1. ?Kɛ a boli Biblu’n nun like suanlɛ bo’n, ninnge benin mun yɛ a sili be-ɔ?

 ATRƐKPA’N, ɔ wla kpɛn i nun mɔ a boli Biblu’n nun like suanlɛ’n bo’n i su. Kɛ a yoli sɔ’n, a sili like kpanngban. I wie yɛle kɛ, kɛ a wunnin i wlɛ kɛ Ɲanmiɛn le dunman’n, atrɛkpa’n i sɔ’n boli ɔ nuan. Asa’n, kɛ a wunnin i kɛ Ɲanmiɛn yraman sran mun sin dan kun nun’n, atrɛkpa’n ɔ wla guali ase. Asa ekun’n, kɛ a wunnin i wlɛ kɛ á wá wún ɔ awlɛn su sran nga be wuli mun ekun naan a nin be trán asiɛ m’ɔ́ wá káci lika klanman’n su’n, a dili aklunjɔɛ.

2. ?Kɛ á súan Biblu’n nun like kɔ́ ɔ ɲrun’n, ngue yɛ a yoli-ɔ? (Efɛzifuɛ Mun 5:1, 2)

² Kɛ á súan Biblu’n like nun kɔ́ ɔ ɲrun’n, nn klolɛ nga a klo Zoova kusu’n ɔ́ yó dan. Klolɛ mɔ a klo Ɲanmiɛn ti’n, a ɲannin wunmiɛn nantili like nga a suannin su. Yɛ a niannin Biblu’n nun ndɛ’n su fali ajalɛ kpa. Kɛ mɔ a kunndɛ kɛ Zoova i klun jɔ ɔ wun ti’n, ɔ akunndan’n trannin ninnge nga be ti kpa’n be su, yɛ ɔ nzuɛn’n yoli kpa. Kɛ bakan kun m’ɔ niɛn i si nin i nin be ajalɛ’n su’n sa’n, ɔ kusu a sɔnnzɔn ɔ Si m’ɔ o ɲanmiɛn su lɔ’n.—An kanngan Efɛzifuɛ Mun 5:1, 2 nun.

3. ?Kosan benin mun yɛ e kwla fa usa e wun-ɔn?

³ Atrɛkpa’n, e kwla usa e wun kɛ: ‘?Kɛ é sé yɛ’n, klolɛ nga n klo Zoova’n ɔ tra i nun mɔ n kacili Klisifuɛ uflɛuflɛ nun liɛ’n? ?Kɛ be yoli min batɛmun lele m’ɔ́ fá jú yɛ’n, n bu akunndan kɛ Zoova fa klo’n sa, yɛ n yo ninnge mun kɛ i sa? ?I wie yɛle kɛ n yi i nglo kɛ n klo aniaan mun?’ Sɛ a sie i nzɔliɛ kɛ “a yiman klolɛ’n i nglo kɛ i klikli’n nun’n sa’n,” nán maan ɔ sa sin bubu wɔ. I sɔ sa’n wie juli Klisifuɛ Klikli’m be su. Sanngɛ Zezi w’a yiman be ase. Ɔ maan ɔ su yiman e ase wie. (Ngl. 2:4, 7) Ɔ si kɛ e  kwla yi klolɛ’n i nglo ekun kɛ i nun mɔ e sili ndɛ nanwlɛ’n sa.

4. ?Ngue yɛ é wá kɛ́n i ndɛ like suanlɛ nga nun-ɔn?

⁴ Like suanlɛ nga nun’n, é wá kán wafa nga e kwla klo Zoova nin e wiengu mun titi’n i ndɛ. Kɛ e yo sɔ’n i su ye nga e ɲɛn i’n, é wá kɛ́n i ndɛ wie.

5-6. (1) ?Kɛ Pɔlu dí Zoova i junman’n, sa benin mun yɛ be tɔli i su-ɔ? (2) ?Ngue yɛ ɔ ukali Pɔlu naan w’a kwla di Zoova i junman’n titi-ɔ?

⁵ Akoto Pɔlu kloli Zoova i junman’n i dilɛ kpa. Sanngɛ sa sunman be tɔli i su. I wie yɛle kɛ i junman’n i dilɛ’n nun’n, ɔ fata kɛ ɔ tu ajalɛ ɔ mmua kpa, yɛ be blɛ su’n lika kɔlɛ timan pɔpɔ. Kɛ Pɔlu tú ajalɛ sɔ mun’n, ɔ ju wie’n ɔ ‘wun i ɲrun nzue’m be su. Yɛ kodiawiefuɛ’m be ti’n, ɔ wun i ɲrun’ wie. Blɛ wie nun’n, i kpɔfuɛ’m be boli i tɛtɛ kpa. (2 Kor. 11:23-27) Asa’n nán blɛ kwlaa nun yɛ Pɔlu i niaan Klisifuɛ’m be kleli i kɛ be si ye-ɔ.—2 Kor. 10:10; Fip. 4:15.

⁶ ?Ngue yɛ ɔ ukali Pɔlu naan w’a kwla di Zoova i junman’n titi-ɔ? Kɛ Pɔlu suannin Ɲanmiɛn Ndɛ’n nun like’n, ɔ sili Zoova kpa. Asa’n, ɔ fali sa nga be juli i su’n tuli i wun fɔ. Kpɛkun ɔ lafili su kɛ Zoova klo i. (Rɔm. 8:38, 39; Efɛ. 2:4, 5) I kusu kloli Zoova tankaan kpa wie, yɛ ɔ yili i sɔ’n i nglo, yɛle kɛ ɔ “dili junman mɛnnin i sran mun” titi.—Ebr. 6:10.

7. ?Ninnge nga e kwla yo naan y’a klo Zoova titi’n be nun kun yɛle benin?

⁷ E kusu, sɛ e suan Ɲanmiɛn Ndɛ’n i nun like kpa’n, é kló Ɲanmiɛn tankaan kpa titi. Kɛ é kánngan Biblu’n nun’n, maan e mian e ɲin naan e wun like nga Biblu’n nun ndɛ mma’m be kle e Zoova su’n. I sɔ yolɛ nun’n, e kwla usa e wun kɛ: ‘?Wafa sɛ yɛ ndɛ nga kle kɛ Zoova klo min-ɔn? ?Ngue yɛ n wunnin i ndɛ sɔ’n nun mɔ n kwla jran su n klo Zoova wie-ɔ?’

8. ?Wafa sɛ yɛ srɛlɛ’n kwla uka e naan y’a klo Ɲanmiɛn titi-ɔ?

⁸ Like kun ekun nga e kwla yo naan y’a klo Zoova titi’n yɛle i srɛlɛ titi’n. Blɛ sɔ’n nun’n, maan e kan e klun ndɛ kwlaa e kle i. (Jue. 25:4, 5) Sɛ e srɛ Zoova’n, i kusu ɔ́ tɛ́ e su. (1 Zan 3:21, 22) Aniaan bla kun suan Kaila yɛ ɔ tran Azi mɛn’n nun. Ɔ seli kɛ: “I bo bolɛ nun’n, Zoova i su like nga n suɛnnin i Biblu’n nun’n, i ti yɛ n kloli i-ɔ. Sanngɛ kɛ n wunnin i wlɛ kɛ ɔ tɛ min srɛlɛ’m be su’n, n ma kloli i kpa n trali laa’n. I sɔ’n ti’n, n kunndɛli kɛ ń yó ninnge nga be jɔ i klun’n.” b

9. ?Ngue yɛ ɔ kle kɛ Timote klo aniaan mun tankaan kpa-ɔ?

⁹ Kɛ Pɔlu kacili Klisifuɛ m’ɔ cɛli kan’n, ɔ wunnin gbanflɛn kan kun mɔ be flɛ i kɛ Timote’n. Timote klo Zoova yɛ ɔ klo sran wie. Ɔ maan Pɔlu seli Filipufuɛ’m be kɛ: “N leman sran fi mɔ amun ndɛ lo i kpa kɛ [Timote] sa-ɔ.” (Fip. 2:20) Nán wafa nga Timote yo ninnge nun sɛsɛsɛ’n annzɛ ijɔlɛ m’ɔ si ijɔ sran’m be ɲrun’n i ndɛ yɛ Pɔlu kan-ɔn. Sanngɛ ɔ su kan wafa nga Timote klo aniaan mun’n i ndɛ. E si kɛ, kɛ blɛ m’ɔ fata kɛ Timote sinsin asɔnun’m be su’n ko ju’n, aniaan’m be kunndɛ kɛ ɔ bla ndɛndɛ.—1 Kor. 4:17.

10. ?Wafa sɛ yɛ Ana nin i wun’n be kleli kɛ be klo aniaan mun-ɔn?

¹⁰ E kusu, e kunndɛ kɛ é úka e niaan mun wie. (Ebr. 13:16) I sɔ yɛ Ana mɔ e kɛnnin i ndɛ like suanlɛ ng’ɔ sinnin lɛ’n nun’n ɔ yoli-ɔ. Blɛ wie nun’n, aunmuan dan kpa kun tuli be asa’n su lɔ. I sin’n, ɔ nin i wun’n be ɔli awlobofuɛ kun mɔ be ti Zoova i Lalofuɛ’n be osu nianlɛ. Kɛ be juli lɔ’n, be wunnin i kɛ aunmuan’n tuli be sua’n su. I sɔ’n ti’n,  be tralɛ’m be kwlaa be yoli fiɛn. Ana seli kɛ: “E fali be tralɛ mun, e kpuli be, e repaseli be, e bubuli be nun yɛ e fa ko mannin be. E seli e wun kɛ nga e yoli i lɛ’n timan like fi. Sanngɛ i sɔ’n ti’n e nin be e afiɛn wa mantannin kpa. Yɛ andɛ nin andɛ’n e nin be e afiɛn te mantan.” Kɛ mɔ Ana nin i wun’n be klo aniaan mun’n ti’n, be yoli ninnge trele wie mun fa ukali be.—1 Zan 3:17, 18.

11. (1) ?Kɛ e yi i nglo kɛ e klo e wiengu mun’n, wafa sɛ yɛ be wun yo be-ɔ? (2) ?Kɛ nga Ɲanndra Mun 19:17 fa kan’n sa’n, kɛ e yi i nglo kɛ e klo e wiengu mun’n, ngue yɛ Zoova yo-ɔ?

¹¹ Kɛ e yo e wiengu’m be kpa mɔ e yi i nglo kɛ e klo be’n, be kwla wun i kɛ e kunndɛ kɛ é sɔ́nnzɔn Zoova. Ɔ maan be kwla si su ye yɛ atrɛkpa’n e su siman sɔ le. Kɛ Kaila mɔ e kɛnnin i ndɛ’n i wla kpɛn be nga be ukɛli i’n be su’n, i konviabo bobo i kpɔlɛ. Ɔ seli kɛ: “Nanwlɛ, kɛ n bu aniaan nga be wa fali min mɔ e nin be e ko boli jasin fɛ’n, n si’a wie se. Be bali min awlo wa be wa fali min naan e ko di like kan. Kpɛkun be fa ajalɛ wie mun naan n ju awlo lɔ klanman. Andɛ’n, kɛ n bu ninnge nga be yoli’n i akunndan’n, n wun i wlɛ kɛ be miannin be ɲin kpa naan b’a kwla yo ninnge sɔ mun. N wun i wlɛ kɛ klolɛ mɔ be klo min’n i ti yɛ be yoli sɔ-ɔ.” Nán e wla fi su kɛ nán be kwlaa nga e yo be ye’n yɛ bé sí e ye-ɔ. Kɛ Kaila kán be nga be ukɛli i’n be ndɛ’n, ɔ seli kɛ: “N kunndɛ kɛ ń yó ninnge nga sran’m be yo mannin min’n, i wunsu ń mán be. Sanngɛ n siman lika nga be tinuntinun be tran’n. Zoova liɛ’n ɔ si be tranwlɛ. Ɔ maan n srɛ i kɛ ɔ yo i wunsu man be.” Kaila i ndɛ yo fɛ. Zoova fɛ i ɲin sie i ninnge kwlaa nga e yo man e niaan mun’n i su. Kannzɛ bɔbɔ like sɔ’n ti kaan sɛ’n, sanngɛ i ɲin kpaman su. I ɲrun’n ɔ ti kɛ tɛ yɛ e su yi e mɛn i sa, kpɛkun ɔ ti kɛ y’a bo i bosia naan ɔ fata kɛ ɔ yi man e sa.—An kanngan Ɲanndra Mun 19:17 nun.

12. ?Wafa sɛ yɛ aniaan bian’m be kwla yi i nglo kɛ be klo aniaan mun-ɔn? (An nian foto mun wie.)

 ¹² ?Wafa sɛ yɛ aniaan bian’m be kwla yi i nglo kɛ be klo aniaan mun naan be kunndɛ kɛ bé úka be-ɔ? Aniaan gbanflɛn kun m’ɔ suan Jɔɔdanin’n ɔ usali asɔnun kpɛnngbɛn kun like ng’ɔ kwla yo naan w’a uka aniaan’m be kpa w’a tra laa’n i su sa. Ninnge nga Jɔɔdanin yo be’n ti’n, asɔnun kpɛnngbɛn’n yoli i mo, yɛ ɔ mɛnnin i afɔtuɛ wie mɔ be kwla ukɛ i naan w’a wɔ i ɲrun kpa ekun’n. I wie yɛle kɛ ɔ seli i kɛ ɔ ju aɲia’m be bo lɔ ndɛ nun naan ɔ yo aniaan’m be like yɛ ɔ tɛ kosan’m be su. Asa’n, maan ɔ nin i jasin fɛ bolɛ akpasua’n nunfuɛ mun be bo jasin fɛ’n likawlɛ titi, yɛ ɔ bu ninnge trele wie m’ɔ kwla yo be fa uka aniaan mun’n be akunndan. Kɛ Jɔɔdanin nantili afɔtuɛ sɔ’m be su’n, ɔ suannin ninnge wie’m be yolɛ. Sanngɛ ɔ wa kloli aniaan’m be tankaan kpa wie. Jɔɔdanin wunnin i wlɛ kɛ nán kɛ aniaan bian kun kaci asɔnunfuɛ’m be ukafuɛ’n yɛ ɔ bo aniaan’m be ukalɛ bo-ɔ. Sanngɛ like ng’ɔ yo fa uka aniaan mun laa’n yɛ ɔ miɛn i ɲin yo i titi-ɔ.—1 Tim. 3:8-10, 13.

13. ?Ngue yɛ aniaan bian Klisian yoli naan w’a kwla kaci asɔnun kpɛnngbɛn ekun-ɔn?

¹³ ?Yɛ sɛ a yoli asɔnunfuɛ’m be ukafuɛ annzɛ asɔnun kpɛnngbɛn laa naan a diman junman sɔ’n i kun nin? Zoova i wla fiman junman nga a dili i laa’n nin klolɛ nga a kloli i mɔ i ti yɛ a yoli sɔ’n be su. (1 Kor. 15:58) Asa’n, i ɲin kpaman klolɛ mɔ a te yi i nglo’n titi’n i su. Kɛ aniaan bian kun m’ɔ suan Klisian’n i asɔnun kpɛnngbɛn junman’n fili i sa’n, nanwlɛ i sa sin bubuli i dan. Sanngɛ ɔ seli kɛ: “Kannzɛ n ti asɔnun kpɛnngbɛn-o, annzɛ n timan asɔnun kpɛnngbɛn-o, n fuali kpa kɛ ń yó like kwlaa nga n kwla yo naan m’an su Zoova kpa titi’n.” Kɛ ɔ́ kɔ́ i ɲrun’n, Klisian wa kacili asɔnun kpɛnngbɛn ekun. I bɔbɔ seli kɛ: “Kɛ n kacili asɔnun kpɛnngbɛn  ekun’n, srɛ kunnin min. Sanngɛ n seli min wun kɛ Zoova si min aunnvɔɛ ti yɛ ɔ fali junman sɔ’n mannin min ekun-ɔn. Ɔ maan klolɛ mɔ n klo Zoova nin aniaan mun ti’n, ń má tú n klun ń dí junman sɔ’n i kpa.”

14. ?Ngue yɛ ndɛ nga aniaan bla ng’ɔ fin Zɔɔzi’n kannin’n, ɔ kle e-ɔ?

¹⁴ Zoova i sufuɛ’m be yi i nglo kɛ be klo be wiengu mun wie. (Mat. 22:37-39) I sɔ yɛ aniaan bla kun m’ɔ suan Elena’n yoli-ɔ. Ɔ tran nvle nga be flɛ i kɛ Zɔɔzi’n nun. Ɔ seli kɛ: “I bo bolɛ nun’n, klolɛ mɔ n klo Zoova’n i ngunmin ti yɛ n bo jasin fɛ’n niɔn. Sanngɛ kɛ n ma kloli Zoova tankaan kpa’n, n kloli min wiengu mun wie. N buli sa ng’ɔ o be su’n nin ndɛ ng’ɔ kwla wluwlu be wun’n be akunndan. I sɔ’n ti’n, n kunndɛli kpa kɛ ń úka be.”—Rɔm. 10:13-15.

15-16. ?Kɛ nga e fa wun i foto’m be su sa’n, kɛ e yi i nglo kɛ e klo e wiengu mun’n, wafa sɛ yɛ be kwla ɲan su ye-ɔ?

¹⁵ Kɛ e kle aniaan’m be kɛ e klo be’n, nán be ngunmin yɛ be ɲan su ye-ɔ. Kɛ koronavirisi’n boli i bo’n, aniaan bian kun m’ɔ suan Paolo’n nin i yi be ukali aniaan bla kpɛnngbɛn wie mun naan b’a si wafa nga be kwla fa be telefɔnun nin be tablɛti’n be bo jasin fɛ’n. I sɔ yolɛ’n yoli kekle aniaan bla sɔ’m be nun kun i sa nun. Sanngɛ kɛ ɔ́ kɔ́ i ɲrun’n, ɔ wa sili i yo kpa. Ɔ maan ɔ kwla yiɛli i osufuɛ wie mun e Wla Kpɛnlɛ aɲia’n i bo. Be nun sran ablesiɛn be trannin aɲia’n i bo ɛntɛnɛti su. Aniaan bla’n nin i osufuɛ’m be ɲannin like nga Paolo nin i yi be yoli’n i su ye.  I sin’n, aniaan bla’n klɛli Paolo i fluwa seli i kɛ: “Nja mo nin e kpɛnngbɛn mun e ukalɛ. Min wla su fiman wafa nga Zoova ukali e’n, ɔ nin junman dan nga a dili fa ukali e’n i su le.”

¹⁶ Sa kɛ ngalɛ sa’n be kleli Paolo i like cinnjin kun. Ɔ wunnin i wlɛ kɛ e wiengu’m be klolɛ’n ti cinnjin tra ninnge nga e si be’n annzɛ ninnge nga e si be yo’n. Ɔ seli kɛ: “Laa’n n ti akpasua su nianfuɛ. Andɛ’n n wun i wlɛ kɛ ndɛ nga kɛ ń íjɔ nzra nun’n n kannin be’n aniaan’m be wla kwla fi su, sanngɛ be wla su fiman ninnge trele nga n yoli fa ukali be’n be su.”

17. ?Sɛ e yi nglo kɛ e klo e wiengu mun’n, wan yɛ ɔ́ ɲán su ye wie-ɔ?

¹⁷ Kɛ e yi i nglo kɛ e klo e wiengu mun’n, e bɔbɔ e ɲan su ye wie. I su ye nga e ɲɛn i’n, ɔ kwla fu e nun. Aniaan bian kun m’ɔ suan Zonatan’n i su ndɛ’n kle sɔ weiin. Ɔ tran Nuvɛli Zelandi lɔ. Fue cɛn nnɔsua kun mɔ lika’n lo kpa’n, ɔ wunnin atin bofuɛ kun mɔ i kunngba su bo jasin fɛ’n atin nuan lɛ’n. Ɔ maan, ɔ fali ajalɛ kɛ ɔ nin atin bofuɛ sɔ’n bé bó jasin fɛ’n Fue cɛn nnɔsua kwlakwla. Blɛ sɔ’n nun’n, ɔ siman kɛ cɛn kun’n ɔ́ wá ɲán like ng’ɔ yoli lɛ’n i su ye. Zonatan seli kɛ: “Nanwlɛ ti kpa, blɛ sɔ’n nun’n, n kloman jasin fɛ bolɛ. Sanngɛ kɛ n wunnin wafa nga atin bofuɛ sɔ’n kle sran’m be like’n, ɔ nin wafa nga i junman’n bla nvlɛ’n, n ma kloli jasin fɛ’n i bolɛ. Asa’n, e nian aniaan sɔ’n e wa trali janvuɛ kpa. Ɔ ukali min naan m’an klo jasin fɛ’n i bolɛ, yɛ ɔ ukali min naan e nin Zoova e afiɛn w’a mantan kpa.”

18. ?Ngue yɛ Zoova kunndɛ kɛ e yo-ɔ?

¹⁸ Zoova kunndɛ kɛ e klo i bɔbɔ, ɔ nin e wiengu mun tankaan kpa. Kɛ nga e fa wunnin i’n sa’n, sɛ e suan Biblu’n nun like titi naan e bu su akunndan yɛ e srɛ Zoova titi’n, é kló i kpa trá laa’n. Asa’n, sɛ e yo ninnge trele wie mun e fa ti e niaan’m be wun ɲanman nun’n, é kló be kpa trá laa’n. Sɛ e klo Zoova nin aniaan’m be tankaan kpa’n, e nin Zoova e afiɛn mántan kpa yɛ e nin aniaan mun e afiɛn mántan kpa wie. Yɛ e nin be é ká janvuɛ sɔ tititi.