1. ?Ngue ti yɛ jasin fɛ’n i bolɛ’n w’a yoman pɔpɔ w’a manman Zoova i sufuɛ mun ɔn?

 ZOOVA i sufuɛ’m be boli jasin fɛ’n i bolɛ’n i bo i afuɛ 130 tra su yɛ. a Kɛ Klistfuɛ klikli’m be liɛ’n sa’n, i bo bolɛ’n nun’n w’a yoman pɔpɔ w’a manman be. Afin b’a sɔnman. Kpɛkun jasin fɛ nga be bo’n, ɔ timan sran sunman be klun su. Asa ekun’n, sran’m be waan b’a diman suklu dandan mun. Yɛ kɛ mɔ mmusu’m be si Satan bali asiɛ’n su wa “ya su” ti’n, be kleli be yalɛ. (Ngl. 12:12) Kɛ “mɛn’n ɔ́ kɔ́ i bue nuan’n,” nn “lika’n ɔ́ yó kekle.” Blɛ sɔ’n i nun yɛ be bo jasin fɛ’n niɔn.​—2 Tim. 3:1.

2. ?Ngue yɛ Zoova yo naan andɛ’n, y’a kwla bo jasin fɛ’n niɔn?

² Zoova kunndɛ kɛ i sufuɛ’m be bo jasin fɛ’n asiɛ wunmuan’n su. Ɔ su kplinman su kɛ like wie tanndan be ɲrun. I sɔ’n ti’n, ɔ suan be bo. Laa’n, ɔ yoli maan Izraɛlifuɛ’m be fin Babilɔni lɔ be fiteli. I sɔ kunngba’n, ɔ yoli maan andɛ’n i sufuɛ’m be fin “Babilɔni klɔ dan’n” nun fiteli. Babilɔni klɔ dan’n yɛle mɛn wunmuan’n nun Ɲanmiɛn sulɛ wafa nga be timan su’n. (Ngl. 18:1-4)  Like nga Zoova kle’n, e tinuntinun e ɲan su mmlusuɛ. Like nga Zoova kle’n ti’n, e nin sran e tran klanman. Kpɛkun, e kwla kle e wiengu’m be like wie. (An kanngan Ezai 48:16-18 nun.) Nanwlɛ, Zoova suan e bo. Yɛ ninnge wie’m be ti’n, e kwla bo jasin fɛ’n. Sanngɛ, i sɔ’n kleman kɛ Zoova yɛ ɔ siesie sa kwlaa nga be ju mɛn’n nun naan y’a kwla bo jasin fɛ’n niɔn. Satan i mɛn nga nun’n, be te kle e yalɛ. Yɛ sa wie’m be tanndan e ɲrun. Sanngɛ, Zoova kunngba cɛ i fanngan nun ti’n, e kwla bo jasin fɛ’n.​—Eza. 41:13; 1 Zan 5:19.

3. ?Ngue ti yɛ sran kpanngban be wa sili ndɛ nanwlɛ nga Biblu’n kle’n niɔn?

³ Zoova i nuan ijɔfuɛ Daniɛli seli kɛ mɛn’n i awieliɛ blɛ’n nun’n, sran kpanngban kpa bé kánngan Ɲanmiɛn Ndɛ’n nun yɛ bé sí ndɛ nanwlɛ’n. (An kanngan Daniɛl 12:4 nun.) Kɛ mɛn’n i awieliɛ blɛ’n ɔ́ wá bó i bo’n, Zoova tikeli i sufuɛ’m be ɲin. Ɔ maan, be sili ndɛ nanwlɛ nga Biblu’n kle’n. Kpɛkun, b’a faman ato ninnge nga be nga be tɔn be wun suɛn kɛ be ti Klistfuɛ’n be kle’n su kun. Zoova maan i sufuɛ’m be kleli sran’m be ndɛ nanwlɛ’n asiɛ wunmuan’n su. I lɛ’n nun’n, ndɛ nga Daniɛli kannin’n, ɔ kpɛnnin su sɛsɛsɛ. Andɛ’n, sran kɔe 8.000.000 be si ndɛ nanwlɛ nga Biblu’n kle’n. Kpɛkun, be kan kle be wiengu mun asiɛ wunmuan’n su. ?Ngue ti yɛ Zoova i sufuɛ’m be kwla bo jasin fɛ’n asiɛ wunmuan’n su ɔ?

4. ?Kɛ ɔ fɛ i afuɛ 1800 nun’n, aniɛn kɔe nɲɛ nun yɛ be yili Biblu’n niɔn?

⁴ Like nga ti yɛ e kwla bo jasin fɛ’n asiɛ wunmuan’n su’n i kun yɛle kɛ, andɛ sran sunman be le Biblu’n. Laa’n, be nga be tɔn be wun suɛn kɛ be ti Klistfuɛ’n be kpɛnngbɛn’m b’a kplinman su kɛ sran’m be kanngan Biblu’n nun. Sɛ be wun sran kun kɛ ɔ su kanngan Biblu’n nun’n, be kle i ɲrɛnnɛn. Be yoli sɔ afuɛ kpanngban kpa. Yɛ be nga be trali be kɛ be su kaci Biblu’n i nun ndɛ’n aniɛn uflɛ nun’n, be kunnin be nun wie mun. Sanngɛ, kɛ ɔ fɛ i afuɛ nga be flɛ i 1800 nun’n, sran wie’m be wa yili Biblu’n aniɛn kɔe 400 be nun. Ɔ maan, kɛ afuɛ nga be flɛ i 1900 jú’n, nn sran kpanngban b’a ɲan be Biblu liɛ. Sanngɛ, be wunmɛn i nun ndɛ’n i wlɛ.

5. ?Kɛ ɔ fɛ i afuɛ 1950 nun’n, ngue yɛ Zoova i sufuɛ’m be wa yoli ɔ?

⁵ Zoova i sufuɛ’m be wunnin i wlɛ kɛ ɔ fata kɛ be bo jasin fɛ’n. I sɔ kusu yɛ be yoli ɔ. I klikli nun’n, Biblu fanunfanun wie mun yɛ be fa boli jasin fɛ’n niɔn. Kpɛkun, be fa wie mannin sran mun. Sanngɛ, kɛ ɔ fɛ i afuɛ 1950 nun’n, be bɔbɔ be wa yili Biblu kun. Be flɛ i blɔfuɛ’n nun kɛ: Les Saintes Écritures — Traduction du monde nouveau. Be yili i aniɛn 120 tra su nun. Afuɛ 2013 nun’n, be wa yili Biblu sɔ’n i uflɛ angle nun. I nun ndɛ’n i kacilɛ aniɛn uflɛ nun’n, ɔ timan kekle. Asa ekun’n, i nun kannganlɛ’n yo fɛ. Yɛ i wlɛ wunlɛ’n ti pɔpɔ. I sɔ’n ti’n, e kwla fa bo jasin fɛ’n i kpa.

6, 7. (a) ?Afuɛ 100 ng’ɔ sinnin lɛ’n nun’n, ngue sa yɛ ɔ juli mɛn’n nun ɔn? (b) ?Kɛ lika’n tɔli fɔuun nvle wie’m be nun’n ti’n, ngue yɛ e kwla yoli ɔ?

⁶ Afuɛ 100 ng’ɔ sinnin lɛ’n nun’n, sran’m be kunnin alɛ kpanngban mɛn’n nun. Alɛ sɔ’m be nun nɲɔn yoli sroesroe. Sran akpinngbin kpanngban be wuli. ?I lɛ’n nun’n, blɛ benin nun yɛ lika’n yoli fɔuun mɔ Zoova i Lalofuɛ’m be kwla boli jasin fɛ’n niɔn? Kɛ bé kún Alɛ Dan’n i nɲɔn su’n, nn aniaan bian Natan Nɔru yɛ ɔ ti Zoova i Lalofuɛ’m be ɲrun dinfuɛ ɔ. Aɲia dan kun mɔ be yoli i afuɛ 1942 nun’n i bo lɔ’n, ɔ ijɔli fɛfɛ kpa. I ijɔlɛ sɔ’n,  ɔ takali Sa Nglo Yilɛ ndɛ tre 17 su. I flɛlɛ’n yɛ: “?Fɔun nun tranlɛ ng’ɔ́ bá e ɲrun lɔ’n, ɔ́ cɛ́?” Ɔ yiyili nun kɛ nán alɛ nga sran’m bé kún i lɛ’n yɛ ɔ́ fá Armagedɔn alɛ’n bá ɔ. Sanngɛ, alɛ sɔ’n wá wíe. Kpɛkun, lika’n wá tɔ́ fɔun kan.​—Ngl. 17:3, 11.

⁷ Kɛ Alɛ Dan’n i nɲɔn su’n wieli’n, mɛn’n nun w’a yoman fɔuun mlɔnmlɔnmlɔn. Sran wie’m be waan kɛ ɔ fɛ i afuɛ 1946 nun m’ɔ́ fá jú afuɛ 2013 nun’n, sran’m be kunnin alɛ kɔe 331. Ɔ maan, sran akpinngbin kpanngban be wuli ekun. Sanngɛ, lika’n yoli fɔuun nvle sunman be nun. I sɔ’n ti’n, Zoova i sufuɛ’m be kwla boli jasin fɛ’n nvle sɔ’m be nun. ?Wafa sɛ yɛ i bo’n guali ɔ? Afuɛ 1944 nun’n, asiɛ wunmuan’n su’n jasin fɛ’n i bofuɛ’m be juman 110.000. Sanngɛ andɛ’n, be ju sran kɔe 8.000.000. (An kanngan Ezai 60:22 nun.) Nanwlɛ, kɛ lika’n tɔ fɔuun, e kwla bo jasin fɛ’n e kle sran kpanngban.

8, 9. (a) ?Ngue ti yɛ lika kɔlɛ’n ɔ wa yoli pɔpɔ ɔ? (b) ?I sɔ’n ti’n, ngue yɛ e kwla yo ɔ?

⁸ Kɛ Zoova i nvle nunfuɛ’m bé bó jasin fɛ’n i bolɛ bo Etazini lɔ’n, klɔ’m be su kɔlɛ’n leman ba. Kɛ afuɛ nga be flɛ i 1900 jú’n, nn be boli fluwa Sasafuɛ Tranwlɛ’n i yilɛ bo w’a di afuɛ 21. Afuɛ sɔ’n nun’n, loto kɔe 8.000 cɛ yɛ be o Etazini lɔ ɔ. Yɛ akpɔ nga be ti kpa nvle sɔ’n nun’n, b’a sɔnman. Sanngɛ andɛ’n, loto’m b’a tru mɛn’n nun. Yɛ nvle sunman be nun akpɔ’m be ti kpa. Ɔ maan, e kwla fa loto e kɔ lika mmuammua e ko bo jasin fɛ’n. Sanngɛ wie liɛ’n, e tranwlɛ’n nun lɔ klɔ’m be su kɔlɛ’n ti kekle. Wie liɛ kusu’n, e nanti kilo kpanngban naan y’a ju klɔ’m be su. Ɔ nin i sɔ’n ngba’n, e mian e ɲin e ko bo jasin fɛ’n i lika kwlakwla.​—Mat. 28:19, 20.

⁹ Ninnge uflɛ wie mun ekun be ti’n, e kwla di e junman’n. I wie yɛle kɛ, Biblu nin fluwa nga e fa suan Biblu’n nun like’n, e fa be e wla mmeli nin alie’m be nun. Kpɛkun, be fa ko man e niaan nga be tran lika mmuammua kpa’n. Asa ekun’n, Betɛli i komite’n i nunfuɛ mun, nin ngaliɛ difuɛ mun, nin akpasua sunianfuɛ’m be fa alapla be kɔ aɲia dandan wie’m be bo. Annzɛ be ko di Ɲanmiɛn junman wie mun. Anuannzɛ’n i Ɲrun dinfuɛ mun, annzɛ be janunfuɛ’m be fa alapla be kɔ nvlenvle’m be nun be ko wla aniaan’m be fanngan, yɛ be kle be like. Ninnge kwlaa sɔ’m be ti’n, Zoova i sufuɛ’m be bo yo kun be su i.​—Jue. 133:1-3.

10. ?Ngue ti yɛ e kwla se kɛ sran sunman be ti Angle’n niɔn?

¹⁰ Klistfuɛ klikli’m be blɛ su’n, Glɛki yɛ sran sunman be kɛnnin i Rɔmufuɛ’m be famiɛn diwlɛ’n nun ɔn. Andɛ’n, sran sunman be kan Angle. Fluwa kun se kɛ: “Sɛ asiɛ wunmuan’n su e fa sran nnan’n, be nun kun ti Angle’n annzɛ ɔ si i kan.” Sran sunman be suan Angle naan bé fá dí aata. Be wie mun liɛ’n, politiki yolɛ’n annzɛ junman wie’m be dilɛ’n ti yɛ be suan aniɛn sɔ’n niɔn.

11. ?Kɛ mɔ sran sunman be ti Angle’n ti’n, ngue yɛ Zoova i Lalofuɛ’m be kwla yoli ɔ?

¹¹ Kɛ mɔ sran sunman be ti Angle’n ti’n, e kwla boli jasin fɛ’n i kpa. Laa’n, Sasafuɛ Tranwlɛ’n nin fluwa uflɛ wie mɔ e fa suan Biblu’n nun like’n, Angle nun yɛ be dun mmua fite ɔ. E anuannzɛ’n i bo bia’n su lɔ’n, Angle yɛ be kan ɔn. Asa ekun’n, aniaan nga be kɔ Patɛrsɔnu lɔ suklu dilɛ’n, be kle be like Angle’n nun.

12. (a) ?Aniɛn kɔe nɲɛ nun yɛ Zoova i sufuɛ’m be yi be fluwa mun ɔn? (b) ?Ngue yɛ maan e kwla yi i kpanngban sɔ ɔ?

¹² E wun i wlɛ kɛ, ɔ fata kɛ e bo jasin fɛ’n e kle sran kwlakwla. I sɔ’n ti’n, e yi e fluwa mun aniɛn kɔe 700 nun. ?Ngue yɛ maan e kwla yi i kpanngban sɔ ɔ? Yɛle kɛ, ɔrdinatɛli su yɛ e di junman’n niɔn. Kɛ mɔ e yi fluwa mun aniɛn kpanngban nun ti’n, asiɛ wunmuan su’n, Zoova i sufuɛ’m be bo ti kun. Yɛ ‘ndɛ tɛ finman be nuan fiteman.’ Yɛle kɛ, be si ndɛ nanwlɛ mɔ Biblu’n kle’n.​—An kanngan Sofoni 3:9 nun.

13, 14. ?Mmla nga sran’m be kpɛ be’n ti’n, ngue yɛ andɛ’n, Zoova i sufuɛ’m be kwla yo ɔ?

¹³ Klistfuɛ klikli’m be fali Rɔmufuɛ’m be mmla’n be tili be wun ɲanman nun. Andɛ’n, Klistfuɛ’m be fa nvle nga be tran nun’n i su mmla’n be ti wun ɲanman nun wie. I wie yɛle aniaan nga be wo Etazini lɔ’n be liɛ’n. Nvle sɔ’n i su lɔ yɛ anuannzɛ’n i bo bia’n wo ɔ. Etazini lɔ mmla’n kle kɛ sran kun kwla su Ɲanmiɛn kɛ nga i bɔbɔ klo’n sa. Ɔ kwla kan Ɲanmiɛn ndɛ kle i wiengu. Kpɛkun, ɔ nin i wiengu’m be kwla yo aɲia. Mmla’n sɔ’n ti’n, aniaan nga be o Etazini lɔ’n be ɲan be ti be yo aɲia mun. Yɛ be bo jasin fɛ’n. Asa ekun’n, aniaan nga be o anuannzɛ’n i bo bia’n su lɔ’n, be kwla siesie jasin fɛ mɔ e bo i mɛn wunmuan’n nun’n. Sanngɛ wie liɛ’n, be kplili be ti jɔlɛ difuɛ’m be ja su naan b’a kwla bo jasin fɛ’n i kpa. (Fil. 1:7)  Kɛ jɔlɛ difuɛ wie’m be kunndɛli kɛ bé tánnin be jasin fɛ’n i bolɛ’n, aniaan’m be fali ndɛ’n wɔli jɔlɛ difuɛ dandan’m be ja su.

¹⁴ Nvle wie’m be nun’n, e kplili e ti jɔlɛ difuɛ’m be ja su naan y’a ɲan e ti y’a yo aɲia mun, annzɛ y’a bo jasin fɛ’n. Wie liɛ’n, be buli e ndɛ kwlɛ. Kɛ ɔ yoli sɔ’n, e fa ndɛ’n wɔli nvlenvle’m be anuannzɛ’m be jɔlɛ difuɛ’m be ja su. I wie yɛle kɛ, e fali ndɛ sunman e wɔli Abloki lɔ nvle’m be anuannzɛ’n i jɔlɛ difuɛ dandan’m be ja su. Kɛ afuɛ 2014 nun Zuɛn anglo’n fá jú’n, nn jɔlɛ difuɛ sɔ’m b’a man e ndɛ fɛ sa lele 57 nun. Ndɛ nga jɔlɛ difuɛ’m be dili’n, Abloki lɔ nvle sunman be nanti su. E si kɛ ‘nvle’n kwlaa be kpɔ’ e. Sanngɛ, nvle sunman nun’n, e ɲan e ti e su Zoova be mmla’n ti.​—Mat. 24:9.

15. (a) ?Fluwa yilɛ’n nun’n, ngue yɛ sran’m be yoli ɔ? (b) ?Mannzin sɔ’m be ti’n, ngue yɛ Zoova i sufuɛ’m be kwla yoli ɔ?

¹⁵ Fluwa yilɛ mannzin nga be wa yili be uflɛuflɛ’n be ti’n, e kwla boli jasin fɛ’n i kpa asiɛ wunmuan’n su. Be flɛ bian kun kɛ Zoanɛsi Gitɛnbɛgi. Afuɛ nga be flɛ i 1450 nun’n, ɔ yili fluwa yilɛ mannzin kun. Sran’m be fali mannzin sɔ’n be dili junman afuɛ kpanngban kpa. Sanngɛ, afuɛ 200 ng’ɔ sinnin lɛ’n nun’n, sran’m be yili fluwa yilɛ mannzin uflɛ wie mun. Junman nga mannzin sɔ’m be di’n, ɔ ti kpa dan. Mannzin sɔ’m be nun kun liɛ’n, be kwla fa yi fluwa kpanngban kpa ndɛndɛ. Kpɛkun, fluwa’m be fite klanman kpa. Asa ekun’n, fluwa’m be yilɛ’n leman gua kun. Afuɛ 1879 nun’n, Angle’n nun ngunmin yɛ e boli Sasafuɛ Tranwlɛ’n i yilɛ bo ɔ. Nga e yili’n i nuan ti 6.000. Yɛ desɛn fi nunman nun. Sanngɛ andɛ’n, Sasafuɛ Tranwlɛ’n nga e yi’n i nuan ti 50.000.000 tra su. Ɔ fite aniɛn 200 tra su nun. Kpɛkun, desɛn nin foto nglanman kpa’m be o nun.

16. ?Ninnge benin mun yɛ sran’m be yili mɔ be ti’n, e kwla bo jasin fɛ’n asiɛ wunmuan’n su ɔ? (An nian desɛn ng’ɔ o kan like suanlɛ’n bo i bo lɛ’n.)

¹⁶ Afuɛ 200 nga be sinnin lɛ’n nun’n, sran’m be yili ninnge kpanngban. Ninnge sɔ’m be nun wie’m be ti’n, Zoova i nvle nunfuɛ’m be kwla boli jasin fɛ’n i kpa. E kannin loto nin alie nin alapla’m be ndɛ. Sanngɛ, e fali ninnge wie mun ekun e dili junman wie. I wie yɛle kpanngɔ, nin fluwa klɛlɛ mannzin’n, nin aɲinsifuɛ’m be fluwa klɛlɛ mannzin’n, nin teleglamu’n, nin telefɔnu, nin kamela, nin aladio, nin video, nin televiziɔn, nin flimu, nin ɔrdinatɛli, nin ɛntɛnɛti’n. Nán Zoova i sufuɛ mun yɛ be yili ninnge sɔ mun ɔn. Sanngɛ ninnge sɔ’m be ti’n, e kwla yi Biblu’n nin fluwa nga e fa suan Biblu’n nun like’n aniɛn kpanngban nun. Yɛ e kwla bo jasin fɛ’n asiɛ wunmuan’n su. I lɛ’n nun’n, e “nɔn nvle’m be nun nɔnnɔn’n” kɛ nga Ɲanmiɛn Ndɛ’n fa kannin’n sa.​—An kanngan Ezai 60:16 nun.

17. (a) ?Ngue yɛ e wun i wlɛ weiin kpa ɔ? (b) ?Ngue ti yɛ Zoova kunndɛ kɛ e nin i yɛ “e di junman nin-ɔn”?

¹⁷ E wun i wlɛ weiin kpa kɛ Zoova suan jasin fɛ’n mɔ e bo i asiɛ wunmuan’n su’n i bo. Sɛ Zoova mannin e junman sɔ’n, nán kɛ i bɔbɔ kwlá diman ti ɔ. Sanngɛ klolɛ m’ɔ klo e’n ti’n, ɔ kunndɛ kɛ e nin i yɛ “e di junman nin-ɔn.” Kɛ e bo jasin fɛ’n, e kle kɛ e klo Ɲanmiɛn nin sran. (1 Kor. 3:9; Mar. 12:28-31) Kɛ Zoova fanngan nun e kwla bo jasin fɛ’n asiɛ wunmuan’n su’n, ɔ yo e fɛ dan. I sɔ’n ti’n, maan e yo like kwlaa nga e kwla yo naan e kan Zoova nin i Sielɛ’n be ndɛ tititi!