1-3. (a) ?Ngue yɛ ɔ kle kɛ Ɲanmiɛn i akunndan’n nin i aniɛn’n, ɔ nin klɔ sran’m be liɛ’n timan kun ɔn? (b) ?Ngue yɛ like suanlɛ nga wá klé e ɔ?

ƝANMIƐN yili anzi mun nin sran mun naan aklunjuɛ ng’ɔ di’n, be di wie. (Jue. 36:10; Jue. 104:31) Akoto Zan flɛli Ɲanmiɛn i sa nuan like klikli’n kɛ “Ndɛ’n.” (Zan 1:1; Nya. 8:22) Ɲanmiɛn Zoova kɛnnin i klun ndɛ kleli Zezi m’ɔ ti i Wa kpɛn’n. (Zan 1:14, 17; Kol. 1:15) Akoto Pɔlu seli kɛ anzi’m be kan be aniɛn liɛ.—1 Kor. 13:1.

² Ninnge nga Ɲanmiɛn yili be’n, i anzi mun o, i sran mun o, ɔ si be kwlakwla. Ɲanmiɛn nin anzi’m be koko yalɛ ɲanmiɛn su lɔ. Kɛ ɔ́ yó sɔ’n, sɛ dɔ kunngba’n su’n, sran kpanngban be srɛ i aniɛn fanunfanun nun’n, ɔ kwla ti i wunmuan’n. Kpɛkun ɔ kwla tɛ be su. Kɛ mɔ i akunndan’n nin i aniɛn’n, ɔ nin klɔ sran’m be liɛ’n timan kun’n, i ti yɛ ɔ kwla yo i kwlaa sɔ’n niɔn. (An kanngan Ezai 55:8, 9 nun.) Kɛ Zoova kán ndɛ klé sran mun’n, wafa ng’ɔ kwla kan naan sran’m b’a wun i wlɛ’n yɛ ɔ kan ɔn.

³ Like suanlɛ nga wá klé e wafa nga Zoova kɛnnin i klun ndɛ kleli sran mun’n. Asa ekun’n, é wún kɛ, kɛ blɛ’n fa ti’n i su yɛ Zoova nian naan w’a kan ndɛ w’a kle sran mun ɔn.

4. (a) ?Aniɛn benin nun yɛ Zoova kan ndɛ kleli Moizi, nin Samiɛli nin Davidi ɔ? (b) ?Ndɛ benin mun yɛ be o Biblu’n nun ɔn?

⁴ Sran klikli nga Ɲanmiɛn yili i asiɛ’n su wa’n yɛle Adam. Kɛ ɔ́ kán  ndɛ klé Adam Edɛni fie’n nun lɔ’n, aniɛn nga Adam ti’n i nun yɛ ɔ kan kleli i ɔ. Atrɛkpa’n, Ebre nga be kɛnnin i laa kpa’n, yɛ Adam ti ɔ. I sin’n, Zoova kɛnnin i klun ndɛ kleli Moizi, nin Samiɛli, nin Davidi, ɔ nin i sufuɛ wie mun ekun mɔ be kan Ebre’n. Ndɛ nga Ɲanmiɛn kan kleli be’n, be klɛli. Asa ekun’n, be klɛli wafa nga Ɲanmiɛn nin i sufuɛ’m be trannin’n, i su ndɛ. Be kannin sran wie mɔ be kloli Ɲanmiɛn mɔ be lafili i su kpa’n, be ndɛ. Kpɛkun, sa tɛtɛ nga sran wie’m be yoli’n, be kannin be ndɛ wie. Ndɛ kwlaa sɔ mɔ be klɛli be’n, be yo e ye kpa andɛ.—Rɔm. 15:4.

5. ?Ebre nun ngunmin yɛ Zoova kan ndɛ kleli sran mun titi ɔ? An yiyi nun.

⁵ Kɛ ɔ́ kɔ́ i ɲrun’n, Ɲanmiɛn kannin ndɛ kleli i sufuɛ mun aniɛn uflɛ wie’m be nun wie. I wie yɛle kɛ blɛ wie nun’n, Babilɔnifuɛ’m be trali Izraɛlifuɛ’m be lomuɛn. Ɔ maan, Izraɛlifuɛ’m be kannin Aramu m’ɔ ti Babilɔnifuɛ’m be aniɛn’n. Kɛ Izraɛlifuɛ’m be sali be sin be mɛn’n nun’n, be nun wie’m b’a yaciman aniɛn sɔ’n i kanlɛ. I sɔ’n ti yɛ atrɛkpa’n, fluwa nga Ɲanmiɛn maan Daniɛli nin Zeremi nin Ɛsdrasi be klɛli be’n, be klɛli ndɛ wie mun Aramu aniɛn’n nun’n niɔn. *

6. ?Ngue ti yɛ Ɲanmiɛn Ndɛ’n i bue nga be klɛli i Ebre nun’n w’a kaman Ebre nun ngunmin ɔn?

⁶ Be flɛ Glɛki famiɛn kun kɛ Alɛkzandri. Famiɛn sɔ’n, ɔ sieli nvle kpanngban. Ɔ maan, nvle sunman be nunfuɛ’m be suannin Glɛki’n i kanlɛ. Zuifu sunman be kannin aniɛn’n sɔ’n wie. I sɔ’n ti’n, Ɲanmiɛn Ndɛ’n i bue nga be klɛli i Ebre nun’n, Zuifu 72 be wa kacili i Glɛki nun. Be flɛli Ɲanmiɛn Ndɛ sɔ’n kɛ Sɛptanti. Junman dan kpa yɛ sran sɔ’m be dili ɔ. * Kɛ sran sɔ’m bé káci ndɛ’n, be nun wie’m be niannin Ebre nun ndɛ mma kunngunngun’m be su yɛ be kacili be Glɛki’n nun ɔn. Be nun wie’m be liɛ’n, be fali ajalɛ uflɛ. Ɔ maan, ndɛ’n i kanlɛ’n yoli fanunfanun. Ɔ nin i sɔ ngba’n, Zuifu nga be ti Glɛki aniɛn’n, ɔ nin Klistfuɛ mun bɔbɔ be lafili su kɛ Sɛptanti’n, ɔ ti Ɲanmiɛn Ndɛ’n.

7. ?Aniɛn benin nun yɛ Zezi kleli i sɔnnzɔnfuɛ’m be like ɔ?

⁷ I nun mɔ Zezi o asiɛ’n su wa’n, atrɛkpa’n, Ebre yɛ ɔ kannin ɔn. (Zan 19:20; 20:16; Yol. 26:14) Yɛ atrɛkpa’n, ɔ kannin ndɛ wie mun Aramu aniɛn’n nun cɛn kunngun. Asa ekun’n, Ebre nga i nun yɛ Moizi nin Ɲanmiɛn nuan ijɔfuɛ’m be klɛli Ɲanmiɛn Ndɛ’n, Zezi sili i kan wie. Afin le mɔcuɛ kwlaa’n, be kanngan Ɲanmiɛn ndɛ sɔ mɔ be klɛli’n nun Ɲanmiɛn ndɛ suanlɛ nin i srɛlɛ sua’m be nun. (Lik 4:17-19; 24:44, 45; Yol. 15:21) Zezi blɛ su’n, Zuifu’m be kannin Glɛki’n, ɔ nin Rɔmufuɛ’m be aniɛn mɔ be flɛ i kɛ Latɛn’n. Sanngɛ, Biblu’n kleman kɛ Zezi kannin aniɛn sɔ mun, annzɛ w’a kanman wie.

8, 9. (a) ?Ngue ti yɛ Klistfuɛ kpanngban be kannin Glɛki ɔ? (b) ?Ngue yɛ i sɔ’n kle e Zoova su ɔ?

⁸ Zezi i sɔnnzɔnfuɛ klikli’m be kannin Ebre. Sanngɛ, kɛ Zezi wuli’n, be wa kannin aniɛn uflɛ wie mun. (An kanngan Sa Nga Be Yoli’n 6:1 nun.) Sran kpanngban nga be wa kacili Klistfuɛ’n, be nun sunman be kanman Ebre’n. Glɛki’n yɛ be kan ɔn. I sɔ’n ti’n, Zezi Klist i jasin fɛ’n nga Matie, nin Marki, nin Liki, nin Zan be klɛli’n, be klɛli be Glɛki’n nun. * Asa ekun’n, fluwa nga Ɲanmiɛn maan akoto Pɔlu nin i wiengu’m be klɛli be’n, be klɛli be Glɛki’n nun.

⁹ Be nga be klɛli Ɲanmiɛn Ndɛ’n i Glɛki nun’n, wie liɛ’n be boli ndɛ wie m’ɔ o  Ɲanmiɛn Ndɛ nga be klɛli i Ebre nun’n be su. Kɛ bé yó sɔ’n, be nian wafa nga be kacili ndɛ’n i Sɛptanti’n nun’n i su. Ɔ ju wie’n, wafa nga be kacili ndɛ’n i Sɛptanti’n nun’n, ɔ nin Ebre nun liɛ’n timan kun sɛsɛsɛ. Sanngɛ, Ɲanmiɛn maan ndɛ sɔ mɔ be kacili be Glɛki’n nun’n, be o i nuan ndɛ’n nun. Yɛ andɛ e kanngan nun. I sɔ’n kle e kɛ Zoova buman aniɛn wie kpa traman wie.—An kanngan Sa Nga Be Yoli’n 10:34 nun.

10. ?Ngue yɛ e wunnin i wlɛ ɔ?

¹⁰ E wunnin kɛ, kɛ blɛ’n fa ti’n i su yɛ Zoova nian naan w’a kan ndɛ w’a kle sran mun ɔn. Ɔ seman kɛ saan fii sran kwlakwla be suan aniɛn kun naan b’a si i, annzɛ kusu naan b’a si i klun sa’n. (An kanngan Zakari 8:23, ɔ nin Sa Nglo Yilɛ 7:9, 10 be nun.) Zoova fɛli i ndɛ’n mannin sran mun yɛ be klɛli ɔ. Sanngɛ, w’a mianmianman be. Wafa nga be kwla klɛ ndɛ’n naan sran’m b’a wun i wlɛ’n, yɛ be klɛli ɔ.

11. ?Kannzɛ sran’m be kan aniɛn wafawafa’n, ngue yɛ ɔ kle kɛ i sɔ’n kleman Zoova i yalɛ kaan sa ɔ?

¹¹ Sran’m be kan aniɛn wafawafa. Sanngɛ, i sɔ’n kleman Zoova i yalɛ kaan sa. Afin, ndɛ nga Zezi kannin be Ebre nun annzɛ Aramu aniɛn’n nun’n, be nun kunngun yɛ be o Biblu’n nun ɔn. (Mat. 27:46; Mar. 5:41; 7:34; 14:36) Sanngɛ, Zoova maan be klɛli Zezi i jasin fɛ’n i Glɛki’n nun. Kpɛkun, kɛ ɔ́ kɔ́ i ɲrun’n, be kacili ndɛ mun aniɛn uflɛ wie’m be nun. Asa ekun’n, Zuifu mun nin Klistfuɛ wie’m be klɛli Ɲanmiɛn Ndɛ’n i fluwa kpanngban kpa be su. Ɔ maan, Ɲanmiɛn Ndɛ’n w’a mlinman. Fluwa sɔ mun’n, sran wie’m be kacili be nun ndɛ’n i aniɛn kpanngban kpa be nun. Kɛ Zezi wuli m’ɔ dili afuɛ 400, bian kun o lɛ be flɛ i kɛ Krizɔstɔmu. Ɔ seli kɛ Zezi i Ɲanmiɛn ndɛ m’ɔ kannin’n, be kacili i Eziptifuɛ mun, nin Sirifuɛ mun, nin Ɛndifuɛ mun, nin Etiopifuɛ mun, ɔ nin nvle kpanngban kpa be aniɛn’m be nun.

12. ?Ngue yɛ sran wie’m be yoli naan Ɲanmiɛn Ndɛ’n mlin mlɔnmlɔn ɔn?

¹² Sran wie’m be yoli like kwlaa nga be kwla yo naan Ɲanmiɛn Ndɛ’n mlin mlɔnmlɔn. I wie yɛle kɛ, kɛ Zezi wuli m’ɔ dili afuɛ 300 tra su’n, bian kun o lɛ be flɛ i kɛ Diokletiɛn. Ɔ ti Rɔmufuɛ’m be siefuɛ kun. Bian sɔ’n seli kɛ be wɔ Biblu’n kwlakwla be nun. Kɛ afuɛ 1.200 sinnin’n, bian kun o lɛ be flɛ i kɛ Wiliamu Tɛndali. Ɔ boli Ɲanmiɛn Ndɛ’n i kacilɛ bo Angle’n nun. Ɔ seli fluwa sifuɛ dandan’m be nun kun kɛ: “Sɛ Ɲanmiɛn sasa min naan b’a kunman min’n, ń yó maan bakan ng’ɔ kɔ fie su ko su saru bo’n, ɔ́ sí Ɲanmiɛn Ndɛ’n trá ɔ.” Sran’m be kunndɛli kɛ bé kún i. I sɔ’n ti’n, ɔ wanndili ko fiali Abloki lɔ klɔ wie su naan w’a guɛ i junman’n i bo. I sin’n, ɔ yoli maan be yili Biblu’n Angle’n nun naan sran’m be kanngan nun. Be nga be tɔn be wun suɛn kɛ be ti Klistfuɛ’n be kpɛnngbɛn’m be isali Biblu’n nga Tɛndali yili’n, yɛ be wɔli be nun. Ɔ nin i sɔ ngba’n, sran  kpanngban kpa be kwla ɲannin Biblu’n sɔ’n wie. I sin’n, be trali Tɛndali, be kunnin i. Kpɛkun, be wɔli i nun. Sanngɛ, Ɲanmiɛn Ndɛ m’ɔ kacili i Angle nun’n, ɔ kali lɛ, w’a mlinman. Junman nga Tɛndali dili’n, sran wie’m be niannin su be yili Biblu kun. Be flɛli i kɛ Bible du roi Jacques.—An kanngan 2 Timote 2:9 nun.

13. ?Ngue yɛ fluwa sifuɛ dandan’m be sieli i nzɔliɛ ɔ?

¹³ Ndɛ nga Ɲanmiɛn maan i nuan ijɔfuɛ’m be klɛli’n, sran wie’m be wa klɛli i fluwa wie’m be su ekun. Kɛ be nun wie’m bé klɛ́’n, b’a nianman ndɛ wunmuan’n su sɛsɛsɛ. Be kpɛli ndɛ wie’m be wun kan. Fluwa sifuɛ dandan’m be niannin fluwa fanunfanun sɔ mun, ɔ nin Ɲanmiɛn ndɛ nga laa sran wie’m be kacili be aniɛn’m be nun’n, be nun. Be sieli i nzɔliɛ kɛ ndɛ kanngan wie mun yɛ be sansan be wun ɔn. Naan ndɛ ng’ɔ o Biblu’n nun’n w’a kaciman. Ɔ ti Ɲanmiɛn nuan ndɛ.—Eza. 40:8. *

14. ?Ngue yɛ ɔ kle kɛ sran kpanngban be kwla ɲan Biblu’n niɔn?

¹⁴ Sran wie’m be kunndɛli kɛ Ɲanmiɛn Ndɛ’n mlin. Sanngɛ, w’a kwlá yoman ye. Andɛ’n, sran’m b’a yi Biblu’n aniɛn 2.800 tra su nun. Awlanmannun’n, be nin a yiman fluwa fi kɛ ngalɛ’n sa le. Sran kpanngban be lafiman Ɲanmiɛn su. Ɔ nin i sɔ ngba’n, be yi Ɲanmiɛn Ndɛ’n yɛ be fa man sran mun titi asiɛ’n wunmuan’n su. Biblu’n wie’m be nun kannganlɛ’n, ɔ timan pɔpɔ yɛ be kpɛli ndɛ wie’m be wun. Sanngɛ, ndɛ ng’ɔ fata kɛ e lafi su naan y’a ɲan anannganman nguan’n, ɔ o Biblu’n kwlakwla nun.

15. (a) ?Andɛ’n, fluwa nga Anuannzɛ’n yi be’n naan y’a wun Biblu’n nun ndɛ’n i wlɛ’n be fite aniɛn nɲɛ nun? (b) ?Ngue ti yɛ e fluwa’m be dun mmua fite Angle nun ɔn?

¹⁵ Afuɛ 1919 nun’n, Ɲanmiɛn kpali Biblu’n nun like suanfuɛ akpasua kan kun naan ɔ niɛn i sufuɛ’m be lika. Sran akpasua kan sɔ’n yɛ ɔ ti “sran kpa nanwlɛfuɛ b’ɔ si ngwlɛlɛ’n” niɔn. Blɛ sɔ’n nun’n, Angle nun yɛ sran akpasua sɔ’n kle Ɲanmiɛn “i sran’m” be Ɲanmiɛn ndɛ’n niɔn. (Mat. 24:45) Sanngɛ andɛ’n, fluwa nga be yi be’n naan y’a wun Biblu’n nun ndɛ’n i wlɛ’n, be fite aniɛn 700 tra su nun. Klistfuɛ klikli’m be blɛ su’n, Glɛki’n yɛ sran kpanngban be kannin ɔn. Be kɛnnin i aata diwlɛ nin suklu’m be nun. Andɛ sran sunman be ti Angle’n. I sɔ’n ti, e fluwa’m be dun mmua fite Angle’n nun naan b’a kaci be nun ndɛ’n i aniɛn uflɛ nun.

16, 17. (a) ?Ngue yɛ Ɲanmiɛn i sufuɛ’m be wunnin i wlɛ kɛ ɔ fata kɛ be ɲɛn i ɔ? (b) ?Ngue yɛ Anuannzɛ’n yoli naan y’a kwla ɲan like sɔ’n niɔn? (c) ?Ngue yɛ aniaan bian Natan Nɔr lafili su ɔ?

¹⁶ Fluwa kwlaa nga Anuannzɛ’n yi be’n, be taka Biblu’n su. I bo bolɛ’n nun’n,  Biblu’n nga be flɛ i kɛ Bible du roi Jacques i Angle nun’n, yɛ Anuannzɛ’n fa dili junman ɔn. Biblu’n sɔ’n fiteli afuɛ 1611 nun. Angle nga sran’m be kɛn i laa’n i nun yɛ be klɛli ndɛ’n niɔn. Ɔ maan, i nun kannganlɛ ti kekle. Yɛ be wunmɛn i nun ndɛ’n i wlɛ. Be nga Ɲanmiɛn maan be klɛli i nuan ndɛ’n laa’n, be klɛli Ɲanmiɛn dunman’n i kpɛ kɔe 7.000. Sanngɛ Bible du roi Jacques nun’n, Ɲanmiɛn dunman’n nunman nun kpanngban. Asa ekun’n, Biblu’n sɔ’n i nun ndɛ wie’m be timan su, yɛ be kpɛli ndɛ wie mun ekun guali nun. Biblu wie mun ekun mɔ be yili be Angle nun’n, be ti sɔ wie.

¹⁷ Ɲanmiɛn i sufuɛ’m be wunnin i wlɛ kɛ ɔ fata kɛ be ɲan Biblu uflɛ kun. Biblu sɔ’n ɔ fata kɛ i nun ndɛ’n, ɔ nin nga sran’m be klɛli i laa’n ɔ yo kun sɛsɛsɛ. Asa ekun, ɔ fata kɛ i nun ndɛ’n i wlɛ wunlɛ’n yo pɔpɔ. I sɔ’n ti, Anuannzɛ’n kpali aniaan wie mun naan be kaci Ɲanmiɛn Ndɛ’n i weinwein Angle’n nun. Kɛ ɔ ko yo naan b’a di be junman’n i kpa’n ti’n, be kpɛkpɛli Ɲanmiɛn Ndɛ’n i wunmuan’n nun akpasua nsiɛn. Be boli be junman’n i dilɛ’n i bo afuɛ 1950 nun. Afuɛ 1960 nun yɛ be wieli be junman’n i di ɔ. Biblu nga be yili’n yɛle Traduction du monde nouveau i Angle’n nun. Be wieli i akpasua klikli’n i nun ndɛ’n i kaci afuɛ 1950 nun. Kpɛkun be yili i nglo afuɛ 1950, Utu i le 2 su’n, aɲia dan kun i bo. Cɛn sɔ’n nun’n, aniaan bian Natan Nɔr seli kɛ: “Ɲanmiɛn i sufuɛ’m be kunndɛ kpa kɛ bé ɲán Biblu kun mɔ andɛ sran’m be kwla wun i nun ndɛ’n i wlɛ’n. Yɛ ɔ fata kɛ Biblu’n sɔ’n i nun ndɛ ɔ nin nga Ɲanmiɛn maan sran’m be klɛli i laa’n, ɔ yo kun sɛsɛsɛ. Naan sran’m be wun ndɛ nanwlɛ’n i wlɛ kpa. Ɔ fata kɛ Biblu’n sɔ’n i nun ndɛ’n nin nga Klist i sɔnnzɔnfuɛ’m be klɛli’n, ɔ yo kun. Naan i nun ndɛ’n i kannganlɛ’n nin i wlɛ wunlɛ’n yo pɔpɔ sran ngba sa nun.” Aniaan bian Natan Nɔr lafili su kɛ Biblu’n sɔ’n wá tíke sran kpanngban be ɲin naan bé sí Zoova.

18. ?Ajalɛ benin mun yɛ Anuannzɛ’n fali be naan Biblu Traduction du monde nouveau w’a fite aniɛn kpanngban nun ɔn?

¹⁸ Afuɛ 1963 nun’n, aniaan bian Natan Nɔr i ndɛ’n kpɛnnin su. Yɛle kɛ be wa yili Biblu’n Les Écritures grecques chrétiennes — Traduction du monde nouveau i Alemaɲi nun, nin blɔfuɛ’n nun, nin Itali nun, nin Pɔrtigɛ, ɔ nin Ɛsipaɲɔlu nun. Afuɛ 1989 nun’n, be takali biolo kun Anuannzɛ’n i bo bia’n su lɔ naan ɔ uka aniaan nga be kaci Ɲanmiɛn Ndɛ’n i aniɛn’m be nun’n. Afuɛ 2005 nun’n, Anuannzɛ’n fali ajalɛ naan aniaan nga be ɲan Sasafuɛ Tranwlɛ’n be aniɛn’n nun’n, be ɲan Biblu Traduction du monde nouveau be aniɛn’n nun wie. Ɔ maan, andɛ’n b’a yi Biblu sɔ’n aniɛn 130 tra su nun.

19. (a) ?Afuɛ 2013 nun’n, sa benin yɛ ɔ juli ɔ? (b) ?Ngue yɛ like suanlɛ ng’ɔ́ bá lɛ’n wá kɛ́n i ndɛ ɔ?

¹⁹ Wafa nga afuɛ 1950 nun be kan ndɛ wie mun Angle’n nun’n, be kanman be sɔ kun andɛ. Anuannzɛ’n wunnin i wlɛ kɛ wafa nga be kan Angle’n i andɛ’n, ɔ fata kɛ ɔ nian su yi Biblu uflɛ kun. Afuɛ 2013, Ɔktɔblu i le 5 nin 6 su’n, Anuannzɛ’n yoli i afuɛ nuan aɲia’n. Sran miliɔn kun tra su mɔ be tran nvle 31 nun’n, be kwla tieli ndɛ nga be kɛnnin i aɲia sɔ’n i bo’n. Aɲia sɔ’n i bo lɔ’n, Anuannzɛ’n i ɲrun dinfuɛ’m be nun kun yili Biblu Traduction du monde nouveau i uflɛ nga w’a fite Angle nun’n i nglo. Be kwlaa nga be trannin aɲia sɔ’n i bo’n, be ɲannin be tinuntinun be liɛ. Sran wie’m be liɛ’n, i fɛ m’ɔ yoli be’n ti’n, be ɲinmuɛn’n guali. Anuannzɛ’n i ɲrun dinfuɛ’n kanngannin Biblu sɔ’n i nun ndɛ wie’m be nun. Nzrafuɛ’m be wunnin i wlɛ kɛ i nun kannganlɛ’n timan kekle. Yɛ i nun ndɛ’n i wlɛ wunlɛ ti pɔpɔ. Like suanlɛ ng’ɔ́ bá lɛ’n wá kán Biblu uflɛ sɔ’n i ndɛ kpa. Kpɛkun, ɔ́ klé e ajalɛ nga Anuannzɛ’n w’a fa naan b’a kaci i nun ndɛ’n aniɛn uflɛ’m be nun’n.