1. ?Ngue yɛ be fa sie sran nga be kwla lafi i su’n i nzɔliɛ-ɔ?

 SRAN nga be kwla lafi i su’n, kɛ ɔ ta nda’n ɔ yiɛ i nuan yɛ ɔ di nanwlɛ. (Jue. 15:4) Sran’m be si kɛ be kwla fa be wla be guɛ i su. E kunndɛ kɛ aniaan’m be lafi e su. ?Sanngɛ ngue yɛ é yó naan b’a lafi e su-ɔ?

2. ?Ngue yɛ e kwla yo naan sran’m b’a lafi e su-ɔ?

² E kwlá mianman sran kɛ ɔ lafi e su. Sanngɛ e kwla yo ninnge wie mun e kle kɛ be kwla lafi e su. Be kan be ndɛ wie be se kɛ sran su lafilɛ’n ti kɛ sika sa. Sika’n kusu i kunndɛlɛ leman ba yɛ ɔ cɛman naan w’a fi e sa. Zoova yoli ninnge wie mun fa kleli kɛ e kwla lafi i su. Yɛ i liɛ’n, e kwla lafi i su titi. Afin “i nuan ndɛ’n wie fi kaciman.” (Jue. 33:4) Ɔ kunndɛ kɛ e niɛn i ajalɛ’n su. (Efɛ. 5:1) Zoova i sufuɛ wie’m be niɛnnin i ajalɛ su, be kleli kɛ be kwla lafi be su. É wá kán be nun wie’m be ndɛ. Kpɛkun é kán nzuɛn nnun mɔ sɛ e yi be nglo’n sran’m bé láfi e su’n, be ndɛ wie.

3-4. (1) ?Wafa sɛ yɛ Ɲanmiɛn nuan ijɔfuɛ Daniɛli kleli kɛ ɔ ti sran kun mɔ be kwla lafi i su-ɔ? (2) ?Kosan benin mun yɛ ɔ fata kɛ e fa usa e wun-ɔn?

³ Zoova i sufuɛ nga be kleli kɛ be kwla lafi be su mɔ Biblu’n kan be ndɛ’n, be nun kun yɛle Ɲanmiɛn nuan ijɔfuɛ Daniɛli. Kɛ Babilɔninfuɛ’m be wa trɛli i ɔli’n, ɔ kleli kɛ ɔ ti sran kun mɔ be kwla lafi i su-ɔ. Kɛ Zoova ukɛli i m’ɔ tuli Famiɛn Nɛbikadnɛzar i laliɛ’n bo’n, yɛ sran’m be wa lafili i su kpa’n niɔn. Blɛ kun nun’n, Daniɛli ko seli famiɛn’n kɛ Zoova i klun jɔmɛn i wun. Daniɛli si kɛ Famiɛn’n i like yolɛ yo  ya yɛ nán ndɛ sɔ’n yɛ ɔ kunndɛ kɛ ɔ́ tí-ɔ. Ɔ nin i sɔ’n ngba’n, Daniɛli kannin ndɛ’n kleli i yakpa su! (Dan. 2:12; 4:17-19, 22) Kɛ afuɛ kpanngban sinnin’n, Daniɛli kleli ekun kɛ be kwla lafi i su. Yɛle kɛ ɔ tuli ndɛ kun mɔ be klɛli i Babilɔnin lɔ famiɛn sua’n i talɛ’n wun’n i bo. (Dan. 5:5, 25-29) I sin’n, Dariisi m’ɔ ti Medifuɛ’n ɔ nin i sran dandan mun be wa sieli i nzɔliɛ kɛ ‘wawɛ ng’ɔ o Daniɛli nun’n ti dan.’ Be wunnin i wlɛ kɛ Daniɛli ti ‘nanwlɛfuɛ naan be kwlá sacimɛn i wun kaan sa.’ (Dan. 6:4, 5) Ɔ maan, siefuɛ nga be suman Zoova bɔbɔ’n, be wunnin i wlɛ kɛ Daniɛli ti sran kun mɔ be kwla lafi i su-ɔ.

⁴ Kɛ é bú Daniɛli i su ndɛ’n i akunndan’n, maan usa e wun kɛ: ‘?Wafa sɛ yɛ be nga be suman Zoova’n be bu min-ɔn? ?N ti sran kun mɔ kɛ be mɛn i junman’n ɔ di i kpa-ɔ? ?Yɛ be kwla lafi min su? Ɔ fata kɛ e tinuntinun e fa kosan sɔ mun e usa e wun. Afin kɛ e kle kɛ e ti sran kun mɔ be kwla lafi i su’n, i sɔ’n manman Zoova.

5. ?Ngue ti yɛ e kwla se kɛ Anania ti sran kun mɔ be kwla lafi i su-ɔ?

⁵ Kɛ be wieli Zerizalɛmun klɔ’n i wun talɛ’n i kplan afuɛ 455 ka naan Klisifuɛ’m be blɛ’n w’a ju’n nun’n, Neemi m’ɔ ti nvle siefuɛ’n ɔ kpali sran wie mɔ be kwla lafi be su’n kɛ be nian klɔ’n su. Sran nga Neemi fali be’n be nun kun yɛle Anania. Anania ti sua fleiin’n i su kpɛn yɛ Biblu’n kɛn i ndɛ se kɛ ɔ ‘ti sran kun m’ɔ nanti klanman-ɔn, yɛ i ɲin yi Ɲanmiɛn tra sran sunman.’ (Nee. 7:2) Anania klo Zoova yɛ ɔ kunndɛman kɛ ɔ fɛ i wun ya. I sɔ’n ti’n, ɔ miɛnnin  i ɲin dili junman nga be fa mɛnnin i’n i kpa. E kusu, sɛ e yi nzuɛn sɔ’m be nglo’n, é tú e klun é dí Ɲanmiɛn junman nga be fa man e’n, i kpa.

6. ?Wafa sɛ yɛ Tisiki kleli Pɔlu kɛ ɔ ti janvuɛ kpa naan be kwla lafi i su-ɔ?

⁶ Tisiki m’ɔ ti Pɔlu i wiengu junman difuɛ’n, ɔ kleli kɛ be kwla lafi i su. Kɛ be wlali Pɔlu i bisua i bɔbɔ i awlo lɔ’n, ɔ fɛli i wla guali Tisiki su. Pɔlu kannin Tisiki i ndɛ seli kɛ “ɔ ti e Min’n i junman difuɛ kpa.” (Efɛ. 6:21, 22) Kɛ Pɔlu klɛli Klisifuɛ nga be o Efɛzi nin Kolɔsu lɔ’n be fluwa’n, Tisiki yɛ ɔ sunmɛnnin i kɛ ɔ fa fluwa sɔ mun ko man be-ɔ. Pɔlu lafili su kɛ sɛ Tisiki ju lɔ’n, ɔ́ wlá aniaan’m be fanngan yɛ ɔ́ fɔ́nvɔ be. Tisiki ti’n, e wla kpɛn aniaan yasua nga be su Zoova kpa mɔ be nian e lika Ɲanmiɛn sulɛ nun andɛ’n be su.—Kol. 4:7-9.

7. ?Ngue yɛ asɔnun kpɛnngbɛn mun nin asɔnunfuɛ’m be lika nianfuɛ mun be yo m’ɔ kle kɛ e kwla lafi be su-ɔ?

⁷ Andɛ’n, kɛ asɔnun kpɛnngbɛn mun nin asɔnunfuɛ’m be lika nianfuɛ’m be kle kɛ e kwla lafi be su’n, i sɔ’n yo e fɛ kpa. Kɛ Daniɛli nin Anania ɔ nin Tisiki be sa’n, be di be junman nga be fa mannin be’n i kpa. Kɛ é kɔ́ lemɔcuɛ afiɛn aɲia’n i bo’n, e lafi su kɛ be fali junman kwlaa ng’ɔ fata kɛ be di i aɲia’n i bo lɔ’n be mannin aniaan mun. Kɛ aniaan nga be mannin be junman’n, be siesie be wun kpa mɔ be di be junman’n aɲia’n i bo’n, i sɔ’n yo asɔnun kpɛnngbɛn’m be fɛ. Kɛ é yía be nga e kle be Biblu’n nun like’n Fue annzɛ Mɔnnɛn cɛn aɲia’n i bo’n, srɛ kunman e. Afin e si kɛ aniaan kun wá íjɔ nzra nun. Asa’n, e lafi su kɛ é ɲán fluwa ng’ɔ fata kɛ e fa bo jasin fɛ’n. Nanwlɛ, Zoova i sulɛ nun’n, e niaan kpa sɔ’m be nian e lika kpa. I sɔ’n ti’n, é lá Zoova i ase lelele. ?Sanngɛ ngue yɛ e bɔbɔ e kwla yo naan aniaan’m b’a lafi e su-ɔ?

8. ?Kɛ e waan é klé kɛ e niaan’m be ndɛ lo e’n, ngue ti yɛ ɔ fata kɛ e nian e wun su-ɔ? (Nyanndra Mun 11:13)

⁸ E klo e niaan mun yɛ e kunndɛ kɛ é sí sa ng’ɔ o be su’n. Sanngɛ maan e nian e wun su naan y’a usaman be kosan wie m’ɔ kwla yo be kɛnsrɛn-ɔn. Klisifuɛ klikli’m be blɛ su’n, aniaan wie’m “be kan sran’m be wun ndɛ be sin, yɛ ndɛ ng’ɔ timan be ndɛ’n be fa be nuan wla nun. Kpɛkun ndɛ ng’ɔ fataman kɛ be kan’n, yɛ be kan-ɔn.” (1 Tim. 5:13) E kunndɛman kɛ é yó kɛ be sa. Wienun-ɔn, aniaan kun kan ndɛ wie kle e, kpɛkun ɔ se e kɛ nán maan e kan kle sran. I wie yɛle kɛ aniaan bla kun kwla kan tukpacɛ wie m’ɔ o i wun’n annzɛ i su sa wie i ndɛ kle e, kpɛkun ɔ se e kɛ nán maan e kan kle sran. I lɛ nun’n, ɔ fata kɛ e nanti ndɛ ng’ɔ kannin’n su. * (An kanngan Nyanndra Mun 11:13 nun.) Siɛn’n, maan e kan sa wie mɔ be nun’n, ɔ fata kɛ e si e nuan tra’n be ndɛ.

9. ?Ngue yɛ awlo kun nunfuɛ’m be kwla yo naan b’a kle kɛ be kwla lafi be wiengu su-ɔ?

⁹ Awlo lɔ. Ɔ fataman kɛ e kan e awlo lɔ ndɛ mun e kle sran. Wienun-ɔn, aniaan bla kun yo like kun titi m’ɔ kle i wun’n i srilɛ-ɔ. ?Sanngɛ sɛ aniaan bian’n kan like sɔ’n i ndɛ nzra nun’n, ɔ su yomɛn i yi’n i kɛnsrɛn? E si kɛ kɛ m’ɔ klo i yi’n m’ɔ kunndɛman kɛ ɔ́ ló i ngasi ti’n, ɔ yoman sɔ. (Efɛ. 5:33) Gbanflɛn nin talua’m be kunndɛ kɛ be bu be sran. Ɔ fataman kɛ siɛ nin niɛn’m be wla fi i sɔ’n su. Ɔ fataman kɛ be  kan sa nga be mma’m be yo m’ɔ timan kpa’n, i ndɛ nzra nun naan be gua be ɲin ase. (Kol. 3:21) Ɔ fata kɛ ba’m be kusu be si be nuan tra wie. Yɛle kɛ ɔ fataman kɛ be kan be awlo lɔ ndɛ mun kle sran. Afin sɛ be yo sɔ’n, ɔ cɛman naan w’a yo be awlo lɔfuɛ’m be kɛnsrɛn. (Mml. 5:16) Kɛ awlo kun nunfuɛ’m be tinuntinun be kanman be awlo lɔ ndɛ’n truman’n, be afiɛn mantan kpa.

10. ?Janvuɛ kpa’n yɛle wan? (Nyanndra Mun 17:17)

¹⁰ Janvuɛ tralɛ nun. E kwlakwla ɔ ju wie’n, e kunndɛ kɛ é kán e klun ndɛ é klé e janvuɛ kpa wie. Sanngɛ wie liɛ’n i sɔ yolɛ’n kwla yo kekle. Afin kɛ ɔ ko yo naan y’a kan e klun ndɛ y’a kle sran’n, ɔ ti kekle. Yɛ e se e wun kɛ sɛ e kan ndɛ’n e kle sran naan i sin’n, ɔ kan kle sran’n ɔ́ yó e ya dan. Sanngɛ sɛ e le e janvuɛ kun mɔ kɛ e kan e klun ndɛ e kle i’n, ɔ kan kleman sran’n, i sɔ’n yo e fɛ kpa! E janvuɛ sɔ’n ɔ ti “janvuɛ kpa.”—An kanngan Nyanndra Mun 17:17 nun.

11. (1) ?Wafa sɛ yɛ asɔnun kpɛnngbɛn mun nin be yi’m be kle kɛ e kwla lafi be su-ɔ? (2) ?Kɛ asɔnun kpɛnngbɛn kun siesie ndɛ kun asɔnun nun m’ɔ kɔ i awlo’n, ngue yɛ ɔ yo m’ɔ ti ajalɛ kpa-ɔ? (An nian foto’n wie.)

¹¹ Asɔnun’n nun. Asɔnun kpɛnngbɛn nga be si be nuan tra’n, be ti kɛ ‘like mɔ be fiɛ i bo mɔ kɛ aunngban’n ɔ́ fíta’n ɔ ɲanman be’n sa. Be ti kɛ lika mɔ be fia nun’n sa.’ (Eza. 32:2) E si kɛ e kwla kan e klun ndɛ e kle asɔnun kpɛnngbɛn mun. Afin ndɛ nga e kan kle be’n, be su kan kleman sran. E kusu ɔ fataman kɛ e mian be kɛ be kan nvialiɛ nun ndɛ mun kle e. I lɛ nun’n, é yó asɔnun kpɛnngbɛn’m be yi’m be mo. Afin be mianman be wun’m be kɛ be kan aniaan’m be su ndɛ nga be si i’n kle be. Nanwlɛ, kɛ e kan e klun ndɛ e kle asɔnun kpɛnngbɛn mun mɔ be kan kleman be yi mun’n, i sɔ’n yo e fɛ dan. Asɔnun kpɛnngbɛn kun i yi’n seli kɛ: “Min wun’n kanman aniaan nga be kɔ be osu nianlɛ’n nin be nga be uka be naan b’a su Zoova  kpa’n be su ndɛ’n kleman min. I kpa bɔbɔ’n, ɔ boman be dunman kleman min. Kɛ ɔ yo sɔ’n, ɔ yo min fɛ kpa. Afin kannzɛ ɔ kan aniaan’m be su ndɛ kle min’n, n su kwlá yoman like fi. Ɔ maan ń kókó ngbɛn. Asa’n, i sɔ m’ɔ yoman ti’n e nin aniaan’m be kwlaa e kwla koko yalɛ klanman. Yɛ n si kɛ sɛ n kan min klun ndɛ n kle min wun’n, ɔ su kan kleman sran.” E kwlakwla e kunndɛ kɛ be lafi e su. ?Sanngɛ nzuɛn benin mun yɛ sɛ e yi be nglo’n sran’m bé láfi e su-ɔ? É wá kán be nun nnun be ndɛ.

12. ?Ngue ti yɛ sɛ e klo e wiengu mun’n, bé láfi e su-ɔ?

¹² Sɛ e yi i nglo kɛ e klo e wiengu mun’n, bé láfi e su. Zezi seli kɛ mmla’n i nun dan’n yɛle Zoova i klolɛ’n yɛ i nɲɔn su m’ɔ fɛ i’n yɛle e wiengu klolɛ’n. (Mat. 22:37-39) Zoova kle kɛ be kwla lafi i su. Kɛ mɔ e klo i’n ti’n, e kunndɛ kɛ é yó kɛ i sa. Asa’n, kɛ mɔ e klo e niaan mun’n ti’n, kɛ be kan be klun ndɛ be kle e’n, e kan kleman sran. Asa kusu’n, ɔ fataman kɛ e kan ndɛ wie m’ɔ kwla lo be ngasi annzɛ ɔ kwla yo be kɛnsrɛn’n, e kle sran.—Zan 15:12.

13. ?Ngue ti yɛ sɛ e ti wun ase kanfuɛ’n, é yó sran mɔ be kwla lafi i su-ɔ?

¹³ Sɛ e ti wun ase kanfuɛ’n, é yó sran mɔ be kwla lafi i su-ɔ. Klisifuɛ ng’ɔ ti wun ase kanfuɛ’n, ɔ seman kɛ i yɛ ɔ́ dún mmua kán ndɛ wie naan sran’m be fa be ɲin be sie i su-ɔ. (Fp. 2:3) Asa’n, ɔ yoman naan sran’m be bu i kɛ ɔ ti i liɛ ngunmin. Yɛle kɛ ɔ yoman naan i wiengu’m be bu i kɛ ndɛ wie’m be o lɛ naan i ngunmin yɛ ɔ si nun-ɔn. Sɛ e ti wun ase kanfuɛ’n, sa wie mɔ Biblu’n annzɛ e fluwa’m b’a yiyiman nun’n, e su seman kɛ e bɔbɔ é yíyí nun é klé sran.

14. ?Ngue ti yɛ sɛ e ti ngwlɛlɛfuɛ’n, é yó sran mɔ be kwla lafi i su-ɔ?

¹⁴ Ngwlɛlɛ’n kwla uka Klisifuɛ kun naan w’a wun i wlɛ kɛ “ɔ lɛ blɛ kun bɔ be fa muan be nuan-an, yɛ ɔ lɛ blɛ kun bɔ be fa ijɔ-ɔ.” (Aku. 3:7) Lika wie’m be nun’n, be kan be ndɛ wie be se kɛ: “Ijɔlɛ’n ti kɛ sika sa, be nuan su muanlɛ kusu ti kɛ sika ɔkwlɛ sa.” Yɛle kɛ wie liɛ’n, sɛ e muan e nuan’n, ɔ ti kpa tra kɛ e ijɔ’n. I sɔ’n ti’n, Nyanndra Mun 11:12 se kɛ: “Sran ng’ɔ si ngwlɛlɛ’n, ɔ ijɔman finfin.” Maan e fa sa kun e yiyi nun. Ɔ ju wie’n, be se asɔnun kpɛnngbɛn kun m’ɔ si i junman’n i di kpa’n kɛ ɔ ko uka asɔnun bo wie mun naan be siesie be ndɛ mun. Asɔnun kpɛnngbɛn kun kannin asɔnun kpɛnngbɛn sɔ’n i ndɛ seli kɛ: “Ɔ niɛn i wun su naan w’a kanman asɔnun bo ng’ɔ uka be’n, be su ndɛ w’a kleman sran.” Kɛ mɔ asɔnun kpɛnngbɛn sɔ’n kle kɛ ɔ ti ngwlɛlɛfuɛ’n ti’n, i wiengu asɔnun kpɛnngbɛn nga ɔ nin be o asɔnun bo kunngba’n nun’n, be ɲin yi i kpa. Afin be si kɛ ɔ su kanman be asɔnun bo’n nun ndɛ mun kleman sran.

15. ?Ngue ti yɛ sɛ e ti nanwlɛfuɛ’n sran’m bé láfi e su-ɔ?

¹⁵ Sɛ e ti nanwlɛfuɛ’n, sran’m bé láfi e su. E lafi be nga be ti nanwlɛfuɛ’n be su, afin e si kɛ bé dí nanwlɛ titi. (Efɛ. 4:25; Ebr. 13:18) Wienun-ɔn, aniaan kun kunndɛ kɛ ɔ́ sí like kle kpa trá laa’n. I sɔ’n ti’n, ɔ kunndɛ kɛ ɔ́ sé aniaan kun kɛ kɛ ɔ́ íjɔ nzra nun’n, ɔ sie i su kpa naan sɛ ɔ wie ijɔ’n, ɔ mɛn i afɔtuɛ wie mɔ be kwla uka i’n. ?I lɛ nun’n, wan yɛ ɔ́ sé i kɛ ɔ yo sɔ mɛn i-ɔ? ?Sran ng’ɔ́ kán ndɛ ng’ɔ kunndɛ kɛ ɔ́ tí’n klé i’n yɛ ɔ́ kó wún i wun, annzɛ sran ng’ɔ́ dí i nanwlɛ’n niɔn? E si kɛ saan sran ng’ɔ́ dí i nanwlɛ’n yɛ ɔ́ kó wún i wun-ɔn. Biblu’n se kɛ: “Kɛ be ko klo min nin gblɛ  klolɛ’n, ɔ flunman kɛ like nga n yo b’ɔ ti-man kpa’n, be kan be kle min weiin. Sɛ ɔ janvuɛ tu wɔ fɔ’n, wuun ɔ klo wɔ ti-ɔ.” (Nya. 27:5, 6) Atrɛkpa’n, ndɛ nga aniaan sɔ’n i janvuɛ’n wá kán klé i’n i su falɛ’n yó kekle. Sanngɛ sɛ ɔ nanti su’n, ɔ́ ɲán su ye dan.

16. ?Wafa sɛ yɛ Nyanndra Mun 10:19 kle kɛ e wun su nianlɛ’n ti cinnjin-ɔn?

¹⁶ Sɛ e kunndɛ kɛ sran’m be lafi e su’n, ɔ fata kɛ e si e wun su nian. Nzuɛn sɔ’n kwla uka e naan y’a kanman ndɛ wie m’ɔ fataman kɛ e kan’n. (An kanngan Nyanndra Mun 10:19 nun.) Kɛ e kɔ ɛntɛnɛti su’n, e wun su nianlɛ’n kwla yo kekle. Sɛ y’a nianman e wun su’n, é kán nvialiɛ nun ndɛ wie é klé sran kpanngban. Kɛ e ko kan ndɛ kun ɛntɛnɛti su’n, nn y’a kan. Afin like nga sran’m bé fá ndɛ sɔ’n bé yó’n nin sa ng’ɔ́ kpɛ́ i ba’n, e kwlá yoman like fi kun. Sɛ e si e wun su nian’n, sɛ e kpɔfuɛ’m be se e kɛ e kan e niaan’m be su ndɛ wie m’ɔ kwla yo maan sa ɲan be’n e kle be’n, e su kanman. I wie yɛle kɛ sɛ be tannin e jasin fɛ bolɛ junman’n annzɛ be se e kɛ nán e su Zoova kun e nvle nun’n, i sɔ sa’n kwla ju e su. Afin polisie’m be kwla usa e kosan wie mun. Sa kɛ ngalɛ sa nun’n ɔ nin sa uflɛ wie’m be nun’n, ɔ fata kɛ e yo like nga jue tofuɛ kun yoli’n wie. Yɛle kɛ ‘ɔ muɛnnin i nuan’n su.’ (Jue. 39:2) Ɔ fata kɛ e kle e awlofuɛ mun annzɛ e janvuɛ mun annzɛ e niaan Klisifuɛ mun annzɛ sran onga’m be kɛ be kwla lafi e su. Sɛ e si e wun su nian’n, é klé kɛ e ti sran mɔ be kwla lafi i su-ɔ.

17. ?Ngue yɛ e tinuntinun e kwla yo naan y’a lafi e wiengu su asɔnun’n nun-ɔn?

¹⁷ Kɛ Zoova fanngan nun e le aniaan kpanngban mɔ be klo e, mɔ be kle kɛ e kwla lafi be su’n, i sɔ’n yo e fɛ dan! Ɔ fata kɛ e kwlakwla e yo ninnge wie mun e fa kle kɛ be kwla lafi e su. Kɛ e tinuntinun e kle kɛ e klo e wiengu mɔ e yo wun ase kanfuɛ nin ngwlɛlɛfuɛ nin nanwlɛfuɛ’n, mɔ e si e wun su nian’n, e lafi e wiengu su asɔnun’n nun. Kɛ ɔ ko yo naan e wiengu’m b’a lafi e su’n, i sɔ’n fa blɛ. Sanngɛ maan e nian e Ɲanmiɛn Zoova i ajalɛ’n su, yɛ e kle kɛ e ti sran mɔ be kwla lafi i su-ɔ.