1, 2. (a) ?Laa’n ngue yɛ Ɲanmiɛn yoli ɔ? (b) ?Kosan benin yɛ kɛ e bɔbɔ annzɛ e osufuɛ wie tɔ tukpacɛ’n, e fa usa e wun ɔn?

KƐ E tɔ tukpacɛ’n, wie liɛ’n, e usa e wun kɛ: ‘?Like nga w’a yo min yɛ’n, ń jáso li?’ Kɛ e osufuɛ, annzɛ e janvuɛ tɔ tukpacɛ’n, kosan kunngba’n yɛ e fa usa e wun ɔn. Sɛ e koko sɔ’n, ɔ timan tɛ. Afin e kunndɛ kɛ e bɔbɔ nin e osufuɛ mun é yó juejue titi. Biblu’n kle kɛ sran wie’m be tɔli tukpacɛ laa naan be usali be wun sɛ bé yó juejue o. I wie yɛle famiɛn Akabu nin Zezabɛli be wa Akazia m’ɔ yoli Izraɛli famiɛn wie’n i liɛ’n. Kɛ like yaya yoli i’n, ɔ usali kɛ: ‘?Like nga w’a yo min yɛ’n, ń jáso?’ Bɛn-Adad m’ɔ ti Sirifuɛ’m be famiɛn’n, ɔ tɔli tukpacɛ wie. Kɛ ɔ yoli sɔ’n, ɔ usali kɛ: “Tukpacɛ nga m’an tɔ i yɛ’n, ń jáso?”—2 Fam. 1:2; 8:7, 8.

² Biblu’n kle ekun kɛ laa’n, Zoova maan i nuan ijɔfuɛ’m be yoli tukpacifuɛ wie’m be juejue, yɛ be cɛnnin sran wie mun bɔbɔ. (1 Fam. 17:17-24; 2 Fam. 4:17-20, 32-35) Andɛ’n, kɛ sran wie’m be tɔ tukpacɛ’n, wie liɛ’n, be usa be wun sɛ Ɲanmiɛn yó be juejue wie o.

3-5. (a) ?Ngue yɛ Zoova nin Zezi be kwla yo man tukpacifuɛ mun ɔn? (b) ?Kosan benin mun yɛ like suanlɛ nga wá tɛ́ be su ɔ?

 ³ Ɲanmiɛn Ndɛ’n kle kɛ Zoova kwla yo sran kun i juejue, annzɛ ɔ kwla fa tukpacɛ guɛ i wun. I wie yɛle Eziptifuɛ’m be famiɛn’n, nin Moizi i niaan bla Mari be liɛ’n. Kɛ be yoli ɲin kekle Ɲanmiɛn su’n, ɔ fali tukpacɛ guali be wun. (Bob. 12:17; Kal. 12:9, 10; 2 Sam. 24:15) Kɛ Izraɛlifuɛ’m be yoli ɲin kekle wie’n, ɔ fali “tukpaciɛ nin sa” kekle mun yili be su. (Mml. 28:58-61) Sanngɛ kusu’n, Zoova kwla sɛsɛ i sufuɛ mun naan b’a tɔman tukpacɛ. (Tul. 23:25; Mml. 7:15) Kɛ be nun wie’m be tɔli tukpacɛ bɔbɔ’n, ɔ yoli be juejue. I wie yɛle Zɔbu liɛ’n. Kɛ ɔ tɔli tukpacɛ kekle m’ɔ́ sún flɛ́ wie’n, Ɲanmiɛn yoli i juejue.—Zɔb 2:7; 3:11-13; 42:10, 16.

⁴ Zoova kwla yo tukpacifuɛ’m be juejue. I Wa Zezi kwla yo sɔ wie. I nun m’ɔ o asiɛ’n su wa’n, ɔ yoli kokowefuɛ mun, nin ngbitiɛfuɛ mun, nin aɲinsifuɛ mun, ɔ nin bubuwafuɛ’m be juejue. (An kanngan Matie 4:23, 24 nun; Zan 9:1-7) Abonuan sa nga cɛn wie lele Zezi wá yó be Ɲanmiɛn i mɛn klanman’n nun lɔ’n, i bue kaan sa yɛ ɔ kleli sran mun ɔn. Blɛ sɔ’n nun’n, sran “fi su seman kɛ: ‘N kpinndinman.’”—Eza. 33:24.

⁵ ?Sanngɛ, sɛ ikisa e tɔ tukpacɛ kekle kpa’n, e kwla lafi su kɛ Zoova annzɛ Zezi bé yó e juejue? ?Sɛ e tɔ tukpacɛ naan é kúnndɛ ayre’n, ngue yɛ ɔ fata kɛ e bu i akunndan ɔn?

6. ?Abonuan sa nga Klistfuɛ klikli’m be yoli be’n i su ndɛ benin yɛ Biblu’n kan ɔn?

⁶ Zoova fɛli i wawɛ’n mannin Klistfuɛ klikli mun. Ɔ maan, be nun wie’m be yoli abonuan sa mun. (Yol. 3:2-7; 9:36-42) I wie yɛle kɛ, be yoli “tukpacifuɛ’m be juejue,” yɛ be kannin aniɛn wie mun. (1 Kor. 12:4-11) Sanngɛ, kɛ Biblu’n fa kannin’n sa’n, kɛ ɔ́ kɔ́ i ɲrun’n, abonuan sa sɔ’m be yolɛ’n wieli. (1 Kor. 13:8) Ɔ maan andɛ’n, sɛ e bɔbɔ annzɛ e awlɛn su sran wie tɔ tukpacɛ’n, ɔ fataman kɛ e lafi su kɛ Ɲanmiɛn yó e juejue.

7. ?Fɔnvɔlɛ ndɛ benin yɛ ɔ o Jue Mun 41:4 nun ɔn?

⁷ Sɛ e tɔ tukpacɛ’n, maan e lafi su kɛ Zoova fɔ́nvɔ e. Yɛ ɔ́ súan e bo. Kɛ laa’n i sufuɛ wie’m be tɔli tukpacɛ’n, i sɔ yɛ ɔ yoli ɔ. Famiɛn Davidi seli kɛ: “Sran ng’ɔ bu yalɛfuɛ’n i akunndan’n, i liɛ su ti ye! Sɛ sa wie bá’n, Anannganman maan ɔ to fuɛn i. Anannganman niɛn i su, ɔ maan i wun jɔ i fɔuun asiɛ’n su wa.” (Jue. 41:2, 3) Davidi i ndɛ sɔ’n, ɔ kleman kɛ sran ng’ɔ bu yalɛfuɛ’n i akunndan’n, ɔ su wuman le. ?Sanngɛ wafa sɛ yɛ Zoova niɛn i sɔfuɛ’n i su ɔ? Davidi waan: “Sɛ tukpacɛ kle i yalɛ’n, naan ɔ kwlaman jaso’n, Anannganman, suɛn i bo, ɔ niɛn i lika.” (Jue. 41:4) Zoova si afɛ ng’ɔ o i sufuɛ’m be su’n. Yɛ i wla fiman be su. Ɔ kwla man be wunmiɛn nin ngwlɛlɛ. Asa ekun’n, wafa nga Zoova yili e’n ti’n, sɛ e tɔ tukpacɛ’n, e kwla jaso.

8. ?Kɛ Davidi tɔli tukpacɛ kekle kpa’n, ngue yɛ ɔ srɛli Zoova kɛ ɔ yo mɛn i ɔ?

⁸ Kɛ Davidi tɔli tukpacɛ kekle kpa’n, ɔ srɛli Zoova kɛ: “Anannganman, n fɔnnin ɔ wun, sanngɛ si min aunnvuɛ, yo min juejue.” (Jue. 41:5) Atrɛkpa’n, kɛ Davidi kwlaman nun mɔ Absalɔmu kunndɛli kɛ ɔ́ dé famiɛn’n i sa nun’n, yɛ ɔ srɛli Ɲanmiɛn sɔ ɔ. Kɛ Davidi nin Bat-Seba be lali’n, ɔ wunnin i su afɛ. Kannzɛ Ɲanmiɛn yacili Davidi i wun sa’n cɛli i’n, sanngɛ ɔ si kɛ sa tɛ ng’ɔ yoli’n, i ti yɛ i awlo’n nun timan fɔuun ɔn. (2 Sam. 12:7-14) Ɔ nin i sɔ ngba’n, famiɛn Davidi si kɛ blɛ sɔ nun  mɔ tukpacɛ’n kle i yalɛ’n, Ɲanmiɛn suɛn i bo. ?Sanngɛ, ɔ lafili su kɛ Ɲanmiɛn yó i juejue?

9. (a) ?Kɛ famiɛn Ezekiasi tɔli tukpacɛ’n, ngue yɛ Zoova yoli ɔ? (b) ?Ngue yɛ Davidi srɛli Zoova kɛ ɔ yo mɛn i ɔ?

⁹ Kɛ afuɛ kpanngban sinnin’n, famiɛn Ezekiasi “tɔli tukpacɛ, ɔ ti-man nguan liɛ.” Blɛ sɔ’n nun’n, Zoova yoli i juejue. Kpɛkun, ɔ dili afuɛ 15 ekun naan w’a wu. (2 Fam. 20:1-6) Kɛ Davidi tɔli tukpacɛ’n, w’a srɛman Ɲanmiɛn kɛ ɔ yo i juejue. Sanngɛ, ɔ srɛli Ɲanmiɛn kɛ ɔ suɛn i bo kɛ ng’ɔ fa suan “sran ng’ɔ bu yalɛfuɛ’n i akunndan’n” i bo’n sa. Davidi nin Zoova be afiɛn’n mantan. Ɔ maan, kɛ ɔ tɔli tukpacɛ’n, ɔ srɛli Zoova kɛ ɔ niɛn i lika. Asa ekun’n, ɔ srɛli i kɛ ɔ suɛn i bo lele ɔ fa yo juejue. (Jue. 103:3) E kusu sɛ e tɔ tukpacɛ’n, e kwla srɛ Zoova kɛ ɔ suan e bo.

10. ?Ngue yɛ Trofimu nin Epafroditi be wun ndɛ’n kle e ɔ?

¹⁰ Klistfuɛ klikli’m be blɛ su’n, akoto Pɔlu nin Klistfuɛ wie’m be yoli tukpacifuɛ’m be juejue. Yɛ kɛ Klistfuɛ’m be tɔli tukpacɛ’n, nán be ngba yɛ Ɲanmiɛn yoli be juejue ɔ. (An kanngan Sa Nga Be Yoli’n 14:8-10 nun.) Cɛn kun’n, ayrɛ guali Klistfuɛ nga be flɛ i kɛ Pibliisi i si’n i wun, yɛ ɔ je mmoja. Kɛ ɔ yoli sɔ’n, Pɔlu ‘kokoli sa sɔ’n kleli Ɲanmiɛn, ɔ fɛli i sa fuɛli i su, naan w’a yo i juejue.’ (Yol. 28:8) Sanngɛ, Pɔlu w’a yoman sran kwlakwla be juejue. I wie yɛle Trofimu m’ɔ nin Pɔlu bɔbɔ be wlan be boli jasin fɛ’n, i liɛ’n. (Yol. 20:3-5, 22; 21:29) Kɛ ɔ tɔli tukpacɛ’n, Pɔlu w’a yomɛn i juejue. Ɔ yacili i Milɛt lɛ naan ɔ yo juejue. Ɔ maan, Trofimu w’a kwlá suman Pɔlu su kun. (2 Tim. 4:20) Asa ekun’n, Pɔlu i janvuɛ Epafroditi “i wun loli kpa, ɔ́ wá de wú.” Sanngɛ, Biblu’n kleman kɛ Pɔlu yoli i juejue.—Fil. 2:25-27, 30.

11, 12. (a) ?Wafa sɛ yɛ atrɛkpa’n, Liki yoli Pɔlu i ye ɔ? (b) ?Liki i wun ndɛ benin yɛ e si i ɔ?

¹¹ “Lik b’ɔ ti dɔɔtrɔ’n,” ɔ nin Pɔlu be wlannin wie. (Kol. 4:14; Yol. 16:10-12; 20:5, 6) Kɛ bé wlán bé bó jasin fɛ’n, sɛ Pɔlu annzɛ Klistfuɛ wie’m be tɔ tukpacɛ’n, atrɛkpa’n Liki yo be ayre. Annzɛ ɔ man be afɔtuɛ naan b’a tɔman tukpacɛ. (Gal. 4:13) Kɛ Zezi fa kannin’n sa’n, “sran ng’ɔ ti juejue’n ɔ kɔ-man ayrefuɛ sin, saan tukpacɛfuɛ yɛ ɔ kɔ-ɔ.”—Lik 5:31.

¹² Liki ti dɔɔtrɔ. Nán afɔtuɛ ngbɛn yɛ ɔ man tukpacifuɛ mun ɔn. Biblu’n kleman e lika’n nin blɛ nga Liki suɛnnin i dɔɔtrɔ junman’n. Sanngɛ Biblu’n se kɛ Liki mannin Pɔlu i ngaliɛ kɛ ɔ́ yó Klistfuɛ nga be o Kolɔsu lɔ’n, be like. Ɔ maan atrɛkpa’n, Liki suɛnnin i dɔɔtrɔ junman’n i klɔ kun mɔ be flɛ i kɛ Laodise’n su lɔ. Klɔ sɔ’n mantan Kolɔsu klɔ’n i koko. Asa ekun’n, kɛ Ɲanmiɛn maan Liki klɛ́ Zezi Klist i jasin fɛ’n, ɔ nin Sa Nga be Yoli’n fluwa’n, ɔ kannin tukpacɛ wie’m be ndɛ. Kɛ m’ɔ ti dɔɔtrɔ’n ti’n, ɔ yiyili wafa nga Zezi yoli sran wie’m be juejue’n i nun.

13. ?Sɛ e kwlaman nun naan be kle e ayre’n, ngue yɛ ɔ fata kɛ ɔ kpɛn e klun titi ɔ?

¹³ Andɛ’n, e niaan’m be nun wie fi kwlá yoman e juejue. Sanngɛ, kɛ mɔ e ndɛ lo aniaan mun ti’n, be nun wie’m be man e afɔtuɛ annzɛ be kle e ayre wie mun. Afɔtuɛ sɔ’m be nun wie’m be ti kpa. Laa’n, kɛ Timote i ku yoli i ya’n, Pɔlu mɛnnin i afɔtuɛ. Ɔ seli i kɛ ɔ nɔn nzan kan. Afin atrɛkpa’n, nzue ng’ɔ nɔn’n yɛ ɔ mɛnnin i tukpacɛ’n niɔn. *  (An kanngan 1 Timote 5:23 nun.) Kɛ e kwlaman nun’n, aniaan kun kwla jran e wun cinnjin kɛ e nɔn ayre wie, annzɛ e di aliɛ wie mun. Annzɛ kusu, ɔ kwla kle e nɲa wie mun. Wie liɛ’n, ɔ kwla se e kɛ: ‘Tukpacɛ kunngba’n yoli min niaan kun. Kɛ ɔ nɔnnin ayre sɔ’n, ɔ yoli juejue.’ Sanngɛ, ɔ fata kɛ e nian e wun su. Afin, nán kɛ ayre kun yoli sran kun i juejue’n, i ti yɛ ɔ́ yó e juejue wie ɔ. Maan ɔ kpɛn e klun titi kɛ, kannzɛ bɔbɔ sran kpanngban be yo ayre kun’n, sanngɛ i bo’n kwla gua tɛ.—An kanngan Nyanndra Mun 27:12 nun.

14, 15. (a) ?Ngue ti yɛ ayre yofuɛ wie’m be laka sran mun kɛ be si be tukpacɛ’n i ayre ɔ? (b) ?E wun ayre yolɛ’n nun’n, wafa sɛ yɛ e kwla nanti afɔtuɛ ng’ɔ o Nyanndra Mun 14:15 nun’n su ɔ?

¹⁴ E kwlakwla e kunndɛ kɛ é yó juejue titi. I liɛ’n, é kwlá tú e klun é dí Ɲanmiɛn i junman’n aklunjuɛ su. Sanngɛ, fɔ m’ɔ o e nun’n ti’n, e tɔ tukpacɛ. Kɛ e tɔ tukpacɛ kusu’n, ayre nga e kwla yo’n, wie liɛ’n be sɔnnin. Sɛ e fa ayre sɔ’m be nun kun’n, ɔ ti su. Sanngɛ, sika kunndɛlɛ ti’n ayre yofuɛ wie’m be laka sran mun kɛ be si be tukpacɛ’n i ayre’n. Wie liɛ kusu’n, ayre nga be gua cɛnnin’n yɛ be mian sran mun kɛ be to ɔ. Sɛ e kwlaman nun naan e fite ayre yofuɛ sɔ’m be su’n, ɔ cɛman naan y’a to be ayre’n. Afin, e kunndɛ kɛ é yó juejue. Sanngɛ, nán maan e wla fi afɔtuɛ nga Ɲanmiɛn Ndɛ’n man e yɛ’n su. Ɔ se kɛ: “Sran nga i bɔbɔ ɔ kwlá ukɛ-mɛn i wun’n, ɔ lafi ndɛ kwlaa nga be kan kle i’n su. Sran ng’ɔ si sa’n kusu, ɔ niɛn i ja ng’ɔ tu’n su kpa.”—Nya. 14:15.

¹⁵ Sɛ e si sa, annzɛ e ti ngwlɛlɛfuɛ’n, é nían e wun su. E wun ayre yolɛ’n nun’n, e su lafiman ndɛ kwlaa nga be kan kle e’n su. Sɛ sran kun timan dɔɔtrɔfuɛ naan ɔ kle e ayre’n, maan e usa e wun kɛ: ‘I waan ayre nga, annzɛ nɲa nga yoli sran kun i juejue. ?Sanngɛ, sran uflɛ kwla di i ti lalo? ?Kannzɛ ayre sɔ’n yoli sran wie’m be juejue’n, ngue yɛ ɔ kle kɛ ɔ́ yó min juejue wie ɔ? ?Ɔ fata kɛ n usa dɔɔtrɔfuɛ kun, annzɛ sran ng’ɔ si ayre kpa’n, i ngwlɛlɛ afɛ?’—Mml. 17:6.

16. ?E wun ayre yolɛ’n nun’n, wafa sɛ yɛ e kwla kle kɛ e ti ngwlɛlɛfuɛ ɔ?

¹⁶ Ɲanmiɛn Ndɛ’n se e kɛ: “Blɛ nga e o nun yɛ’n, e yo sa ng’ɔ ti i nuan su’n [annzɛ ‘e yo ngwlɛlɛfuɛ,’ NW].” (Tit 2:12) E wun ayre yolɛ’n nun’n, ɔ fata kɛ e yo ngwlɛlɛfuɛ. Sɛ be kle e ayre wie, annzɛ ayre yolɛ wafa wie mɔ e nin a wunman wie le’n, annzɛ kusu ɔ fa bae dilɛ’n, maan e nian e wun su. E kwla usa e wun kosan yɛ mun: ‘?Sran ng’ɔ kle e ayre’n annzɛ ayre yofuɛ’n, ɔ kwla yiyi wafa nga ayre sɔ’n dí e kplo’n nun junman’n i nun weinwein kle e? ?Dɔɔtrɔ kpanngban be wunnin kɛ ayre sɔ’n ti kpa sakpa?’ (Nya. 22:29) Wie liɛ’n, be kwla se e kɛ ayre’n fin nvle wie nun mmua kpa, naan dɔɔtrɔ’m be nin a simɛn i. ?Sanngɛ, ngue yɛ ɔ kle kɛ i sɔ ayre’n o lɛ sakpa ɔ? Ayre yofuɛ wie’m be kwla se kɛ be liɛ’n, like nga be fa yo ayre’n, be kwlá yiyiman nun kleman sran. I lɛ’n nun’n, ɔ fata kɛ e nian e wun su kpa. Afin, Ɲanmiɛn wla e su nun kɛ nán e “yo bae dilɛ ninnge mun,” yɛ nán e “yi wunnzue.”—Sau. 19:26; Mml. 18:10-12.

17. ?Ngue yɛ sɛ e kunndɛ’n, ɔ ti su ɔ?

¹⁷ Laa’n, Klistfuɛ klikli’m be ɲrun dinfuɛ’m be klɛli fluwa ko mannin be niaan  nga be o asɔnun’m be nun’n. Ninnge ng’ɔ fataman kɛ be yo’n, be klɛli be fluwa sɔ’n nun. Kpɛkun, be kan guali su kɛ: “Sɛ an nian amun wun sa sɔ’m be lika’n, ɔ ti kpa. Maan Nyanmiɛn nian amun su.” (Yol. 15:29) Ndɛ nga be kacili i Wawle nun kɛ “maan Nyanmiɛn nian amun su’n,” aniɛn wie’m be nun’n, ndɛ nga be klɛli’n i bo’n yɛle kɛ “maan amun yo juejue.” I sɔ’n kle kɛ, sɛ e kunndɛ kɛ é yó juejue naan é fá e wunmiɛn kwlaa é sú Ɲanmiɛn’n, ɔ ti su.

18, 19. ?Ngue yɛ Ɲanmiɛn wá yó i mɛn uflɛ nun lɔ mɔ e kwla bu i akunndan ɔn?

¹⁸ Kɛ mɔ fɔ’n o e nun’n ti’n, kannzɛ é yó sɛ o, saan é tɔ́ tukpacɛ. Kɛ e tɔ tukpacɛ kusu’n, e kwlá lafiman su kɛ Ɲanmiɛn yó e juejue. Sanngɛ, e kwla bu blɛ nga e su tɔman tukpacɛ kun’n, i akunndan. Sa Nglo Yilɛ 22:1, 2 nun’n, akoto Zan kan like kun m’ɔ wunnin i aolia nun’n, i ndɛ. Yɛle kɛ, ɔ wunnin “nzue ba bɔ i nun nzue’n man nguan’n,” ɔ nin “waka b’ɔ man nguan’n.” Waka sɔ’m be “nnya’n yɛ maan nvle-nvlefuɛ’m be yo juejue-ɔ.” Nán waka nɲa jrɛin sa mɔ be fa yo ayre’n, be ndɛ yɛ Zan kan ɔn. Asa kusu’n, ɔ kleman kɛ mɛn uflɛ nun lɔ’n, é fá waka nɲa é yó e wun ayre. Sanngɛ, like kwlaa nga Zoova nin Zezi bé wá yó naan y’a ɲan anannganman nguan’n, i su yɛ Zan fa e ɲin sie ɔ.—Eza. 35:5, 6.

¹⁹ E ɲin o blɛ sɔ’n i sin kpa. Sanngɛ ikisa’n, e lafi su kɛ Zoova klo e kwlakwla naan ɔ wun afɛ ng’ɔ o e su’n. Sɛ e tɔ tukpacɛ’n, maan e yo kɛ Davidi sa. Yɛle kɛ maan e lafi su kɛ Ɲanmiɛn súan e bo. Sɛ e yo sɔ’n, é kán ndɛ nga Davidi kannin’n wie. Ɔ seli kɛ: “Min liɛ’n, kɛ bɔ m’an yoman sa’n, i ti a suannin min bo. A fali min sieli ɔ wun lɛ tititi.”—Jue. 41:13.