1-2. ?Sa benin’m be ti yɛ e ɲinmuɛn nzue’n kwla gua-ɔ?

 E KWLAA y’a sun le. Kɛ sa wie yo e fɛ lele kpe nun’n, e ɲinmuɛn nzue kwla gua. I wie yɛle kɛ sɛ e wu ba’n aklunjɔɛ ti’n e kwla sun. Annzɛ sɛ laa ndɛ fɛ wie kpɛn e klun’n, e kwla sun. Annzɛ kusu sɛ e nin e janvuɛ wie mɔ e wunnin e wun w’a cɛ’n e yia nun’n, ɔ kwla kle e sunlɛ.

² Sanngɛ blɛ sunman’n, awlabɔɛ nin ɲrɛnnɛn’n ti yɛ e ɲinmuɛn nzue’n gua-ɔ. I wie yɛle kɛ sɛ sran kun mɔ e lafi i su dan’n, i ayeliɛ’n ti’n e sa sin bubu e’n e kwla sun. Kɛ tukpacɛ wie m’ɔ kle e yalɛ kpa’n ɔ wieman e wun’n, annzɛ kɛ e awlɛn su sran kun wu’n e kwla sun. Blɛ kɛ ngalɛ sa’m be nun’n, e wun kwla yo e kɛ Ɲanmiɛn nuan ijɔfuɛ Zeremin liɛ’n sa. Kɛ Babilɔninfuɛ’m be nunnunnin Zerizalɛmun’n, ɔ sunnin lele. Ɔ seli kɛ: “Min ɲinmuɛn’n sonji kɛ nzue ba wie sa. Min ɲinmuɛn’n utu lelele ɔ kpɛman.”—Ngw. 3:​48, 49.

3. ?Kɛ Zoova wun kɛ i sufuɛ’m be wun ɲrɛnnɛn’n i sɔ’n yo i sɛ? (Ezai 63:9)

³ Blɛ kwlaa nga ɲrɛnnɛn sa wie ti’n e sunnin’n Zoova sieli i nzɔliɛ. Biblu’n kle kɛ ɔ wun sa kwlaa nga be tɔ i sufuɛ’m be su’n, naan kɛ be kpan flɛ i’n ɔ tɛ be su. (Jue. 34:15) Nán kɛ ɔ nian be sa ngbɛn-ɔn, annzɛ ɔ sie i su be nuan bo sa ngbɛn-ɔn. Zoova ti e Si yɛ ɔ klo e dan. Ɔ maan kɛ ɔ wun kɛ e su sun’n, i awlɛn’n kpɔtɔ i klun yɛ ɔ sisimɛn i bo naan w’a uka e.—An kanngan Ezai 63:9 nun.

4. ?Ngue yɛ Zoova kɛn i ndɛ i nuan ndɛ’n nun-ɔn?

 ⁴ Kɛ Zoova i sufuɛ’m be o afɛ nun’n, wafa nga i sɔ’n yo i’n ɔ nin wafa ng’ɔ uka be’n, ɔ kɛn i ndɛ kle e i nuan ndɛ’n nun. I wie yɛle Anin nin Davidi ɔ nin famiɛn Ezekiasi be su ndɛ’n. ?Ngue ti yɛ sran sɔ’m be sunnin-ɔn? ?Kɛ be kpan flɛli Zoova kɛ ɔ uka be’n, wafa sɛ yɛ ɔ tɛli be su-ɔ? ?Sɛ sa wie ti’n e wla bo e wun’n annzɛ sɛ sran wie mɔ e klo i’n kpɛ e bo waka’n, annzɛ kusu sɛ e se e wun kɛ e liɛ w’a wie mlɔnmlɔn’n, wafa sɛ yɛ be su ndɛ’n kwla uka e-ɔ?

KƐ E WLA M’Ɔ BO E WUN’N TI’N E SUN’N

5. ?Anin i su sa’n ti’n wafa sɛ yɛ i wun yoli-ɔ?

⁵ Sa sunman be tɔli Anin su. Ɔ maan i wla boli i wun yɛ ɔ sunnin. Sa sɔ’m be nun kun yɛle kɛ i wun’n le bla nɲɔn. Yɛ i wla m’ɔ suan Penina’n ɔ kpɔ i. Ng’ɔ ti tɛ dan’n yɛle kɛ Anin wunman ba. Kusu nn Penina liɛ’n, ɔ le ba kpanngban. (1 Sam. 1:​1, 2) Ba mɔ Anin kwlá wunmɛn i’n ti’n, Penina yoli i finfin. ?Sɛ ɔ ti amun’n, wafa sɛ yɛ amun wun yó amun-ɔn? Sa sɔ’n ti’n Anin “i wla boli i wun dan,” yɛ ‘ɔ sunnin lele, ɔ diman like.’—1 Sam. 1:​6, 7, 10.

6. ?Ngue yɛ Anin yoli naan i wla w’a gua ase-ɔ?

⁶ ?Ngue yɛ Anin yoli naan i wla w’a gua ase-ɔ? Like kun m’ɔ yoli’n yɛle kɛ ɔ ɔli Zoova i tannin sua’n nun lɔ. Kɛ ɔ juli lɔ’n, “ɔ srɛli Zoova. Kɛ ɔ́ yó sɔ’n, nn ɔ́ sún kpa liɛ su.” Ɔ seli i kɛ ɔ nian afɛ ng’ɔ o i su’n naan i wla kpɛn i su. Kɛ ɔ́ yó sɔ’n nn atrɛkpa’n ɔ o tannin sua’n i awlo klun’n i anuan nun lɛ. (1 Sam. 1:10b, 11) Anin kɛnnin i klun ndɛ kleli Zoova srɛlɛ’n nun. Nanwlɛ, kɛ Zoova wunnin i sufuɛ kpa sɔ’n i ɲinmuɛn nzue’n, e kwla se kɛ i awlɛn’n kpɔtɔli i klun.

7. ?Kɛ Anin kɛnnin i klun ndɛ kleli Zoova’n, wafa sɛ i bo’n guali-ɔ?

⁷ ?Kɛ Anin kɛnnin i klun ndɛ kleli Zoova mɔ Ɲanmiɛn ɲrun jranfuɛ dan Eli fɔnvɔli i’n, i sɔ’n yoli i sɛ? Biblu’n se kɛ: “Ɔ jaso ɔli, ɔ dili like yɛ i ɲrun m’ɔ ti mlanwa’n ɔ titili.” (1 Sam. 1:​17, 18) Sa ng’ɔ o Anin su’n w’a kaman lɛ w’a wieman, sanngɛ i wla guali ase. Sa ng’ɔ o i su m’ɔ ti kɛ trɔ nɔnninnɔnnin wie sa’n, ɔ fa wlɛli i Zoova sa nun. Zoova kusu wunnin i su afɛ’n, yɛ ɔ tili i sunlɛ’n. I sin’n ɔ yoli maan Anin wuli ba.—1 Sam. 1:​19, 20; 2:21.

8-9. ?Kɛ nga Ebre Mun 10:​24, 25 fa kan’n sa’n, ngue ti yɛ ɔ fata kɛ e mian e ɲin e tran e aɲia’m be bo-ɔ? (An nian foto’n wie.)

⁸ Like nga ndɛ sɔ’n kle e’n. ?Kɛ é sé yɛ’n, sa wie ti’n ɔ wla w’a bo ɔ wun? ?Ɔ osufuɛ wie annzɛ ɔ janvuɛ wie w’a wu? Kɛ sa kɛ ngalɛ sa’m be o e su’n, e kwla kunndɛ kɛ é trán e liɛ ngunmin. Yɛ i sɔ’n kusu ti su. Sanngɛ maan ɔ wla kpɛn  Anin su. Ɔ ɔli Ɲanmiɛn i tannin sua’n nun lɔ. Kɛ ɔ juli lɔ kusu’n, Zoova fɔnvɔli i. Ɔ kusu kannzɛ a wunman ɔ wun fɛ’n, sanngɛ sɛ a tran aɲia’m be bo’n Zoova wlá ɔ fanngan yɛ ɔ́ fɔ́nvɔ wɔ. (An kanngan Ebre Mun 10:​24, 25 nun.) Kɛ e kɔ aɲia’m be bo’n Biblu’n nun ndɛ nga be yiyi nun lɔ’n be fɔnvɔ e. Wafa nga Zoova uka e naan y’a faman e ɲin y’a siemɛn i sa nga be bo e wla’n be su kun’n, i kun yɛ ɔ o lɛ-ɔ. Ɔ maan kannzɛ bɔbɔ sa ng’ɔ o e su’n w’a wieman’n, sanngɛ e wla kwla gua ase.

⁹ Kɛ e kɔ e aɲia’m be bo’n e niaan’m be fɔnvɔ e, be kle kɛ be klo e. Yɛ kɛ e nin be e o’n, e wun e wun fɛ. (1 Tes. 5:​11, 14) I wie yɛle ngunmin atin bofuɛ kun mɔ i yi’n sacili’n i liɛ’n. Ɔ seli kɛ: “Kɛ é sé yɛ’n n te sun min yi’n. Ɔ ju wie’n n ko tran longo wie nun, kpɛkun n su sun. Sanngɛ aɲia’m be bo tranlɛ’n ɔ wla min fanngan kpa. Ndɛ fɛfɛ nga aniaan’m be kan kle min’n, ɔ nin kosan nga be tɛ be su aɲia’m be bo’n ɔ fɔnvɔ min. Ɔ ju wie’n kwlaa naan m’an ju aɲia’m be bo lɔ’n min wla ti bowa dan. Sanngɛ kɛ n ju lɔ’n, n wun min wun fɛ.” I sɔ’n kle kɛ, kɛ e kɔ aɲia’m be bo’n Zoova sin e niaan’m be lika uka e.

10. ?Sɛ e wla bo e wun dan’n, wafa sɛ yɛ e kwla nian Anin i ajalɛ’n su-ɔ?

¹⁰ Kɛ Anin kɛnnin i klun ndɛ kleli Zoova’n, i wla guali ase. Ɔ kusu sɛ a ‘fa ɔ su sa’n kwlaa wlɛ i Zoova sa nun’n,’ a kwla lafi su kɛ ɔ́ síe i su ɔ nuan bo yɛ ɔ́ úka wɔ. (1 Piɛ. 5:7) I wie yɛle aniaan bla kun mɔ awiefuɛ’m be kunnin i wun’n i liɛ’n. Ɔ seli kɛ: “Min awlɛn’n kpɔtɔli min klun dan. Ɔ yoli min kɛ n su wunman min wun fɛ kun sa. Sanngɛ kɛ n srɛ min Si Zoova m’ɔ klo min dan’n, min wla gua ase. Ɔ ju wie’n n wunman ndɛ trele kun nga ń kán’n. Sanngɛ n si kɛ ɔ wun wafa nga min wun yo min’n i wlɛ. Kɛ min wla bo min wun dan’n, n srɛ i naan ɔ yo naan min wla gua ase. Kɛ ɔ ko yo sɔ’n, kpɛkun min wla w’a gua ase. Yɛ n kwla yo ninnge ng’ɔ fata kɛ n yo be’n.” Kɛ e koko sa ng’ɔ o e su’n e kle Zoova’n, ɔ wun wafa nga e wun yo e’n i wlɛ. Yɛ ɔ tran-ɔn, ɔ tranman. Ɔ maan kannzɛ sa nga ti yɛ e koko’n ɔ wieman’n, Zoova kwla fɔnvɔ e, yɛ ɔ kwla yo maan e wla gua ase. (Jue. 94:19; Fip. 4:​6, 7) Sɛ e mian e ɲin e su i kpa titi’n, ɔ́ yó e ye.—Ebr. 11:6.

SƐ SRAN WIE MƆ E KLO I’N KPƐ E BO WAKA’N

11. ?Sa nga be tɔli Davidi su’n ti’n, wafa sɛ yɛ i wun yoli i-ɔ?

¹¹ Sa kekle sunman be tɔli Davidi su. Sa sɔ’m be ti’n i ɲinmuɛn nzue guali. Sran kpanngban be fali be ɲin cili i. Sran ng’ɔ lafili be su bɔbɔ’n, be nun wie’m be kacili be sin sili i, yɛ be kunndɛli kɛ bé yó i like yaya. (1 Sam. 19:​10, 11; 2 Sam. 15:​10-14, 30) Cɛn kun’n ɔ seli kɛ: ‘M’an kplin lele m’an fɛ. Kɔnguɛ wunmuan’n nun’n, min ɲinmuɛn nzue’n lua min bɛ’n. M’an sun lele min bɛ’n w’a lua sa pɔtɔɔ, be nga be kle min yalɛ’n be ti.’ (Jue. 6:​6, 7) Kɛ sran’m be yoli Davidi i tɛtɛ’n, i wla m’ɔ boli i wun dan’n ti’n ɔ sunnin lele.

12. ?Kɛ nga Jue Mun 56:8 fa kan’n sa’n, ngue yɛ Davidi lafili su-ɔ?

¹² Kannzɛ sa kekleekle’m be tɔli Davidi su’n, sanngɛ ɔ lafili su kɛ Zoova klo i. Ɔ seli kɛ: “Zoova tí min sunlɛ’n.” (Jue. 6:8) Blɛ kun ekun nun liɛ’n, ɔ klɛli ndɛ fɛ ng’ɔ o Jue Mun 56:8 nun’n. (An kanngan nun.) Ndɛ sɔ’n kle kɛ Zoova klo e dan naan wafa nga e wun yo e’n ɔ ti i cinnjin.  Davidi seli kɛ ɔ ti kɛ Zoova su sɔ i ɲinmuɛn nzue’n nzue kplo kun nun sa, annzɛ ɔ su klɛ i ɲinmuɛn nzue’n i su ndɛ fluwa kun nun sa. Davidi si kɛ Zoova wun ɲrɛnnɛn ng’ɔ o nun’n naan i wla fiman su. Ɔ lafili su kɛ Zoova si sa ng’ɔ o i su’n, naan ɔ wun wafa nga i wun yo i’n i wlɛ.

13. ?Sɛ e wiengu’m be ayeliɛ wie ti’n e sa sin bubu e’n, ngue yɛ ɔ fataman kɛ e wla fi su-ɔ? (An nian foto’n wie.)

¹³ Like nga ndɛ sɔ’n kle e’n. ?Sran kun mɔ a lafi i su’n, ɔ yoli sa wie mɔ i ti’n ɔ wla w’a bo ɔ wun-ɔn? ?Annzɛ ɔ kpɛli ɔ bo waka? ?Annzɛ kusu aniaan wie mɔ a nin i be sannin nun naan amun já’n ɔ yacili wɔ? ?Ɔ yi annzɛ ɔ wun mɔ a lafi i su’n ɔ yacili wɔ? ?Annzɛ aniaan kun mɔ a klo i kpa’n ɔ yacili Zoova i sulɛ? Aniaan bian kun mɔ i yi’n kunndɛli bian i bo kpɛkun ɔ yacili i’n, ɔ seli kɛ: “M’an bumɛn i le kɛ i sɔ’n sa’n jú min su. Nanwlɛ, min wla boli min wun dan. Ɔ yoli min kɛ n nunman sran nun kun sa.” Kɛ é sé yɛ’n, sɛ sran kun mɔ a lafi i su’n ɔ kpɛli ɔ bo waka, annzɛ ɔ yoli sa wie mɔ i ti’n ɔ sa sin w’a bubu wɔ’n, lafi su kɛ Zoova liɛ’n ɔ su yiman ɔ ase le. Aniaan bian’n seli ekun kɛ: “N ma wunnin i wlɛ kɛ ɔ ju wie’n, e wiengu’m be nin e su nantiman klanman. Sanngɛ Zoova liɛ’n ɔ ti e Yɔbuɛ. Kannzɛ sa nga be o e su’n be ti sɛ ti sɛ’n, ɔ́ úka e titi. Ɔ su kpɔcimɛn i sufuɛ nanwlɛfuɛ mun le.” (Jue. 37:28) Asa’n, maan ɔ wla kpɛn su kɛ sran fi kwlá kloman ɔ kɛ nga Zoova fa klo wɔ’n sa. Kɛ sran kun mɔ a lafi i su’n ɔ kpɛ ɔ bo waka’n, ɔ yo ya dan. Sanngɛ wafa nga Zoova bu wɔ’n ɔ kaciman, ɔ ndɛ lo i. (Rɔm. 8:​38, 39) Ndɛ ng’ɔ fata kɛ ɔ ka e klun’n, yɛle kɛ kannzɛ sran’m be yo e tɛtɛ’n, sanngɛ e Si Ɲanmiɛn liɛ’n ɔ klo e.

14. ?Ngue yɛ ndɛ ng’ɔ o Jue Mun 34:18 nun’n kle e-ɔ?

¹⁴ Sɛ sran wie kpɛ e bo waka’n, ndɛ nga Davidi kannin m’ɔ o Jue Mun 34:18 nun’n ɔ kwla uka e. (An kanngan nun.) Fluwa kun seli kɛ be nga be “akunndan’n w’a sanngan’n” be kwla se be wun kɛ “be leman like mɔ be kwla fa be wla gua su-ɔ.” ?Wafa sɛ yɛ Zoova ukɛ i sɔfuɛ mun-ɔn? Kɛ siɛ annzɛ niɛn kun wun kɛ i wa’n su sun’n ɔ fɔnvɔ i. I wafa kunngba’n, kɛ Zoova wun kɛ sran wie w’a kpɛ e bo waka annzɛ sran wie w’a yi e ase’n, ɔ fɛ i wun “mantan” e, yɛ ɔ sisimɛn i bo naan w’a uka e. Kɛ e akunndan’n sanngan’n mɔ e bu i kɛ e leman like naan y’a fa e wla y’a  gua su’n, ɔ kunndɛ kpa kɛ ɔ́ fɔ́nvɔ e. Ɔ yoli maan e kwla fa e wla e gua ninnge wie mɔ é wá ɲán be e ɲrun lɔ’n be su. Ɔ maan e kwla jran sa nga be tɔ e su dɔ nga su’n be ɲrun kekle.—Eza. 65:17.

SƐ E SE E WUN KƐ E LIƐ W’A WIE MLƆNMLƆN’N

15. ?Ngue ti yɛ Ezekiasi sunnin-ɔn?

¹⁵ Kɛ Ezekiasi mɔ ti Zida famiɛn’n ɲannin afuɛ 39 ɔ tɔli tukpacɛ kekle kpa. Ɲanmiɛn nuan ijɔfuɛ Ezai seli Ezekiasi kɛ ɔ su yoman juejue naan ɔ́ wú. (2 Fam. 20:1) Ɔ maan ɔ ti kɛ Ezekiasi i liɛ w’a wie mlɔnmlɔn sa. I sɔ’n ti’n ɔ sunnin sunlɛ kpa. Yɛ ɔ tuli i klun srɛli Zoova kɛ ɔ ukɛ i.—2 Fam. 20:​2, 3.

16. ?Ngue yɛ Zoova yo mannin Ezekiasi-ɔ?

¹⁶ Zoova tieli Ezekiasi i srɛlɛ’n, ɔ wunnin i ɲinmuɛn nzue’n yɛ ɔ sili i aunnvɔɛ. Ɔ maan ɔ seli i kɛ: “N tili ɔ srɛlɛ’n, n wunnin ɔ ɲinmuɛn’n, ɔ maan ń má yó ɔ juejue.” Zoova sinnin Ezai lika seli Ezekiasi kɛ ɔ́ wá úkɛ i nguan’n su naan ɔ́ dé Zerizalɛmun klɔ’n Asirifuɛ’m be sa nun.—2 Fam. 20:​4-6.

17. ?Kɛ tukpacɛ kekle wie o e wun’n, wafa sɛ yɛ Zoova uka e-ɔ? (Jue. 41:3) (An nian foto’n wie.)

¹⁷ Like nga ndɛ sɔ’n kle e’n. ?Kɛ é sé yɛ’n, tukpacɛ wie m’ɔ leman ayre’n o ɔ wun? Sɛ ɔ ti sɔ’n srɛ Zoova. Kɛ á srɛ́ i’n kannzɛ ɔ ɲinmuɛn nzue’n gua bɔbɔ’n ɔ́ tíe ɔ srɛlɛ’n. Biblu’n se kɛ Zoova ti “Siɛ m’ɔ si sran aunnvɔɛ dan, yɛ ɔ ti Ɲanmiɛn m’ɔ fɔnvɔ sran sa kwlaa nun.” Ɔ maan ɔ́ úka e sa kwlaa nga be tɔ e su’n be nun. (2 Kor. 1:​3, 4) Andɛ’n Zoova su yiman e su sa’m be kwlakwla. Sanngɛ e kwla lafi su kɛ ɔ́ súan e bo. (An kanngan Jue Mun 41:3 nun.) Zoova fɛ i wawɛ’n suan e bo, ɔ man e ngwlɛlɛ, yɛ ɔ yo maan e wla gua ase. (Ɲan. 18:14; Fip. 4:13) Asa’n ɔ kannin ndɛ kun m’ɔ fɔnvɔ e kpa-ɔ. Ɔ seli kɛ cɛn wie lele’n sran fi su tɔman tukpacɛ kun.—Eza. 33:24.

18. ?Kɛ sa kekle wie o ɔ su’n, Biblu’n nun ndɛ mma benin yɛ ɔ wla ɔ fanngan-ɔn? (An nian kuku nga be flɛ i kɛ “ Ndɛ wie mɔ be kwla fɔnvɔ e’n” nun.)

¹⁸ Ndɛ nga Zoova kannin’n ɔ fɔnvɔli Ezekiasi. E kusu’n, Ɲanmiɛn Ndɛ’n kwla fɔnvɔ e wie. Kɛ e wla bo e wun’n, Biblu’n nun ndɛ’n kwla yo maan e wla gua ase. (Rɔm. 15:4) Aniaan bla kun m’ɔ tran Sran ble mɛn’n i wia atɔliɛ lɔ lika’n nun’n, ɔ tili i kɛ ɔ le kansɛli. I sɔ’n ti’n blɛ sunman’n ɔ sun. Ɔ seli kɛ: “Ndɛ ng’ɔ o Ezai 26:3 nun’n ɔ uka min kpa. Blɛ sunman’n e kwlá yiman sa nga be o e su’n. Sanngɛ Biblu’n nun ndɛ mma sɔ’n kle kɛ Zoova kwla yo maan e wla gua ase naan y’a jran kekle.” ?Yɛ ɔ li? ?Kɛ a se ɔ wun kɛ ɔ liɛ w’a wie mlɔnmlɔn’n, Biblu’n nun ndɛ mma wie o lɛ m’ɔ wla ɔ fanngan-ɔn?

19. ?Ngue yɛ e ɲin o i sin-ɔn?

 ¹⁹ E o mɛn’n i bue nuan. Ɔ maan e si kɛ kɛ lika’n cɛ́n m’ɔ́ sán’n, nn sa nga be kwla yo maan e ɲinmuɛn nzue’n gua’n bé sɔ́n kpa trá laa’n. Sanngɛ Anin nin Davidi ɔ nin famiɛn Ezekiasi be su ndɛ’n kle e kɛ, kɛ e ɲinmuɛn nzue’n gua’n Zoova wun i naan i sɔ’n kpɔtɔ i awlɛn’n. I ɲin kpaman e ɲinmuɛn nzue’n m’ɔ gua’n su. Ɔ maan sɛ sa kekle wie o e su naan e wla bo e wun’n, maan e koko e kle i. Asa’n maan e fa e wun e mantan e niaan mun titi. Yɛ sɛ e kanngan Biblu’n nun’n e wla kwla gua ase. Sɛ e mian e ɲin e jran e su sa’m be ɲrun kekle’n, e kwla lafi su kɛ Zoova yrá e su. I wie yɛle kɛ Zoova seli kɛ cɛn wie lele’n ɔ́ núnnún e ɲinmuɛn’n kwlaa. Ɔ maan e wla su boman e wun kun, sran su kpɛman e bo waka kun, yɛ ɔ su yoman e kɛ e liɛ w’a wie mlɔnmlɔn sa kun. (Ngl. 21:4) Blɛ sɔ’n nun’n, sɛ e ɲinmuɛn nzue’n gúa’n nn ndɛ wie m’ɔ yo e fɛ dan’n ti-ɔ.