɛ wawɛ.”—Eza. 11:2.

3. ?Ngue yɛ é wá kɛ́n i ndɛ like suanlɛ nga nun-ɔn?

³ Ɲanmiɛn maan Salomɔn nin Zezi be sili ngwlɛlɛ kpa. Be nɲɔn’n be mannin ninnge wie mɔ be ti e cinnjin kpa’n be su afɔtuɛ. Like suanlɛ nga nun’n, é wá fá e ɲin é síe i  ninnge sɔ’m be nun nsan su. Be yɛle sika’n, nin junman dilɛ’n, ɔ nin e wun akunndan nga e bu’n.

4. ?Salomɔn nin Zezi be su sa’n ti kun?

⁴ Salomɔn ɲɛnnin i wun dan yɛ ɔ trannin pɔɔ nun. (1 Fam. 10:7, 14, 15) Sanngɛ Zezi liɛ’n, w’a ɲanman ninnge kpanngban. I kpa bɔbɔ’n, w’a ɲanman sua. (Mat. 8:20) Ɔ nin i sɔ’n ngba’n, be sran nɲɔn’n be buli aɲanbeun ninnge mun kɛ ng’ɔ nin i fata’n sa. Afin be fali ngwlɛlɛ ng’ɔ fin Zoova’n nantili.

5. ?Ngue yɛ ɔ kle kɛ Salomɔn buli sika’n kɛ ng’ɔ nin i fata’n sa-ɔ?

⁵ Salomɔn seli kɛ be fa sika “kpli be ti.” (Aku. 7:12) Afin sika yɛ e fa to ninnge nga e sa mian be wun’n nin nga e konvi sɔ be’n niɔn. Kannzɛ Salomɔn ɲɛnnin i wun’n, sanngɛ ɔ wunnin i wlɛ kɛ ninnge wie’m be ti cinnjin tra sika. I wie yɛle kɛ ɔ seli kɛ: “Sɛ be bo ɔ dunman kpa’n, ɔ ti kpa tra anyanbeun ninnge’n kwlaa.” (Nya. 22:1) Asa’n, ɔ sieli i nzɔliɛ kɛ be nga be klo sika’n, be klun jɔman like nga be le i’n su le. (Aku. 5:9, 11) Salomɔn wlali e su nun kpa kɛ nán e fa e wla e guɛ i sika’n su. Afin e sika’n kwla ka lɛ wie e sa nun.—Nya. 23:4, 5.

6. ?Ngue yɛ ɔ kle kɛ Zezi buli aɲanbeun ninnge mun kɛ ng’ɔ nin i fata’n sa-ɔ? (Matie 6:31-33)

⁶ Zezi buli aɲanbeun ninnge mun kɛ ng’ɔ nin i fata’n sa. I yo, ɔ dili like yɛ ɔ nɔnnin nzan. (Lik. 19:2, 6, 7) Cɛn kun liɛ bɔbɔ’n, ɔ fali nzue kacili duvɛn fɛfɛ kpa kun. I atrɛ klikli ng’ɔ yili’n yɛ ɔ o lɛ. (Zan 2:10, 11) Asa’n, kɛ bé kún i’n nn tralɛ klanman kpa kun wlɛ i wun. (Zan 19:23, 24) Sanngɛ aɲanbeun ninnge’m b’a yoman Zezi i cinnjin. Ɔ seli i sɔnnzɔnfuɛ’m be kɛ: “Sran fi kwlá yoman sran nɲɔn be kanga. […] Amun kwlá yoman Ɲanmiɛn i kanga naan amun kunngba’n amun a yo Aɲanbeun’n i kanga.” (Mat. 6:24) Zezi seli kɛ sɛ e fa Zoova i  sulɛ’n e sie i like kwlaa ɲrun’n, Zoova yó maan é ɲán ninnge kwlaa nga e mian be wun’n.—An kanngan Matie 6:31-33 nun.

7. ?Kɛ aniaan kun buli sika’n kɛ ng’ɔ nin i fata’n sa’n, i su ye benin yɛ ɔ ɲɛnnin i-ɔ?

⁷ Aniaan sunman be fali sika’n i su afɔtuɛ nga Zoova man’n su, yɛ be ɲannin su ye. I wie yɛle aniaan bian kun m’ɔ suan Daniɛli’n. Ɔ ti cɛgbaka. Ɔ seli kɛ: “I nun mɔ n te yo gbanflɛn kan’n, n fuali kɛ ń fá Ɲanmiɛn i sulɛ’n ń síe i like kwlaa ɲrun.” Kɛ mɔ w’a kunndɛman ninnge kpanngban’n ti’n, ɔ kwla fɛli i blɛ’n nin ninnge ng’ɔ si be yo’n dili Ɲanmiɛn junman kaka. Ɔ seli ekun kɛ: “Nanwlɛ ti kpa, ajalɛ nga n fali’n w’a yoman min nsisɔ le. I yo, sɛ ɔ ti kɛ min waan ń kúnndɛ sika sa’n nn n ɲannin wie. ?Sanngɛ sɛ ɔ ti kɛ n yoli sɔ’n, nn ń ɲán janvuɛ kaka nga n le be anuannzɛ’n nun’n? ?Nn ń dí aklunjɔɛ nga n di i andɛ’n? Mɛn’n nun sika wunmuan’n bɔbɔ kwlá toman ninnge kpakpa nga Zoova mannin min’n.” Ndɛ sɔ’n kle weiin kɛ sɛ e fa e ɲin e sie i Zoova i ninnge’m be su’n, ɔ ti kpa tra kɛ e fa sika kunndɛlɛ’n e cici e ti’n.

8. ?Ngue yɛ ɔ kle kɛ Salomɔn buli junman dilɛ’n kɛ ng’ɔ nin i fata’n sa-ɔ? (Akunndanfuɛ’n 5:17, 18)

⁸ Salomɔn seli kɛ, kɛ e di junman’n i su aklunjɔɛ nga e di’n, ‘Ɲanmiɛn yɛ ɔ man-ɔn.’ (An kanngan Akunndanfuɛ’n 5:17, 18 nun.) Ɔ seli ekun kɛ: “Junman kwlaa le mmlusuɛ.” (Nya. 14:23) Salomɔn si like nga ti yɛ ɔ kan sɔ’n. Afin i bɔbɔ dili junman dan. Ɔ kplannin sua mun, ɔ dili viɲin fie, ɔ dili fie dandan wie mɔ be ti nglanman kpa’n yɛ ɔ kpɛli nzue gble mun. Asa’n, ɔ kplannin klɔ wie mun. (1 Fam. 9:19; Aku. 2:4-6) I kwlaa sɔ’n kle kɛ Salomɔn dili junman dan. Yɛ e si kɛ i sɔ’n mɛnnin i aklunjɔɛ. Sanngɛ ɔ si kɛ ninnge sɔ’m be kwlá mɛnmɛn i aklunjɔɛ kpafuɛ’n. I sɔ’n ti’n, ɔ fɛli i wun wlali Ɲanmiɛn i junman’n i dilɛ’n nun. I wie yɛle kɛ ɔ kplannin sua klanman kpa kun mannin Zoova. I kplanlɛ’n dili afuɛ lele nso. (1 Fam. 6:38; 9:1) Kɛ ɔ dili junman wafa nɲɔn sɔ mun’n, ɔ wunnin i wlɛ kɛ Ɲanmiɛn i junman dilɛ’n ti cinnjin tra junman onga mun. Ɔ seli kɛ: “Ndɛ kwlaa ng’ɔ o lɛ’m be atabo’n: maan ɔ ɲin yi Nyanmiɛn, yɛ nanti i mmla’m be su.”—Aku. 12:13.

9. ?Ngue yɛ ɔ kle kɛ Zezi i junman’n w’a yomɛn i cinnjin w’a tra Ɲanmiɛn liɛ’n niɔn?

⁹ Zezi dili junman kekle. I nun m’ɔ te yo gbanflɛn’n, ɔ yoli waka sɛfuɛ. (Mar. 6:3) E si kɛ, kɛ ɔ dili junman fa ukɛli i si nin i nin naan b’a kwla niɛn i niaan’m be lika’n, i sɔ’n yoli be fɛ kpa. Kɛ mɔ fɔ nunman Zezi nun ti’n, ɔ sili waka sɛlɛ junman’n i di kpa. Ɔ maan e si kɛ sran’m be wlali ninnge kpanngban bo i sa nun. Kɔlɛ’n, Zezi kloli junman sɔ’n kpa. Yɛ ɔ wlɛli i wun ase dili i kpa. Sanngɛ i ɲin w’a kpaman Ɲanmiɛn i junman’n su le. (Zan 7:15) I sin’n, kɛ ɔ́ dí Ɲanmiɛn junman blɛ kwlaa nun’n, ɔ seli kɛ: “Nán amun di junman aliɛ m’ɔ saci’n ti. Sanngɛ amun di junman aliɛ m’ɔ saciman m’ɔ man nguan m’ɔ leman awieliɛ’n, i ti.” (Zan 6:27) Asa’n, kɛ ɔ́ kán Ɲanmiɛn ndɛ Oka’n su lɔ’n, ɔ seli kɛ: “Amun tiantian ninnge kpakpa mun ɲanmiɛn su lɔ.”—Mat. 6:20.

10. ?Sa benin yɛ ɔ kwla kle aniaan wie’m be yalɛ-ɔ?

¹⁰ Sɛ e fa ngwlɛlɛ ng’ɔ fin Ɲanmiɛn’n e nanti’n, é bú junman dilɛ’n kɛ ng’ɔ nin i fata’n sa. E mɔ e ti Klisifuɛ’n, ɔ fata kɛ ‘e  di junman kekle kpa. Yɛ e di junman kpa.’ (Efɛ. 4:28) Kpɛ sunman’n, e junman su kpɛn’m be sie i nzɔliɛ kɛ e di nanwlɛ yɛ e di junman kpa. Wie liɛ bɔbɔ’n, be se e kɛ be klun jɔ wafa nga e di junman’n su. I sɔ’n ti’n, e kwla se kɛ é dí junman trá dɔ’n su naan be kan Zoova i Lalofuɛ’m be wun ndɛ kpa tra laa’n. Sanngɛ i sɔ yolɛ’n kwla yo maan e ɲin kpá e awlofuɛ mun nin Zoova i ninnge’m be su. Sɛ i sɔ sa’n wo e su dɔ nga su’n, maan e kaci e sa naan y’a ɲan blɛ y’a yo ninnge nga be ti cinnjin kpafuɛ’n.

11. ?Ngue yɛ aniaan bian kun wunnin i wlɛ-ɔ?

¹¹ Aniaan gbanflɛn kun m’ɔ suan Wiliamun’n wunnin i wlɛ kɛ, kɛ e diman junman tratraman su’n e ɲan su ye. Ɔ dili junman asɔnun kpɛnngbɛn kun i sa nun laa. Ɔ seli kɛ: “Nanwlɛ, aniaan bian’n kleli min ajalɛ kpa junman dilɛ’n nun. Ɔ di junman kekle. Kpɛkun kɛ m’ɔ di i junman’n i kpa’n ti’n, ɔ nin i klian’m be ti be wun aniɛn kpa. Sanngɛ kɛ ɔ fin junman jra’n, ɔ buman junman’n i akunndan kun. Ɔ fɛ i ɲin sie i i awlofuɛ mun nin Ɲanmiɛn sulɛ’n be ngunmin be su. I sɔ m’ɔ yo’n ti’n, ɔ di aklunjɔɛ kpa.” *

12. (1) ?I bo bolɛ nun’n, wafa sɛ yɛ Salomɔn kleli kɛ ɔ bu i wun akunndan kɛ ng’ɔ nin i fata’n sa-ɔ? (2) ?Sanngɛ sa benin yɛ ɔ wa juli-ɔ?

¹² I nun mɔ Salomɔn te su Zoova kpa’n, w’a bumɛn i wun akunndan w’a traman sran wafa ng’ɔ ti’n su. I nun m’ɔ te yo gbanflɛn’n, ɔ wunnin i wlɛ kɛ ɔ kwlá yoman ninnge ngba. I sɔ’n ti’n, ɔ srɛli Zoova kɛ ɔ kle i atin. (1 Fam. 3:7-9) Kɛ ɔ́ bó famiɛn dilɛ bo’n, ɔ si weiin kpa kɛ be wun tulɛ’n timan kpa. I bɔbɔ seli kɛ: “Be nuan dilɛ’n yi be ase. Wun tulɛ’n kusu i sin sa’n yɛlɛ awieliɛ b’ɔ wie be’n.” (Nya. 16:18) Sanngɛ kɛ ɔ́ kɔ́ i ɲrun’n, i bɔbɔ w’a faman  afɔtuɛ sɔ’n su. Blɛ wie nun’n, ɔ tuli i wun yɛ w’a faman Ɲanmiɛn i mmla’m be su kun. I wie yɛle kɛ Ɲanmiɛn i mmla kun se kɛ ɔ fataman kɛ Izraɛli famiɛn kun ‘ja bla kaka. Ɔ timɛn i ti’n, i ti nun sáci.’ (Mml. 17:17) Salomɔn w’a faman mmla sɔ’n su. I kpa bɔbɔ’n, ɔ jali bla lele 700 yɛ ɔ ɲannin soman 300. Bla sɔ mun kusu be nun sunman be suman Zoova. (1 Fam. 11:1-3) Atrɛkpa’n, Salomɔn seli i wun kɛ i sɔ’n su yomɛn i like fi. Sɛ ɔ seli sɔ sakpa annzɛ w’a seman sɔ-o, i kwlaa yoli-o, kɛ ɔ́ kɔ́ i ɲrun’n ɔ isali i ɲin mɔ w’a yiman Zoova’n i bo nzuɛn’n.—1 Fam. 11:9-13.

13. ?Ajalɛ kpa benin yɛ Zezi kle e-ɔ?

¹³ Zezi buli i wun akunndan kɛ ng’ɔ nin i fata’n sa titi, yɛ ɔ kɛnnin i wun ase. Ka naan w’a ba asiɛ’n su’n, ɔ dili junman cinnjin wie mun mannin Zoova. I wie yɛle kɛ Ɲanmiɛn sinnin i lika yili “ninnge kwlaa nga be o ɲanmiɛn su lɔ’n nin nga be o asiɛ’n su wa’n.” (Kol. 1:16) Kɛ be yoli i batɛmun’n, i wla kpɛnnin ninnge ng’ɔ yoli be i Si i wun lɔ’n be su. (Mat. 3:16; Zan 17:5) Ɔ maan ɔ wa sili ninnge kaka kpa. Ɔ nin i sɔ ngba’n, w’a tumɛn i wun. I kpa bɔbɔ’n, w’a yoman like wie naan ɔ́ fá klé kɛ i kpa trɛ i wiengu mun le. Ɔ seli i sɔnnzɔnfuɛ’m be kɛ w’a baman asiɛ’n su “kɛ be su i. Sanngɛ ɔ bali kɛ ɔ́ sú sran mun naan ɔ́ fɛ́ i nguan’n mán naan ɔ́ kpɔ́ sran kpanngban be ti.” (Mat. 20:28) Asa’n, ɔ seli kɛ ɔ kwlá kpɛmɛn i ti nun yoman like ba kun sa. (Zan 5:19) Nanwlɛ, Zezi kɛnnin i wun ase dan. I lɛ nun’n, ɔ kle e ajalɛ kpa.

14. ?Ngue yɛ Zezi wlali e fanngan kɛ e yo-ɔ?

¹⁴ Zezi seli i sɔnnzɔnfuɛ’m be kɛ ɔ fata kɛ be bu be wun akunndan kɛ ng’ɔ nin i fata’n sa. Cɛn kun’n, ɔ seli be kɛ: “Amun timuɛn’n bɔbɔ’n, [Ɲanmiɛn] si i nuan.” (Mat. 10:30) Ndɛ sɔ m’ɔ kannin’n wla e fanngan kpa. I li sɛ e ti sran kun m’ɔ bumɛn i wun sran’n. Ndɛ sɔ’n kle kɛ e ndɛ lo e Si m’ɔ o ɲanmiɛn su lɔ’n naan e ti cinnjin kpa i ɲrun. Sɛ Zoova bɔbɔ se kɛ e kwla su i naan e nin mɛn uflɛ’n nun lɔ  tranlɛ fata’n, nán e se kɛ i sɔ’n kwlá yoman ye.

15. (1) ?Ngue yɛ Sasafuɛ Tranwlɛ’n kun wlali e fanngan kɛ e yo-ɔ? (2) ?Kɛ nga e fa wun i foto nga be o i bue 24 su’n sa’n, sɛ e bu e ngunmin e wun akunndan’n, ninnge kpakpa benin mun yɛ bé tó fúan e-ɔ?

¹⁵ I afuɛ ko ju 15 yɛ, Sasafuɛ Tranwlɛ’n kun wlali e fanngan kɛ e bu e wun akunndan kɛ ng’ɔ nin i fata’n sa. Ɔ seli kɛ: “Ɔ ti su kɛ ɔ fataman kɛ e bu e wun akunndan tra sran wafa nga e ti’n su. Ɔ timɛn i ti’n, é tú e wun. Sanngɛ kusu nán e bu i kɛ e timan like fi. Maan e bu e wun akunndan kɛ ng’ɔ nin i fata’n sa. Yɛle kɛ maan e wun i wlɛ kɛ e si ninnge wie’m be yo naan e siman wie’m be yo. Aniaan bla kun seli kɛ: ‘N si kɛ n timan kpa tratraman su. Kusu n timan tɛ tratraman su wie. Kɛ sran kwlakwla sa’n, n yo ninnge wie mɔ be ti kpa-ɔ, yɛ n yo wie mɔ be timan kpa-ɔ.’” * Ndɛ sɔ’n kle weiin kɛ sɛ e bu e wun akunndan kɛ ng’ɔ nin i fata’n sa’n, é ɲán su ye.

16. ?Ngue ti yɛ Zoova kle e ngwlɛlɛ-ɔ?

¹⁶ Zoova sin i nuan Ndɛ’n i lika kle e ngwlɛlɛ. Afin ɔ klo e yɛ ɔ kunndɛ kɛ e di aklunjɔɛ. (Eza. 48:17, 18) Sɛ e kunndɛ kɛ é fá ngwlɛlɛ é nánti naan é dí aklunjɔɛ kpafuɛ’n, maan e fa Zoova i sulɛ’n e sie i like kwlaa ɲrun. Sɛ e yo sɔ’n, sa nga be tɔ be nga be fa be ɲin be sie i be sika’n nin be junman’n nin be bɔbɔ be wun su dan’n, bé tó fúan e. Maan e tinuntinun e fua kpa kɛ é fá ngwlɛlɛ é nánti naan Zoova i klun jɔ e wun.—Nya. 23:15.