1. ?Kɛ ɔ ko yo naan Klisifuɛ kun w’a wɔ i ɲrun Ɲanmiɛn sulɛ’n nun’n, ngue yɛ ɔ fata kɛ ɔ yo-ɔ?

 WAFA nga bakanngan’m be ɲin ndɛndɛ’n ɔ yo ɲɛnmɛn. Kɛ bé ɲín’n be wunman nun bɔbɔ. Sanngɛ kɛ ɔ ko yo naan Klisifuɛ kun w’a wɔ i ɲrun Ɲanmiɛn sulɛ’n nun’n, ɔ fata kɛ ɔ miɛn i ɲin yo ninnge wie mun. b (1 Kor. 13:11; Ebr. 6:1) I lɛ nun’n, ɔ fata kɛ e nin Zoova e afiɛn mantan kpa. Asa’n ɔ fata kɛ ɔ fɛ i wawɛ’n man e naan y’a kwla yi nzuɛn wie’m be nglo, ɔ fata kɛ e suan ninnge wie’m be yolɛ, yɛ ɔ fata kɛ e buabua e wun naan y’a kwla yo ninnge wie mun e ɲrun lɔ.—Ɲan. 1:5.

2. (1) ?Ngue yɛ Bo Bolɛ 1:27 kle e-ɔ? (2) ?Ngue yɛ é wá kɛ́n i ndɛ like suanlɛ nga nun-ɔn?

² Zoova yili klɔ sran mun yasua nin bla. (An kanngan Bo Bolɛ 1:27 nun.) Yasua nin bla’m be wunmiɛn’n timan kun, yɛ ninnge uflɛ wie’m be nun ekun’n ngbaciɛ o be afiɛn. I wie yɛle kɛ wafa nga Ɲanmiɛn yili yasua nin bla mun’n ti’n, ɔ le sran kun nin like ng’ɔ fata kɛ ɔ yo’n. Ɔ maan ɔ fata kɛ be bue nɲɔn’n be yi nzuɛn wie’m be nglo, yɛ be suan ninnge wie’m be yolɛ naan b’a kwla di junman nga Ɲanmiɛn fa wlali be sa nun’n. (Bob. 2:18) Like suanlɛ nga nun’n, é wá wún like ng’ɔ fata kɛ talua nga be ti Klisifuɛ’n be yo naan b’a wɔ be ɲrun Ɲanmiɛn sulɛ’n nun’n. Yɛ like suanlɛ ng’ɔ́ bá lɛ’n nun’n, é wá wún like ng’ɔ fata kɛ gbanflɛn’m be yo’n.

3-4. ?Wan mun yɛ aniaan bla’m be kwla nian be ajalɛ’n su-ɔ? (An nian foto’n wie.)

³ Biblu’n kan bla wie mɔ be kloli Zoova mɔ be suli i’n be ndɛ. (An nian ndɛ nga be flɛ i kɛ “Bla nga Biblu’n kan be ndɛ’n: ?Ngue yɛ be su ndɛ’n kle e-ɔ?” nun. Ɔ o jw.org su.) Kɛ nga Biblu’n nun ndɛ mma nga like suanlɛ nga taka su’n fa kan’n sa’n, ‘be yoli ninnge mun i nuan su sɛsɛ sa’n kwlaa nun, yɛ be kleli kɛ be lafi Ɲanmiɛn su sa’n kwlaa nun.’ Asa ekun’n aniaan bla’m be kwla fa be ɲin be sie i be asɔnun’n nun aniaan bla wie mɔ be ɲin w’a ti Ɲanmiɛn sulɛ’n nun’n be su, naan b’a nian be ajalɛ’n su.

⁴ ?Talua mun, amun si aniaan bla wie mɔ be nzuɛn’n ti kpa mɔ amun kwla nian be ajalɛ’n su-ɔ? Amun fa amun ɲin sie i be nzuɛn kpa’n su, kpɛkun amun bu wafa nga amun kwla nian be liɛ’n su’n i akunndan. Ndɛ kpɔlɛ nga bé bá lɛ’n nun’n, é wá kán nzuɛn cinnjin nsan mɔ be kwla uka amun naan amun a wɔ amun ɲrun Ɲanmiɛn sulɛ’n nun’n be ndɛ.

5. ?Ngue yɛ ɔ ti cinnjin kɛ bla kun yo wun ase kanfuɛ-ɔ?

⁵ Be wun ase kanlɛ’n ti cinnjin kpa naan sran kun w’a wɔ i ɲrun Ɲanmiɛn sulɛ’n nun. Sɛ bla kun ti wun ase kanfuɛ’n ɔ nin Zoova be afiɛn mántan kpa, yɛ ɔ nin i wiengu mun be nuan sɛ́. (Zak. 4:6) I wie yɛle kɛ bla ng’ɔ klo Zoova’n, ɔ kɛn i wun ase nanti ndɛ nga be kɛn i 1 Korɛntifuɛ Mun 11:3 nun’n su. Ndɛ mma sɔ’n kan asɔnun’n i sielɛ’n, ɔ nin awlobo’n i sielɛ’n be ndɛ. c

6. ?Ngue yɛ Rebeka i su ndɛ’n kle talua mun-ɔn?

⁶ Maan e fa e ɲin e sie i Rebeka i ajalɛ’n su. Ɔ si ngwlɛlɛ kpa yɛ ɔ fali ajalɛ wie mun yakpa su. Ɔ si blɛ ng’ɔ fata kɛ ɔ yo ninnge wie mun’n, ɔ nin wafa ng’ɔ fata kɛ ɔ yo be’n. (Bob. 24:58; 27:​5-17) Ɔ nin i sɔ’n ngba’n ɔ yoli aɲinyiɛfuɛ, yɛ ɔ nantili atin nga be kleli i’n su. (Bob. 24:​17, 18, 65) Kɛ Rebeka sa’n, sɛ ɔ kusu a suan ajalɛ nga Zoova fali be’n be bo’n, á klé ɔ osufuɛ mun, ɔ nin asɔnun’n nunfuɛ’m be ajalɛ kpa.

7. ?Wafa sɛ yɛ talua’m be kwla nian Ɛstɛɛ i ayeliɛ’n su-ɔ?

 ⁷ Kɛ ɔ ko yo naan Klisifuɛ kun w’a kwla wɔ i ɲrun Ɲanmiɛn sulɛ’n nun’n ɔ fata kɛ ɔ si i jranwlɛ. Biblu’n se kɛ “ngwlɛlɛ’n ti be nga be si be jranwlɛ’n be liɛ.” (Ɲan. 11:2) Ɛstɛɛ yoli bla kun m’ɔ si i jranwlɛ-ɔ, yɛ ɔ nin Ɲanmiɛn be nantili klanman. Kɛ m’ɔ si i jranwlɛ’n ti’n, kannzɛ ɔ kacili famiɛn bla bɔbɔ’n w’a tumɛn i wun. Ɔ nantili i ɲrun kpɛnngbɛn Maadose m’ɔ nin i be ti ngawangawa’n i ajalɛ’n su. (Ɛst. 2:​10, 20, 22) Ɔ kusu sɛ a usa ngwlɛlɛ afɛ, yɛ sɛ a nanti afɔtuɛ kpakpa nga be man wɔ’n su’n, á klé kɛ a si ɔ jranwlɛ.—Tit. 2:​3-5.

8. ?Wafa sɛ yɛ ndɛ ng’ɔ o 1 Timote 2:​9, 10 nun’n, ɔ kwla uka aniaan bla mun naan b’a wlawla be wun kpa-ɔ?

⁸ Ɛstɛɛ yoli like kun ekun m’ɔ kle kɛ ɔ si i jranwlɛ-ɔ. Yɛle kɛ kannzɛ ɔ ‘ɲinnin klanman, yɛ ɔ ti klanman kpa’n,’ sanngɛ w’a seman kɛ ɔ́ fɛ́ i wun klé. (Ɛst. 2:​7, 15) ?Talua mun, wafa sɛ yɛ amun kwla niɛn i ajalɛ’n su-ɔ? Be kan like kun mɔ amun kwla yo’n i ndɛ 1 Timote 2:​9, 10 nun. (An kanngan nun.) Pɔlu wlali aniaan bla’m be fanngan kɛ nán maan be fa be wun kle. Yɛ kɛ bé wláwlá be wun’n maan be yo i ngwlɛlɛ su. Glɛki nun ndɛ nga be kacili i sɔ Wawle nun’n ɔ kle kɛ ɔ fata kɛ be wlawla be wun kpa, yɛ i sɔ yolɛ nun’n be bu be wiengu’m be akunndan. Nanwlɛ kɛ e wun e niaan bla mɔ be wlawla be wun kpa’n i sɔ’n yo ɲɛnmɛn.

9. ?Ngue yɛ Abigaili i su ndɛ’n kle e-ɔ?

⁹ Kɛ ɔ ko yo naan aniaan bla kun w’a wɔ i ɲrun Ɲanmiɛn sulɛ nun’n ɔ fata kɛ ɔ yo akunndanfuɛ wie. Sran ng’ɔ ti akunndanfuɛ’n ɔ si sa tɛ nin sa kpa’n be ngbaciɛ’n kpɛkun ɔ fa ajalɛ kpa. I wie yɛle Abigaili liɛ’n. I wun’n w’a faman ajalɛ kpa. I sɔ’n ti’n be waan bé kún i awlo’n nunfuɛ’m be kwlaa. Be ja nun lɛ’n, Abigaili fali ajalɛ cinnjin kpa kun. Kɛ m’ɔ yoli akunndanfuɛ’n ti’n ɔ deli i bɔbɔ ɔ nin i awlofuɛ mun. (1 Sam. 25:​14-23, 32-35) Asa’n sran ng’ɔ ti akunndanfuɛ’n ɔ si blɛ ng’ɔ fata kɛ ɔ ijɔ’n ɔ nin blɛ ng’ɔ fata kɛ ɔ muɛn i nuan’n. Kpɛkun sran’m be ukalɛ nun’n ɔ niɛn i wun su naan w’a loman be ngasi ngbɛn.—1 Tes. 4:11.

10-11. ?Sɛ a si kanngan yɛ a si klɛ kpa’n i su ye benin yɛ ɔ bɔbɔ nin ɔ wiengu mun bé ɲɛ́n i-ɔ? (An nian foto’n wie.)

¹⁰ Ɔ fata kɛ aniaan bla’m be suan ninnge wie’m be yolɛ. Ninnge wie mɔ talua wie’m be suannin be yolɛ be kaan nun’n, kɛ be ɲinnin’n i sɔ’n ukali be kpa. Maan e kan ninnge sɔ mɔ be kwla suan be yolɛ’n be nun wie’m be ndɛ.

¹¹ Suan kannganlɛ nin klɛlɛ. Lika wie’m be nun’n be bumɛn i kɛ ɔ ti cinnjin kɛ talua’m be suan kannganlɛ nin klɛlɛ. Sanngɛ ɔ ti cinnjin kɛ Klisifuɛ’m be kwlaa be suɛn i sɔ  yolɛ. d (1 Tim. 4:13) Kannzɛ bɔbɔ ɔ kwla yo kekle’n, sanngɛ mian ɔ ɲin titi naan w’a si kanngan, naan w’a si klɛ wie. I sɔ’n kwla uka wɔ naan cɛn wie lele’n w’a ɲan junman. Asa’n i sɔ’n úka wɔ naan w’a suan Biblu’n nun ndɛ’n i kpa, yɛ á sí like kle. I ng’ɔ ti cinnjin trɛ i kwlakwla’n yɛlɛ kɛ Ɲanmiɛn Ndɛ’n i nun like suanlɛ’n nin i su akunndan bulɛ’n ɔ́ úka wɔ naan a nin Ɲanmiɛn amun afiɛn w’a mantan kpa w’a tra laa’n.—Zoz. 1:8; 1 Tim. 4:15.

12. ?Wafa sɛ yɛ ndɛ ng’ɔ o Ɲanndra Mun 31:26 nun’n ɔ kwla uka wɔ naan w’a si ndɛ kan-ɔn?

¹² Si ndɛ kan. Ɔ ti cinnjin kɛ Klisifuɛ’m be si ndɛ kan. I lɛ nun’n akoto Zaki mannin e afɔtuɛ cinnjin kpa kun. Ɔ seli kɛ: “Sɛ be kan ndɛ be kle amun’n, maan amun ti i kpa. Nán maan sran fi kpli kan ndɛ.” (Zak. 1:19) Kɛ e wiengu’m be kan ndɛ kle e mɔ e sie e su’n e kle kɛ be ‘ndɛ lo e.’ (1 Piɛ. 3:8) Sɛ sran kun su kan ndɛ kle wɔ naan a wunman ndɛ ng’ɔ su kan’n i wlɛ, annzɛ a wunman wafa nga i wun yo i’n i wlɛ’n, usɛ i kosan wie mun naan w’a wun i wlɛ. Kpɛkun bu ndɛ nga á wá kán’n i sin kpa ka naan w’a kan. (Ɲan. 15:28) Usa ɔ wun kɛ: ?Ndɛ nga n su wa kan’n ɔ ti nanwlɛ, yɛ ɔ wla fanngan? ?Wafa sɛ yɛ n kwla kɛn i amanniɛn su-ɔ? Nian aniaan bla nga be ɲin w’a ti Ɲanmiɛn sulɛ’n nun mɔ be si ndɛ kan’n be liɛ’n su. (An kanngan Ɲanndra Mun 31:26 nun.) Fa ɔ ɲin sie i wafa nga be kan ndɛ’n su. Sɛ a suɛn i sɔ yolɛ kpa’n a nin ɔ wiengu mun amun afiɛn mántan kpa.

13. ?Ngue yɛ a kwla yo naan w’a si awlo lɔ junman di-ɔ? (An nian foto’n wie.)

¹³ Suan awlo’n nun junman dilɛ. Lika kpanngban nun’n, bla mun yɛ be di awlo’n nun junman mun i dan lika-ɔ. Ɔ manmin annzɛ aniaan bla kun m’ɔ si like yo kpa’n ɔ kwla kle wɔ awlo’n nun junman wie’m be dilɛ. Be flɛ aniaan bla kun kɛ Sindi. Ɔ seli kɛ: “Like cinnjin kpa kun mɔ min manmin kleli min’n, yɛle kɛ sɛ n di junman kekle’n ń dí aklunjɔɛ. Ɔ kleli min aliɛ tɔnlɛ, nin lika’n i yɛinyɛin yolɛ, nin tralɛ kpalɛ nin sika’n i cɛcɛ yolɛ. I kwlaa sɔ’n ukali min kpa naan m’an nian min wun lika, naan kusu m’an tu min klun m’an di Zoova i junman’n. Asa’n ɔ kleli min wafa nga n kwla sɔ sran’m be nun klanman’n. I sɔ mɔ n yoli’n ti’n, n sili aniaan kpanngban yɛ be kleli min ajalɛ kpa. (Ɲan. 31:​15, 21, 22) Sɛ aniaan bla kun ti junman difuɛ, yɛ ɔ sɔ sran nun’n, i sɔ’n ti kpa dan mɛn i awlobo’n. Asa’n i sɔ’n yo maan aklunjɔɛ tran i awlobo’n nun nin asɔnun’n nun.—Ɲan. 31:​13, 17, 27; Yol. 16:15.

14. (1) ?Ngue yɛ Klisitali i su ndɛ’n kle wɔ-ɔ? (2) ?Ngue yɛ ɔ fata kɛ a fa ɔ ɲin sie su kpa-ɔ?

¹⁴ Suan ninnge wie’m be yolɛ naan w’a kwla nian ɔ bɔbɔ ɔ wun lika. Ɔ ti cinnjin kɛ Klisifuɛ’m be kwlakwla be suan ninnge wie’m be yolɛ naan b’a kwla nian be wun lika. (Fip. 4:11) Be flɛ aniaan bla kun kɛ Klisitali. Ɔ seli  kɛ: “Min si nin min nin be wlali min fanngan kɛ n suan ninnge wie’m be yolɛ suklu lɔ naan cɛn wie lele’n m’an fa ti min wun ɲanman nun.” Min baba wlali min fanngan kɛ n suan be nga be ka susute’m be sika’n i junman dilɛ. I sɔ’n ukali min kpa.” Asa kusu’n ɔ fata kɛ a suan sika nga a ɲɛn i’n i cɛcɛ yolɛ. (Ɲan. 31:​16, 18) Nán fa kalɛ ngbɛnngbɛn, yɛ nán kunndɛ like kpanngban. I liɛ’n á kwlá fá ɔ ɲin síe i like nga a kunndɛ kɛ á yó mán Zoova’n su.—1 Tim. 6:8.

15-16. ?Ngue ti yɛ aniaan bla nga be leman bian’n be ti cinnjin asɔnun’n nun-ɔn? (Marki 10:​29, 30)

¹⁵ Sɛ a fa nzuɛn kpa’n yɛ sɛ a suan ninnge wie’m be yolɛ’n á kwlá fá ajalɛ kpa. Maan e fa e ɲin e sie i ninnge wie mɔ a kwla yo be’n be su.

¹⁶ A kwla fa ajalɛ kɛ á mínndɛ kan ka naan w’a ja bian. Ndɛ nga Zezi kannin’n kle kɛ aniaan bla wie’m be kwla fa ajalɛ kɛ be su jaman bian. Kannzɛ bɔbɔ be lika’n nun lɔ’n sran’m be bumɛn i sɔ liɛ’n i ajalɛ kpa’n, sanngɛ be ajalɛ liɛ nga be fali’n yɛ ɔ o lɛ-ɔ. (Mat. 19:​10-12) Wie mun ekun be liɛ’n, sa uflɛ ti yɛ be leman bian-ɔn. Nán bian mɔ w’a jaman’n i ti yɛ ɔ ndɛ su loman Zoova-ɔ. Mɛn wunmuan’n nun’n aniaan bla wie mɔ be leman bian’n be kle ajalɛ kpa asɔnun’n nun. Klolɛ mɔ be fa klo be niaan mun’n ti’n be kaci kɛ aniaan wie’m be nin annzɛ be niaan bla kpakpa sa.—An kanngan Marki 10:​29, 30 nun; 1 Tim. 5:2.

17. ?Wafa sɛ yɛ talua kun kwla buɛbuɛ i wun dɔ nga su naan w’a kwla di Ɲanmiɛn junman’n blɛ kwlaa nun-ɔn?

¹⁷ A kwla fa ajalɛ kɛ á káci blɛ kwlaa nun Ɲanmiɛn junman difuɛ. Mɛn wunmuan’n nun’n, aniaan bla mun yɛ be di jasin fɛ bolɛ junman’n i dan lika-ɔ. (Jue. 68:11) A kwla buabua ɔ wun dɔ nga su naan w’a kwla di Ɲanmiɛn junman’n blɛ kwlaa nun. I wie yɛle kɛ a kwla se kɛ á káci atin bofuɛ, annzɛ á úka aniaan nga be kplan Ɲanmiɛn sulɛ sua mun’n, annzɛ á dí junman betɛli lɔ. Srɛ Zoova naan kan like nga a sunnzun kɛ á yó’n i ndɛ kle i. Bo su kle aniaan nga be di i sɔ junman’n naan be kle wɔ like nga a kwla yo naan w’a di wie’n. I sin’n bu ajalɛ nga a kwla fa be naan w’a kwla di i sɔ junman’n i akunndan. Sɛ a fa ɔ wun wla blɛ kwlaa nun Ɲanmiɛn junman dilɛ’n nun’n, á kwlá yó ninnge kpakpa kpanngban Zoova i sulɛ’n nun.

18. ?Kwlaa naan aniaan bla kun w’a fɛ i ɲin w’a sie i sran kun su kɛ ɔ́ jɛ́ i’n, ngue yɛ ɔ fata kɛ ɔ yo-ɔ? (An nian foto’n wie.)

¹⁸ A kwla fa ajalɛ kɛ á já bian. Ninnge nga  a kwla suan be yolɛ’n ɔ nin nzuɛn nga e kannin be ndɛ’n, bé wá úka wɔ naan w’a yo bla kpa. Sɛ a kunndɛ kɛ á já bian’n, nian nun kpa ka naan w’a fa ɔ ɲin w’a sie i sran kun su kɛ á jɛ́ i. Nán ajalɛ kaan-ɔn. Nán ɔ wla fi su kɛ yasua nga á wá jɛ́ i’n i yɛ ɔ́ wá káci awlobo kpɛn’n niɔn. (Rɔm. 7:2; Efɛ. 5:​23, 33) Ɔ maan usa ɔ wun kɛ: ‘?I ɲin w’a ti Ɲanmiɛn sulɛ’n nun? ?Ɲanmiɛn i sulɛ’n ti i cinnjin tra like kwlaa? ?Ajalɛ nga ɔ fa be’n be ti kpa? ?Kɛ ɔ fɔn’n ɔ di i nanwlɛ? ?Ɔ bu bla’m be sran? ?Ɔ kwla uka min naan e nin Zoova e afiɛn w’a mantan kpa? ?Ɔ kwla uka min naan m’an ɲan ninnge nga min sa mian be wun sakpa’n? ?Ɔ nin min kwla tran fɛfɛ? ?Kɛ be mɛn i junman’n ɔ nian nun di i kpa? ?I lɛ nun’n, junman benin yɛ be mɛnnin i asɔnun’n nun-ɔn? ?Yɛ wafa sɛ yɛ ɔ di junman sɔ mun-ɔn? (Lik. 16:10; 1 Tim. 5:8) Ɔ ti su kɛ sɛ a kunndɛ kɛ á ɲán bian kpa’n ɔ fata kɛ ɔ kusu a yo bla kpa wie.

19. ?Kɛ be se kɛ bla’n ti i wun’n i ‘ukafuɛ’n,’ ngue ti yɛ e kwla se kɛ i sɔ liɛ’n ti junman cinnjin kpa-ɔ?

¹⁹ Biblu’n se kɛ bla mɔ i nzuɛn’n ti kpa’n ɔ ti i wun’n “i ukafuɛ kun m’ɔ nin i fata-ɔ.” (Bob. 2:18) Ukalɛ mɔ bla’n ukɛ i wun’n ɔ ti junman cinnjin kpa kun. Ɔ ju wie bɔbɔ’n Biblu’n se kɛ Zoova ti e “ukafuɛ.” (Jue. 54:4; Ebr. 13:6) Kɛ bla kun suan i wun’n i bo naan ajalɛ ng’ɔ fa be’n b’a kwla yo ye’n ɔ kle kɛ ɔ ti i ukafuɛ sakpa. Asa’n klolɛ m’ɔ klo Zoova’n ti’n ɔ yo maan i wun’n ɲan ɲrun. (Ɲan. 31:​11, 12; 1 Tim. 3:11) Sɛ a klo Zoova kpa, naan a uka ɔ wiengu mun awlo lɔ nin asɔnun’n nun’n, kɛ á wá já bian’n á yó bla kpa.

20. ?Kɛ niɛn kun i ayeliɛ’n ti kpa’n i su ye benin yɛ i awlofuɛ’m be ɲɛn i-ɔ?

²⁰ A kwla fa ajalɛ kɛ á wú ba. Kɛ a ko ja bian’n a nin ɔ wun amun kwla wu ba. (Jue. 127:3) Ɔ maan dɔ nga su yɛ ɔ fata kɛ a bu like nga a ko yo naan w’a yo niɛn kpa’n i akunndan-ɔn. Ninnge ng’ɔ fata kɛ a suan be yolɛ’n nin nzuɛn nga e kannin be ndɛ’n be kwla uka wɔ naan w’a yo bla kpa, nin niɛn kpa. Sɛ a klo sran, a klun ti ufue yɛ a si ɔ awlɛn tra’n i sɔ’n yó maan ɔ awlofuɛ’m bé dí aklunjɔɛ.—Ɲan. 24:3.

21. (1) ?Wafa sɛ yɛ e bu e niaan bla mun-ɔn? (2) ?Yɛ ngue ti-ɔ? (An nian foto nga be o fluwa’n i bui’n su’n.)

²¹ Aniaan bla mun, like kwlaa nga amun yo be man Zoova nin i sufuɛ’m be ti’n e klo amun. (Ebr. 6:10) Asa ekun’n amun mian amun ɲin naan amun nzuɛn’n w’a yo kpa, yɛ amun suan ninnge wie’m be yolɛ. Sɛ amun yo sɔ’n amun bɔbɔ nin amun wiengu’m bé ɲán su ye. Nanwlɛ, amun ti cinnjin Zoova i anuannzɛ’n nun.