Kapitulo 2

An Libro na Naghahayag kan Kaaraman nin Dios

1, 2. Taano ta kaipuhan niato an paggiya kan satong Kaglalang?

 MAKATANOSAN sana na an satong mamomoton na Kaglalang matao nin sarong libro nin instruksion asin giya para sa katawohan. Asin dai daw kamo minaoyon na an mga tawo nangangaipo nin paggiya?

² Kaidtong labing 2,500 na taon na an nakaagi, an sarong propeta asin historyador nagsurat: “Mayo sa tawong naglalakaw an kakayahan na giyahan an saiyang lakad.” (Jeremias 10:23) Ngonyan, an pagigin totoo kan pahayag na iyan orog na malinaw kisa kasuarin pa man. Sa siring, an historyador na si William H. McNeill nagkomento: “An abentura nin tawo sa ibabaw kan planetang ini haros daing ontok na serye nin mga krisis asin mga pagraot sa establisadong areglo nin sosyedad.”

3, 4. (a) Paano niato maninigong mansayon an pag-adal sa Biblia? (b) Paano niato gigibohon an pagsiyasat sa Biblia?

³ Pinaninigoan kan Biblia an satong mga pangangaipo para sa madonong na paggiya. Totoo, dakol an nabibigla sa enot nindang pagsiyasat sa Biblia. Dakulang libro iyan, asin an ibang kabtang kaiyan bakong pasil saboton. Alagad kun tinawan kamo nin sarong legal na dokumento na nagsasabi kan dapat nindong gibohon tanganing mag-ako nin sarong mahalagang pamana, dai daw kamo matao nin panahon na pag-adalan iyan nin maingat? Kun nadedepisilan kamong saboton an nagkapirang kabtang kan dokumento, posibleng mapatabang kamo sa saro na may kabatidan sa siring na mga bagay. Taano ta dai mansayon an Biblia na igwa  kan siring na kaisipan? (Gibo 17:11) Labi pa sa materyal na pamana an nakataya. Arog kan satong nanodan sa nakaaging kapitulo, an kaaraman nin Dios puedeng gumiya pasiring sa buhay na daing katapusan.

⁴ Siyasaton niato an libro na naghahayag kan kaaraman nin Dios. Tatawan nguna niato nin halipot na sumaryo an Biblia. Dangan pag-oolayan niato an mga dahelan kun taano an dakol na nakakaaram na tawo ta nagtutubod na iyan an ipinasabong na Tataramon nin Dios.

KUN ANO AN LAOG KAN BIBLIA

5. (a) Ano an laog kan Hebreong Kasuratan? (b) Ano an laog kan Griegong Kasuratan?

⁵ An Biblia igwa nin 66 na libro sa duwang kabtang, na parateng inaapod na Daan na Tipan asin Bagong Tipan. An 39 libro kan Biblia kadaklan isinurat sa Hebreo asin an 27 sa Griego. An Hebreong Kasuratan, na kompuesto kan Genesis sagkod sa Malaquias, nagpapaliwanag dapit sa paglalang patin sa naenot na 3,500 na taon kan kasaysayan nin tawo. Sa pagsiyasat sa kabtang na ini kan Biblia, manonodan niato an manongod sa mga ginibo nin Dios sa mga Israelita​—poon sa saindang pagkamundag bilang sarong nasyon kan ika-16 na siglo B.C.E. sagkod kan ika-5 siglo B.C.E. * An Griegong Kasuratan, na igwa kan mga libro nin Mateo sagkod sa Kapahayagan, nasesentro sa mga katokdoan asin aktibidad ni Jesu-Cristo asin kan saiyang mga disipulo durante kan enot na siglo C.E.

6. Taano ta maninigo niatong pag-adalan an bilog na Biblia?

⁶ An iba nagsasabi na an “Daan na Tipan” para sa mga Judio asin an “Bagong Tipan” para sa mga Kristiano. Alagad sono sa 2 Timoteo 3:​16, “an gabos na Kasuratan ipinasabong nin Dios asin kapakipakinabang.” Kun siring, dapat na kabale an bilog na Biblia sa tamang pag-adal kan Kasuratan. An totoo, an duwang kabtang kan Biblia magkakomplemento, na oroyon na nagkakasarama tanganing magpaliwanag nin sarong pankagabsan na tema. 

7. Ano an tema kan Biblia?

⁷ Posibleng dakol na taon na kamong nag-aatender nin relihiosong mga pagtiripon asin nadadangog nindo na makosog na binabasa an nagkapirang kabtang kan Biblia. O puedeng nakabasa na kamo mismo nin mga kabtang kaiyan. Aram daw nindo na an Biblia igwa nin sarong tema poon sa Genesis sagkod sa Kapahayagan? Iyo, sarong oroyon na tema an lakop sa bilog na Biblia. Ano an temang iyan? Iyan an pagbindikar sa diretso nin Dios na pamahalaan an katawohan asin an pag-otob sa saiyang mamomoton na katuyohan paagi sa saiyang Kahadean. Sa huri, maheheling niato kun paano man nanggad ootobon nin Dios an katuyohan na ini.

8. Ano an ihinahayag kan Biblia manongod sa personalidad nin Dios?

⁸ Apuera sa pagsabi kan katuyohan nin Dios, ihinahayag kan Biblia an saiyang personalidad. Halimbawa, nanonodan niato sa Biblia na an Dios igwa nin mga pagmate asin na an mga desisyon na ginigibo niato mahalaga sa saiya. (Salmo 78:​40, 41; Talinhaga 27:11; Ezequiel 33:11) An Salmo 103:​8-14 nagsasabi na an Dios “maheherakon asin maugayon, maluway sa pagkaanggot  asin abunda sa mamomoton na kabootan.” Tinatrato nia kita sa madinamayon na paagi, na ‘ginigirumdom na kita gibo sana sa kabokabo’ asin minabalik dian pagkagadan. (Genesis 2:7; 3:19) Kahangahanga nanggad na mga kualidad an saiyang ipinaheheling! Bako daw na ini an klase nin Dios na gusto nindong sambahon?

9. Paano kita tinatawan kan Biblia nin malinaw na pagmansay sa mga pamantayan nin Dios, asin paano kita makikinabang sa siring na kaaraman?

⁹ An Biblia tinatawan kita nin malinaw na pagmansay sa mga pamantayan nin Dios. An mga ini kun beses isinasabi bilang mga pagboot. Minsan siring, mas parate na iyan ipinaheheling sa mga prinsipyo na itinotokdo paagi sa praktikal na mga halimbawa. Ipinasurat nin Dios an nagkapirang pangyayari sa kasaysayan kan suanoy na Israel para sa satong kapakinabangan. Ipinaheheling kan prangkang mga talang ini kun ano an nangyayari kun an mga tawo naghihiro kaoyon sa katuyohan nin Dios, siring man an mamondong resulta kun sinda nagigin independiente. (1 Hade 5:4; 11:​4-6; 2 Cronica 15:​8-15) An pagbasa sa mga kasaysayan na iyan sa tunay na buhay daing duwa-duwa na makakaapektar sa satong puso. Kun hihingoahon niato na iladawan sa isip an mga pangyayaring isinurat, makakaasosyar kita sa mga tawo na kalabot dian. Sa siring, puede kitang makinabang sa marahay na mga halimbawa asin makalikay sa mga peligro na suminiod sa mga parakasala. Minsan siring, an mahalagang hapot na ini naghahagad nin simbag: Paano kita makaseseguro na an satong binabasa sa Biblia totoo man nanggad na ipinasabong nin Dios?

MAPANANARIGAN DAW NINDO AN BIBLIA?

10. (a) Taano ta naghohona an iba na an Biblia lihis na sa panahon? (b) Ano an sinasabi sato kan 2 Timoteo 3:​16, 17 manongod sa Biblia?

¹⁰ Posibleng naririsa nindo na an dakol na librong nagtatao nin sadol nagigin lihis na sa uso sa laog sana nin nagkapirang taon. Kumusta man an Biblia? Iyan daan nang marhay, asin haros 2,000 na taon na an nakaagi poon kan isurat an ultimong mga tataramon kaiyan. Kaya an iba naghohona na iyan bakong aplikado sa satong modernong panahon. Alagad kun an Biblia ipinasabong nin Dios, an sadol kaiyan maninigong perming napapanahon apisar kan pagigin daan nang marhay kaiyan.  An Kasuratan maninigo na sagkod ngonyan “kapakipakinabang para sa pagtokdo, sa pagsagwe, sa paghusay kan mga bagay, sa pagdisiplina sa katanosan, tanganing an tawo nin Dios magin lubos na may kakayahan, andam nanggad para sa lambang marahay na gibo.”​—2 Timoteo 3:​16, 17.

11-13. Taano ta masasabi niato na praktikal an Biblia para sa satong kaaldawan?

¹¹ An maingat na pagsiyasat naghahayag na an mga prinsipyo sa Biblia aplikado man ngonyan arog kaidtong enot na isurat iyan. Halimbawa, kun mapadapit sa naturalesa nin tawo an Biblia nagpapaheling nin hararom na pakasabot na minaaplikar sa gabos na kapag-arakian nin katawohan. Madali niato ining maheheling sa Sermon sa Bukid ni Jesus, na makukua sa libro nin Mateo, kapitulo 5 sagkod 7. An sermon na ini hinangaan na marhay kan gadan nang lider sa India na si Mohandas K. Gandhi kaya sinasabi na sia nagtaram sa sarong Britanong opisyal: “Kun an saimong nasyon asin an sakuya magkaoyon na sa mga katokdoan na isinabi ni Cristo sa Sermon sa Bukid na ini, mareresolberan na niato an mga problema bako sanang kan satong mga nasyon kundi kan bilog na kinaban.”

¹² Bakong makangangalas na an mga tawo naghahanga sa mga katokdoan ni Jesus! Sa Sermon sa Bukid, ipinaheling nia sa sato an dalan pasiring sa tunay na kaogmahan. Ipinaliwanag nia kun paano huhusayon an mga iriwal. Si Jesus nagtao nin instruksion kun paano mamimibi. Idinoon nia an pinakamadonong na kaisipan manongod sa materyal na mga pangangaipo asin itinao an Bulawan na Reglamento sa Paggawe para sa tamang relasyon sa iba. Kun paano mamimidbid an mga impostor sa relihion asin kun paano magkakaigwa nin seguradong ngapit kabilang man sa mga punto na ipinaliwanag sa sermon na ini.

¹³ Sa Sermon sa Bukid asin sa gabos na iba pang pahina kaiyan, an Biblia malinaw na nagsasabi sa sato kun ano an dapat na gibohon asin kun ano an dapat na likayan tanganing mapakarhay an satong kamugtakan sa buhay. Praktikal na marhay an hatol kaiyan kaya an sarong edukador napahirong magsabi: “Minsan ngani ako sarong parakonseho sa haiskul na gradwado sa kolehio asin nagmaster asin nakabasa na nin dakol na libro dapit sa salud kan isip asin sa sikolohiya, nadiskobre ko na an hatol kan Biblia sa mga bagay na arog kan pagkaigwa nin mapangganang  pag-agom, pag-ebitar sa delingkuenteng mga hoben asin kun paano makakakua asin magpapadanay nin mga katood labi kanangongorog sa ano man na nabasa o napag-adalan ko sa kolehio.” Apuera sa pagigin praktikal asin napapanahon, an Biblia mapananarigan.

EKSAKTO ASIN MASASARIGAN

14. Ano an nagpapaheling na an Biblia eksakto sa sientipikong paagi?

¹⁴ Minsan ngani an Biblia bakong librong pinag-aadalan sa siensia, iyan eksakto sa sientipikong paagi. Halimbawa, kan panahon na an kadaklan na tawo naniniwala na an daga planodo, nasambitan ni propeta Isaias na iyan ‘talidong’ (sa Hebreo, chugh, na digdi igwa kan ideya na “bilog”). (Isaias 40:22) An ideya na bilog an daga dai inako kan kadaklan sagkod na uminagi an rinibong taon pakalihis kan kaaldawan ni Isaias. Dugang pa, an Job 26:​7​—na isinurat kaidtong labing 3,000 na taon na an nakaagi—​nagsasabi na an Dios “ibinibitin an daga sa mayo.” Nagsabi an sarong iskolar sa Biblia: “Kun paano naaraman ni Job an katotoohan, na ipinaheling nin astronomiya, na an daga nakabitin na mayong naheheling na tukod sa daing laog na espasyo, sarong hapot na dai tolos nareresolberan kan mga nagninigar na ipinasabong an Banal na Kasuratan.”

15. Paano naparirigon an kompiansa sa Biblia kan estilo kaiyan sa pagbareta?

¹⁵ An estilo nin pagbareta na manonompongan sa Biblia nagpaparigon man kan satong kompiansa sa daan nang marhay na librong ini. Bakong arog nin mga eroestorya, an mga pangyayari na isinaysay sa Biblia konektado sa espisipikong mga tawo asin petsa. (1 Hade 14:25; Isaias 36:1; Lucas 3:​1, 2) Asin mantang an suanoy na mga historyador haros perming pinasosobrahan an mga panggagana kan saindang mga hade asin itinatago an saindang mga pagkadaog asin sala, an mga kagsurat kan Biblia prangka asin sadiosan​—dawa manongod sa sainda mismong magabat na mga kasalan.​—Bilang 20:​7-13; 2 Samuel 12:​7-14; 24:10.

SARONG LIBRO NIN HULA

16. Ano an pinakamakosog na ebidensia na an Biblia ipinasabong nin Dios?

¹⁶ An naotob nang hula nagtatao nin dai mapagdududahan na ebidensia na an Biblia ipinasabong nin Dios. An Biblia igwa nin dakol na hula na detalyadong naotob. Malinaw nanggad, bakong  tawo sana an may paninimbagan kaini. Ano, kun siring, an nasa likod kan mga hulang ini? An Biblia mismo nagsasabi na “an hula nagdatong bakong sa kabotan nin tawo, kundi an mga tawo nagtaram hale sa Dios huling sinda pinahiro kan banal na espiritu,” o puersa aktiba nin Dios. (2 Pedro 1:21) Horophoropa an nagkapirang halimbawa.

17. Anong mga hula an patienot na nagsabi kan pagbagsak kan Babilonya, asin paano naotob an mga ini?

¹⁷ An pagbagsak kan Babilonya. Ihinula kapwa ni Isaias asin Jeremias an pagbagsak kan Babilonya paagi sa mga Medo asin Persiano. Pambihira nanggad, an hula ni Isaias manongod sa pangyayaring ini isinurat mga 200 na taon bago nadaog an Babilonya! An minasunod na mga kabtang kan hula nakarekord nanggad ngonyan sa kasaysayan: an pagmara kan Salog nin Eufrates paagi sa pagpasiko kan tubig kaiyan pasiring sa sarong artipisyal na danaw (Isaias 44:27; Jeremias 50:38); an daing ingat na kadaihan nin bantay sa mga tata kan Babilonya sa may salog (Isaias 45:1); asin an pagsakop nin sarong hade na an ngaran Ciro.​—Isaias 44:28.

18. Paano naotob an hula sa Biblia sa paglataw asin pagbagsak kan “hade nin Grecia”?

¹⁸ An paglataw asin pagbagsak kan “hade nin Grecia.” Sa sarong bisyon, si Daniel nakaheling nin sarong lalaking kanding na suminalakay sa sarong lalaking karnero, na pinunggal an duwang sungay kaiyan. Dangan, nabari an dakulang sungay kan kanding, asin apat na sungay an naglataw kasalihid kaiyan. (Daniel 8:​1-8) Ipinaliwanag iyan ki Daniel: “An lalaking karnero na saimong naheling na igwa kan duwang sungay iyo an mga hade kan Media asin Persia. Asin an barahibohon na lalaking kanding iyo an hade nin Grecia; asin kun manongod sa dakulang sungay na nasa tahaw kan mga mata kaiyan, iyan an enot na hade. Asin mantang an sarong iyan nabari, kaya ngani igwa nin apat na nagtindog na kasalihid kaiyan, igwa nin apat na kahadean hale sa saiyang nasyon na matindog, alagad mayo kan saiyang kosog.” (Daniel 8:​20-22) Kaoyon sa hulang ini, pakalihis nin mga duwang siglo, “an hade nin Grecia,” si Alejandrong Dakula, dinaog an may duwang sungay na Imperyo nin Medo-Persia. Si Alejandro nagadan kan 323 B.C.E. asin sa katapustapusi sinalidahan kan apat sa saiyang mga heneral. Minsan siring, mayo sa suminunod na mga kahadean na ini an nakapantay sa kosog kan imperyo ni Alejandro. 

19. Anong mga hula an naotob ki Jesu-Cristo?

¹⁹ An buhay ni Jesu-Cristo. An Hebreong Kasuratan igwa nin dakol na hula na naotob sa pagkamundag, ministeryo, kagadanan, asin pagkabuhay liwat ni Jesus. Halimbawa, labing 700 na taon pa, ihinula na ni Miqueas na an Mesiyas, o Cristo, mamumundag sa Betlehem. (Miqueas 5:2; Lucas 2:​4-7) An kontemporanyo ni Miqueas na si Isaias naghula na an Mesiyas susuntokon asin lulutaban. (Isaias 50:6; Mateo 26:67) Kinyentos na taon pa, ihinula na ni Zacarias na an Mesiyas pasasaloiban sa halagang 30 pidasong pirak. (Zacarias 11:12; Mateo 26:15) Labing sangribong taon pa, ihinula ni David an mga kamugtakan na konektado sa kagadanan ni Jesus na Mesiyas. (Salmo 22:​7, 8, 18; Mateo 27:​35, 39-43) Asin mga limang siglo pa, ihinayag na kan hula ni Daniel kun noarin matunga an Mesiyas siring man an lawig kan saiyang ministeryo asin an panahon kan saiyang kagadanan. (Daniel 9:​24-27) Halimbawa sana ini kan mga hula na naotob ki Jesu-Cristo. Sa huri manonompongan nindong kapakipakinabang na orog pang magbasa manongod sa saiya. 

20. An sangkap na rekord kan Biblia sa naotob nang hula maninigong magtao sato nin anong kompiansa?

²⁰ An dakol na ibang hula sa Biblia na kalabot an halawig na mga panahon naotob na. ‘Alagad,’ tibaad maghapot kamo, ‘paano ini nakakaapektar sa sakuyang buhay?’ Bueno, kun may saro na dakol na taon nang nagsasabi sa saindo kan katotoohan, bigla daw kamong magdududa sa saiya kun magsabi sia nin sarong bagong bagay? Dai! An Dios nagsasabi kan katotoohan sa bilog na Biblia. Dai daw ini maninigong magpakosog kan saindong pagsarig sa ipinanunuga kan Biblia, arog baga kan mga hula kaiyan mapadapit sa sarong maabot na daganon na paraiso? Tunay nanggad, puede kitang magkaigwa kan kompiansa na kapareho kan ki Pablo, saro sa mga disipulo ni Jesus kan enot na siglo, na nagsurat na ‘an Dios dai makakapagputik.’ (Tito 1:2) Dugang pa, kun binabasa niato an Kasuratan asin iinaaplikar an sadol kaiyan, naggagamit kita nin kadonongan na dai kayang kamtan nin mga tawo sa saindang sadiring paghihingoa, huli ta an Biblia iyo an libro na naghahayag kan kaaraman nin Dios na minagiya pasiring sa buhay na daing katapusan.

‘MAGKAIGWA NIN PAGMAWOT’ SA KAARAMAN NIN DIOS

21. Ano an maninigo nindong gibohon kun an nagkapirang nanonodan nindo sa Biblia garo nakabibigla?

²¹ Mantang nag-aadal kamo sa Biblia, posibleng makakanood kamo nin mga bagay na laen sa itinokdo sa saindo kaidto. Puede pa nganing madiskobre nindo na an nagkapirang pinadangat nindong relihiosong kaugalean dai nakapaoogma sa Dios. Manonodan nindo na an Dios igwa nin mga pamantayan sa tama asin sala na mas halangkaw kisa sa mga pamantayan na uso sa konsintidor na kinaban na ini. Puedeng garo nakabibigla ini sa primero. Alagad magin mapasensia kamo! Maingat na siyasaton an Kasuratan tanganing makua an kaaraman nin Dios. Magin andam sa posibilidad na an hatol kan Biblia puedeng maghagad nin pagbabago sa saindong pag-isip asin mga gawe.

22. Taano ta nag-aadal kamo sa Biblia, asin paano nindo matatabangan an iba na masabotan ini?

²² An mga katood asin paryentes na marahay an motibo puedeng kumontra sa saindong pag-adal sa Biblia, alagad si Jesus  nagsabi: “Kun siring, an gabos na nagtutugang kasaro ko sa atubangan nin mga tawo, itutuga ko man an pakisumaro sa saiya sa atubangan kan sakong Ama na yaon sa kalangitan; alagad an siisay man na magpainda sa sako sa atubangan nin mga tawo, papaindahan ko man sia sa atubangan kan sakong Ama na nasa kalangitan.” (Mateo 10:​32, 33) An iba tibaad natatakot na kamo mapapalabot sa sarong kulto o magigin panatiko. Minsan siring, an totoo iyo na kamo naghihingoa man sana na magkamit nin tamang kaaraman dapit sa Dios asin sa saiyang katotoohan. (1 Timoteo 2:​3, 4) Tanganing tabangan an iba na masabotan ini, magin makatanosan, bakong parapakidiskutir, kun kamo nakikipag-olay sa sainda manongod sa saindong nanonodan. (Filipos 4:5) Girumdomon na dakol an ‘nadadara minsan daing tataramon’ kun nakakaheling sinda nin ebidensia na an kaaraman sa Biblia talagang pinakikinabangan nin mga tawo.​—1 Pedro 3:​1, 2.

23. Paano kamo ‘magkakaigwa nin pagmawot’ sa kaaraman nin Dios?

²³ Sinasadol kita kan Biblia: “Bilang mga omboy na bagong mamundag, magkaigwa kamo nin pagmawot sa daing kasalak na gatas kan tataramon.” (1 Pedro 2:2) An sarong omboy nagdedepende sa kakanon gikan sa ina kaiyan asin nagpupumirit na mapanigoan an pangangaipong iyan. Kaagid kaiyan, kita minadepende sa kaaraman na gikan sa Dios. “Magkaigwa kamo nin pagmawot” sa saiyang Tataramon paagi sa pagpadagos kan saindong pag-adal. Iyo nanggad, gibohon na saindong pasohan na basahon an Biblia aroaldaw. (Salmo 1:​1-3) Ini magtatao sa saindo nin mayaman na mga bendisyon, huli ta an Salmo 19:11 nagsasabi dapit sa mga pagboot nin Dios: “Sa pag-otob kaiyan may dakulang balos.”

[Nota sa Ibaba]

BALOON AN SAINDONG KAARAMAN

Sa anong mga paagi na daing kaagid an Biblia?

Taano ta mapananarigan nindo an Biblia?

Ano an nagpapatunay sa saindo na an Biblia iyo an ipinasabong na Tataramon nin Dios?

[Mga Hapot Para sa Pag-adal]

[Kahon sa pahina 14]

GAMITON NA MARHAY AN SAINDONG BIBLIA

An pagigin pamilyar sa Biblia dai kaipuhan na magin depisil. Gamiton an lista kan mga laog kaiyan tanganing manodan an pagkasunodsunod asin lugar kan mga libro sa Biblia.

An mga libro kan Biblia igwa nin mga kapitulo asin bersikulo para sa pasil na paghanap. An mga pagbangabanga sa kapitulo idinagdag durante kan ika-13 siglo, asin minalataw na sarong Pranses na paraimprenta kan ika-16 na siglo an nagbangabanga kan Griegong Kasuratan sa mga bersikulo na ginagamit sa presenteng aldaw. An enot na kompletong Biblia na may numero kapwa an kapitulo asin bersikulo sarong edisyon sa Pranses, na ipinublikar kan 1553.

Kun sinisitar an mga teksto sa librong ini, an enot na numero nagpapaheling kan kapitulo, asin an sunod nangangahulogan kan bersikulo. Halimbawa, an sitasyon na “Talinhaga 2:5” nangangahulogan kan libro nin Talinhaga, kapitulo 2, bersikulo 5. Paagi sa pagbasa kan sitadong mga teksto, sa dai mahahaloy mapapasilan na kamo sa paghanap nin mga teksto sa Biblia.

An pinakamarahay na paagi na magin pamilyar sa Biblia iyo na basahon iyan aroaldaw. Sa primero, garo depisil ini. Pero kun magbabasa kamo nin poon sa tolo sagkod limang kapitulo kada aldaw, depende sa lawig kaiyan, matatapos nindo an pagbasa sa bilog na Biblia sa sarong taon. Taano ta dai nindo ponan ngonyan?

[Kahon sa pahina 19]

AN BIBLIA​—SARONG DAING KAAGID NA LIBRO

• An Biblia “ipinasabong nin Dios.” (2 Timoteo 3:16) Minsan ngani mga tawo an nagsurat kan mga tataramon, an Dios an naggiya sa saindang mga kaisipan, kaya an Biblia tunay na “tataramon nin Dios.”​—1 Tesalonica 2:13.

• An Biblia isinurat sa laog nin 16 na siglo, nin mga 40 nagtarabang na may laen-laen na pinaghalean. Minsan siring, an nakompletong Biblia nagkakaoroyon poon sa kapinonan sagkod sa katapusan.

• An Biblia nakaligtas sa mas dakol na kontrobersia kisa sa arin pa man na libro. Durante kan Edad Media, may mga tawo na sinolo sa harigi huli sana sa pagkaigwa nin kopya kan Kasuratan.

• An Biblia an numero unong pinakamabentang libro sa kinaban. Iyan trinadusir, nin bilog o kabtang sana, sa labing 2,000 na tataramon. Binilyon na kopya an inimprenta, asin haros mayo na nin lugar digdi sa daga na mayo nin kopyang manonompongan.

• An pinakadaan na kabtang kan Biblia kaidto pang ika-16 na siglo B.C.E. Ini bago nagluwas an Hindung Rig-Veda (kaidtong mga 1300 B.C.E.), o an Budistang “Canon of the Three Baskets” (ikalimang siglo B.C.E.), o an Koran kan Islam (ikapitong siglo C.E.), siring man an Shinto na Nihongi (720 C.E.).

 [Bilog na pahinang ritrato sa pahina 20]