Kɔ i nun ndɛ'n su trele

Kɔ like ng'ɔ o fluwa'n nun'n su trele

?Ngue yɛ ninnge nga be o nglo lɔ’n be kle e-ɔ?

?Ngue yɛ ninnge nga be o nglo lɔ’n be kle e-ɔ?

Ninnge nga be o nglo lɔ’n be te bo fluwa sifuɛ’m be nuan. Kɛ mɔ mannzin nga be fa di junman’n b’a yo kpa b’a tra laa’n ti’n, be wunnin ninnge uflɛ wie mun. ?Ninnge benin mun yɛ be wunnin be-ɔ?

Ninnge nga be o nglo lɔ’n be ti siesiewa sɛsɛsɛ. Fluwa kun seli kɛ: “Ninnge nga be o nglo lɔ’n be truman lɛ sa ngbɛn. Be ti siesiewa sɛsɛsɛ.” ?Ngue ti yɛ ɔ ti sɔ-ɔ? Siansifuɛ’m be waan like kun mɔ be flɛ i kɛ “matière noire” ti yɛ ɔ ti sɔ-ɔ. Be waan like sɔ’n ti kɛ “tannin dan kpa kun sa. Sanngɛ be wunmɛn i. Kpɛkun ninnge nga be o nglo lɔ’n be gua nun. Sanngɛ be ti siesiewa sɛsɛsɛ. Asa’n ɔ suan be bo maan be ka be osu nun lɛ.”

?Ngue ti yɛ nglo lɔ ninnge’m be ti siesiewa sɛsɛsɛ sɔ-ɔ? ?Sɛ ɔ ti kɛ be boli nun sa ngbɛn’n, nn be bɔbɔ bé kwlá síesíe be wun kɛ ngalɛ’n sa? Be flɛ fluwa sifuɛ kun kɛ Alanin Sandejin. Be waan “kɛ ɔ fɛ i afuɛ 1901 lele m’ɔ́ fá jú afuɛ 2000 nun’n, ɔ ti be nga be suannin nglo lɔ ninnge’m be su like’n be nun nga be si fluwa kpa’n, be nun kun.” Sanngɛ kusu ɔ lafi su kɛ Ɲanmiɛn o lɛ.

Ɔ seli kɛ: “Kɛ n nian wafa nga nglo lɔ ninnge’m be ti siesiewa’n, n bumɛn i kɛ be boli nun sa ngbɛn. Saan sran kun yɛ ɔ siesieli be sɔ-ɔ.”

Wafa nga nglo lɔ ninnge’m be fa ti’n ti’n, e kwla tran nguan nun. Fluwa sifuɛ’m be waan wunmiɛn kun yɛ ɔ yo maan wia’n jue kpa-ɔ. Be flɛ wunmiɛn sɔ’n kɛ “force faible.” Be waan sɛ ɔ ti kɛ wunmiɛn sɔ’n ti kaan dan’n, nn wia’n su tranman lɛ. Asa kusu’n, sɛ ɔ ti kɛ wunmiɛn sɔ’n cɛnnin dan’n, nn wia’n kpukeli w’a cɛ.

Nán wunmiɛn sɔ’n ngunmin ti yɛ e kwla ka nguan nun-ɔn. Ninnge kpanngban wie mun ekun be o lɛ. Be flɛ fluwa sifuɛ kun kɛ Anili Anantasuamin. I waan sɛ ninnge sɔ’m be nunman lɛ’n, nn “i nzraama mun-o, i nglo lɔ ninnge nga be ti kɛ asiɛ’n sa’n nin-o, be nun wie fi nunman lɛ. Ɔ maan like fi su tranman nguan nun.”

Asiɛ’n su ngunmin yɛ klɔ sran’m be kwla tran-ɔn. Asiɛ’n le ninnge kwlaa ng’ɔ fata kɛ ɔ ɲɛn i naan i su tranlɛ’n w’a yo ye’n. I wie yɛle kɛ kpukpuwa ng’ɔ bo sin yiɛ i’n ti kpa. Kpɛkun nzue ng’ɔ o su’n ti i nuan su sɛsɛsɛ. Asa’n, kɛ mɔ anglo ba’n i dan nun’n ti i nuan su sɛsɛsɛ’n ti’n, asiɛ’n kɛ i osu nun lɛ. Fluwa kun seli kɛ: “Yɔbuɛ nin waka nin nnɛn fanunfanun nga be o asiɛ’n su’n be ti’n, asiɛ’n su ngunmin yɛ klɔ sran’m be kwla tran-ɔn.” *

Fluwa sifuɛ’m be waan wia’n nin asiɛ’n nin anglo ba’n nin ninnge uflɛ nga be bo sin yia wia’n, “be o be liɛ ngunmin lika kun.” Yɛle kɛ be nin nzraama onga’m be afiɛn ti nun dan kpa. I sɔ’n ti yɛ e kwla tran nguan nun-ɔn. Afin sɛ ɔ ti kɛ asiɛ’n wo nzraama’m be wun koko lɛ’n, nn ɔ́ yrá. I kpa bɔbɔ’n, fluwa sifuɛ’m be waan lika nga asiɛ’n wo lɛ’n, “lɛ ngunmin cɛ yɛ ɔ fata kɛ ɔ tran naan sran’m b’a kwla ka nguan nun-ɔn.”

Be flɛ fluwa sifuɛ kun kɛ Pɔlu Devisi. Kɛ ɔ suannin nglo lɔ ninnge’m be su like lele’n, ɔ seli kɛ: “N bumɛn i kɛ nglo lɔ ninnge’m be boli nun sa ngbɛn. Nán like kun yɛ ɔ kpukeli kpɛkun ninnge’m be boli nun-ɔn. […] N bu i kɛ nán ngbɛn ti yɛ e o lɛ-ɔ.” Nán kɛ Devisi su se kɛ Ɲanmiɛn yɛ ɔ yili klɔ sran mun nin ninnge onga mun-ɔn. Sanngɛ ndɛ ng’ɔ kannin’n kle kɛ wafa nga nglo lɔ ninnge mun nin asiɛ’n be fa ti’n ti yɛ ninnge’m be kwla tran nguan nun-ɔn. ?I sɔ’n kleman kɛ sran kun yɛ ɔ siesieli i sɔ-ɔ?

^ ndɛ kpɔlɛ 8 Nán kɛ fluwa sɔ’n su se kɛ Ɲanmiɛn yɛ ɔ yili asiɛ’n nin klɔ sran mun-ɔn. Sanngɛ ɔ su se kɛ asiɛ’n su ngunmin yɛ klɔ sran’m be kwla tran-ɔn. (National Geographic yɛ ɔ yili fluwa sɔ’n niɔn.)