Mapagtitiwalaan daw an Librong Ini?

“Mas dakol akong nanonompongan na masasarigan na tanda nin pagigin tunay sa Biblia kisa sa arin pa man na sekular na kasaysayan.”—Sir Isaac Newton, bantog na sientistang Ingles.¹

MAPAGTITIWALAAN daw an librong ini—an Biblia? Iyan daw nagtataram manongod sa mga tawo na talagang nabuhay, mga lugar na aktuwal na nag-eksister, asin mga pangyayari na tunay na nangyari? Kun iyo, maninigo na may ebidensia na iyan isinurat nin maingat, onestong mga kagsurat. Talagang may prueba. An kadaklan kaiyan nadiskobreng natatalbong sa daga, asin dakol pa an yaon mismo sa libro.

Pagkotkot kan Ebidensia

An diskobremiento nin suanoy na mga gibo nin tawo na natatalbong sa kadagaan na nasasambitan sa Biblia nagsuportar sa pagkaeksakto kan Biblia kun dapit sa kasaysayan asin geograpiya. Estudyare an nagkapira sana sa ebidensia na nakotkot nin mga arkeologo.

Si David, an mapusong hoben na pastor na nagin hade nin Israel, midbid na marhay nin mga parabasa kan Biblia. An ngaran nia minalataw nin 1,138 beses sa Biblia, asin an mga tataramon na “Harong ni David”—na sa parate nanonongod sa saiyang dinastiya—minalataw nin 25 beses. (1 Samuel 16:13; 20:16) Pero, sagkod kasuarin pa sana, mayo nin malinaw na ebidensia apuera sa Biblia na si David nabuhay. Si David daw eroestorya sana?

Kan 1993 an sarong grupo nin mga arkeologo, na pinangengenotan ni Propesor Avraham Biran, may nadiskobreng makangangalas, na irineport sa Israel Exploration Journal. Sa namumugtakan nin sarong suanoy na bolod na inaapod Tel Dan, sa parteng amihanan nin Israel, may nakua sinda na gapong basalto. Nakaukit sa gapo an mga tataramon na “Harong ni David” asin “Hade nin Israel.”² An inskripsion, na pinetsahan na ikasiyam na siglo B.C.E., sinasabing kabtang nin sarong monumento sa kapangganahan na tinindog nin mga Arameo—mga kaiwal nin Israel na nag-eerok sa subangan. Taano ta makahulogan na marhay an suanoy na inskripsion na ini?

Basado sa report ni Propesor Biran asin kan saiyang panyero, si Propesor Joseph Naveh, an sarong artikulo sa Biblical Archaeology Review nagsabi: “Ini an kaenot-enote na nanompongan an ngaran na David sa arin man na suanoy na inskripsion sa luwas kan Biblia.”3 a May saro pang bagay na mahalagang mangnohon manongod sa inskripsion. An mga tataramon na “Harong ni David” isinurat bilang sarong termino. An eksperto sa lenguahe na si Propesor Anson Rainey nagpapaliwanag: “An panseparar sa termino . . . parateng linalaktawan, nangorogna kun an kombinasyon nahaloy nang ngaran na propio. ‘An Harong ni David’ tunay na siring na propiong politikal asin geograpikong ngaran kan kabangaan nin ikasiyam na siglo B.C.E.”⁵ Kaya malinaw na si Hadeng David asin an saiyang dinastiya midbid na marhay sa suanoy na kinaban.

Talaga daw na nag-eksister an Ninive—an dakulang siudad nin Asiria na nasasambitan sa Biblia? Sagkod kaidto pa sanang kapinonan kan ika-19 siglo, an nagkapirang kritiko sa Biblia habong maniwala. Alagad kan 1849, nakotkot ni Sir Austen Henry Layard an kagabaan kan palasyo ni Hadeng Senaquerib sa Kuyunjik, sarong lugar na napatunayan na kabtang kan suanoy na Ninive. Sa siring napatoninong an mga kritiko sa bagay na iyan. Alagad may iba pang ihinahayag an kagabaan na ini. Sa lanob nin sarong preserbadong marhay na kuarto igwa nin ipinaheheling na pagkabihag sa sarong siudad na nakukutaan nin posog, na pinamamartsa an mga bihag sa atubangan kan nananakyadang hade. Nasa itaas kan hade an inskripsion na ini: “Si Senaquerib, hade kan kinaban, hade nin Asiria, tuminukaw  sa sarong nîmedu -trono asin ininspeksion an sinamsaman (na kinua) hale sa Laquis (La-ki-su).”⁶

An paheling asin inskripsion na ini, na maheheling sa Museo Britano, kaoyon kan pagkasaysay kan Biblia manongod sa pagkabihag ni Senaquerib sa siudad nin Laquis sa Judea, na nakarekord sa 2 Hade 18:13, 14. Sa pagkomento sa kahulogan kan nadiskobre, si Layard nagsurat: “Siisay baga an maniniwala na may posibilidad o posible, bago kan mga diskobremientong ini, na sa irarom kan tambak nin daga asin basura na minatanda sa lugar nin Ninive, manonompongan an kasaysayan kan mga guerra sa pag-oltanan ni Ezequias [hade nin Juda] asin ni Senaquerib, na isinurat mismo ni Senaquerib sa mismong panahon na iyan nangyari, asin pinatutunayan minsan sa sadit-sadit na mga detalye an rekord kan Biblia?”⁷

Dakol pang ibang gibo nin tawo an nakotkot nin mga arkeologo—mga lalagan na dalipay, kagabaan nin mga edipisyo, mga tablang dalipay, mga sinsilyo, dokumento, monumento, asin inskripsion—na nagpapatunay sa pagkaeksakto kan Biblia. Nadiskobre nin mga parakalot an siudad nin Caldea na Ur, an sentro nin komersio asin relihion na istada ni Abraham.⁸ (Genesis 11:27-31) An Cronica ni Nabonido, na nakotkot kan ika-19 siglo, nagsasaysay kan pagbagsak kan Babilonya ki Cirong Dakula kan 539 B.C.E., sarong pangyayari na isinasaysay sa Daniel kapitulo 5.⁹ An sarong inskripsion (na an mga kapidaso preserbado sa Museo Britano) na nakua sa sarong arko sa suanoy na Tesalonica igwa kan ngaran nin mga namamahala sa siudad na inaapod “politarka,” sarong termino na dai midbid sa klasikong literaturang Griego alagad ginamit kan kagsurat sa Biblia na si Lucas.¹⁰ (Gibo 17:6, nota sa ibaba) Sa siring nabindikar an pagkaeksakto ni Lucas digdi—arog kan nangyari na sa ibang mga detalye.—Ikomparar an Lucas 1:3.

Minsan siring, an mga arkeologo dai perming nagkakaoroyon, dai na baga sabihon an pag-oyon sa Biblia. Dawa siring, an Biblia igwa mismo nin mapuersang ebidensia na iyan librong mapagtitiwalaan.

Iinatubang na May Pagkasadiosan

An onestong mga historyador irerekord bako sanang an mga kapangganahan (arog kan inskripsion mapadapit sa pagbihag ni Senaquerib sa Laquis) kundi pati an mga pagkadaog, bako sanang an mga pag-aser kundi pati an mga pagkasudya, bako sanang an mga kakosogan kundi pati an mga kaluyahan. Pipira sanang sekular na kasaysayan an nagpapabanaag nin siring na pagkaonesto.

Mapadapit sa mga historyador na Asirio, si Daniel D. Luckenbill nagpapaliwanag: “Sa parate malinaw na an kapalangkawan kan hade naghagad nin pandadaya sa pagkaeksakto kan kasaysayan.”¹¹ Sa pag-ilustrar kan siring na “kapalangkawan kan hade,” an historya ni Hadeng Asurnasirpal nin Asiria namamansag: “Ako real, ako noble, ako halangkaw, ako makakamhan, ako may onra, ako mamuraway, ako labaw sa gabos, ako makapangyarihan, ako mapuso, ako maisog arog nin leon, asin ako pusoan!”¹² Aakoon daw nindo bilang eksaktong kasaysayan an gabos na nababasa nindo sa siring na historya?

Sa kabaliktaran, an mga kagsurat kan Biblia nagpaheling nin nakagiginhawang pagkasadiosan. Si Moises, an namomoon sa Israel, prangkang isinabi an mga pagkukulang kan saiyang tugang na lalaki, si Aaron, kan saiyang tugang na babae na si Miriam, kan saiyang mga sobrinong si Nadab asin Abihu, asin kan saiyang banwaan, patin an sadiri niang mga sala. (Exodo 14:11, 12; 32:1-6; Levitico 10:1, 2; Bilang 12:1-3; 20:9-12; 27:12-14) An magagabat na sala ni Hadeng David dai itinago kundi isinurat—asin iyan mantang namamahala pa bilang hade si David. (2 Samuel, kapitulo 11 asin 24) Si Mateo, an kagsurat kan librong inaapod sa ngaran nia, nagsasaysay kun paano an mga apostol (na saro sia) nagdiriskutiran manongod sa saindang personal na importansia asin kun paano ninda inabandonar si Jesus kan banggi na sia  dakopon. (Mateo 20:20-24; 26:56) An mga kagsurat kan mga surat sa Kristianong Griegong Kasuratan prangkang inadmitir an mga problema, pati an seksuwal na inmoralidad asin dai pagkaoroyon, sa nagkapira kan enot na mga kongregasyon na Kristiano. Asin sinda nagtaram nin prangkahan manongod sa mga problemang iyan.—1 Corinto 1:10-13; 5:1-13.

An siring na prangka, daing tago-tago na pagbabareta nagpaparisa nin sinserong pagmakolog sa katotoohan. Mantang an mga kagsurat kan Biblia andam na ibareta an negatibong impormasyon manongod sa saindang mga namomotan, sa saindang banwaan, asin minsan sa saindang sadiri, bako daw na may marahay na dahelan na pagtiwalaan an saindang mga isinurat?

Eksakto sa mga Detalye

Sa mga pagbista sa husgado an pagkamapaniniwalaan kan deklarasyon nin sarong testigo sa parate nadedeterminaran basado sa saradit na detalye. An pagkaoroyon sa saradit na detalye puedeng magpatunay na eksakto asin onesto an deklarasyon, mantang an darakulang diperensia puedeng magbuyagyag na iyan imbento sana. Sa ibong na lado, an sobra kaeksaktong pagkasaysay—saro na dian an gabos na detalye aregladong-areglado—puede man na magparisa nin putik na deklarasyon.

Paano nakaaabot sa pamantayan an “deklarasyon” kan mga kagsurat kan Biblia sa bagay na ini? An mga kagsurat kan Biblia nagpaheling nin pambihirang pagkaoroyon. May armoniya manongod sa minsan saradit na detalye. Minsan siring, an armoniya dai tuyong inareglar, na nakapupukaw nin pagsuspetsa na may pagkasapakat. Risa na dai plinano an pagkanorongod, na parateng dai tinutuyo an pagkaoroyon kan mga kagsurat. Estudyare an nagkapirang halimbawa.

An kagsurat kan Biblia na si Mateo nagsurat: “Asin naheling ni Jesus, pagdatong sa harong ni Pedro, na an saiyang panugangan na babae nakahigda asin kinakalintura.” (Mateo 8:14) Digdi si Mateo nagtao nin interesante alagad dai kaipuhan na detalye: May agom si Pedro. An sadit na detalyeng ini sinusuportaran ni Pablo, na nagsurat: “Mayo daw ako nin katanosan na ipag-iba ko an sarong Kristianong agom na babae, kapareho kan ibang apostol asin . . . ni Cefas?” b (1 Corinto 9:5, The New English Bible) Ipinaririsa kan konteksto na idinedepensa ni Pablo an saiyang sadiri tumang sa pagtatsar na bakong makatanosan. (1 Corinto 9:1-4) Malinaw na an sadit na detalyeng ini—an pagigin may agom ni Pedro—dai iinintrodusir ni Pablo tanganing sumuportar sa pagkaeksakto kan pagkasaysay ni Mateo kundi insidental sanang isinabi.

An apat gabos na kagsurat kan Ebanghelyo—sinda Mateo, Marcos, Lucas, asin Juan—nagsurat na kan banggi na dakopon si Jesus, an saro sa saiyang mga disipulo huminugkot nin espada asin tinigbas an sarong oripon kan halangkaw na saserdote, na natakras an talinga kan lalaki. Solamente an Ebanghelyo ni Juan an nagsasabi nin detalyeng garo baga dai kaipuhan: “An ngaran kan oripon Malco.” (Juan 18:10, 26) Taano ta si Juan sana an nagsabi kan ngaran kan lalaki? Pakalihis nin pirang bersikulo an pagkasaysay nagtatao nin sadit na detalye na dai sinasabi saen pa man: Si Juan “midbid kan halangkaw na saserdote.” Midbid man sia kan kairiba sa harong kan halangkaw na saserdote; midbid sia kan mga surugoon, asin midbid nia sinda. (Juan 18:15, 16) Kun siring, natural sana na sambiton ni Juan an ngaran kan lalaking nalugadan, mantang an  ibang kagsurat kan Ebanghelyo, na dai nakamimidbid sa lalaki, dai iyan nasambitan.

Kun beses, an detalyadong mga paliwanag linalaktawan sa sarong pagkasaysay alagad itinatao sa ibang lugar paagi sa insidental sanang mga tataramon. Halimbawa, an pagkasaysay ni Mateo kan bista ki Jesus sa atubangan kan Judiong Sanhedrin nagsasabi na an ibang yaon “tinaplong sia, na sinasabi: ‘Maghula ka sa samo, Cristo. Siisay an tuminaplong sa saimo?’” (Mateo 26:67, 68) Taano ta hahagadon ninda ki Jesus na “maghula” kun siisay an tuminaplong sa saiya, mantang nagtitindog sa atubangan nia an tuminaplong? Dai nagpaliwanag si Mateo. Alagad an duwa sa iba pang kagsurat kan Ebanghelyo nagtatao kan nalaktawan na detalye: An mga naglalamag ki Jesus tinahoban an saiyang lalauogon bago sia tinaplong. (Marcos 14:65; Lucas 22:64) Iinatubang ni Mateo an saiyang isinurat na daing labot kun baga ikinatao an gabos na detalye.

An Ebanghelyo ni Juan nagsasaysay manongod sa sarong okasyon na an sarong dakulang kadaklan nagtiripon sa pagdangog ki Jesus na nagtotokdo. Sono sa rekord, kan mamasdan ni Jesus an kadaklan, “sia nagsabi ki Felipe: ‘Saen kita mabakal nin mga tinapay na makakakan kan mga ini?’” (Juan 6:5) Sa gabos na disipulong yaon, taano ta si Felipe an hinapot ni Jesus kun saen sinda makababakal nin tinapay? Dai sinasabi kan kagsurat. Pero sa kaagid na pagkasaysay, ibinabareta ni Lucas na iyan nangyari harani sa Betsaida, sarong siudad sa amihanan na baybayon kan Dagat nin Galilea, asin sa mas naenot na kabtang kan Ebanghelyo ni Juan sinasabi kaiyan na “si Felipe taga-Betsaida.” (Juan 1:44; Lucas 9:10) Kaya natural sana na hinapot ni Jesus an saro na harani an ginikanan na banwaan. Pambihira an armoniya kan mga detalye, pero malinaw na dai tinuyo.

Sa nagkapirang kaso an paglaktaw sa nagkapirang detalye nakadudugang sana sa pagkamapaniniwalaan kan kagsurat kan Biblia. Halimbawa, an kagsurat kan 1 Hade nagsasaysay manongod sa grabeng tigmara sa Israel. Idto grabe nanggad kaya an hade dai makakua nin bastanteng tubig asin doot tanganing mabuhay an saiyang mga kabayo asin mula. (1 Hade 17:7; 18:5) Pero, an iyo man sanang pagkasaysay nagsasabi na ipinagboot kan propetang si Elias na darahon sa saiya sa Bukid nin Carmelo an igong tubig (na gagamiton may koneksion sa pag-atang) tanganing panoon an sarong trintsera na nakapalibot sa sarong lugar na tibaad 1,000 metro kuadrado. (1 Hade 18:33-35) Sa tahaw kan tigmara, saen hale an gabos na tubig? An kagsurat kan 1 Hade dai naghingoang magpaliwanag. Minsan siring, an siisay man na nag-iistar sa Israel nakaaaram na an Carmelo yaon sa baybayon kan Dagat Mediterraneo, arog kan ipinaririsa nin sarong insidental na komento sa nahuhuring parte kan pagkasaysay. (1 Hade 18:43) Sa siring, madaling makua an tubig sa dagat. Kun an librong ini na sa ibang bagay detalyado eroestorya sana na nagsasagin katotoohan, taano man an kagsurat kaiyan, na kutana sarong listong palsipikador, ta nagwalat nin siring na risang dai pagkataramatama sa teksto?

Kaya mapagtitiwalaan daw an Biblia? An mga arkeologo nakakotkot nin igong mga gibo nin tawo tanganing patunayan na an Biblia nagtataram manongod sa aktuwal na mga tawo, aktuwal na mga lugar, asin aktuwal na mga pangyayari. Minsan siring, mas mapuersa pa ngani an ebidensia na yaon mismo sa Biblia. Mayong pinalibre an sadiosan na mga kagsurat—minsan an sadiri ninda—sa pagsurat kan tunay na mga nangyari. An panlaog na pagkaoroyon kan mga isinurat, pati an mga pagkanorongod na dai tinuyo, nagtatao sa “deklarasyon” kan malinaw na tanda na iyan totoo. Huli sa mga siring na “masasarigan na tanda nin pagigin tunay,” an Biblia talagang sarong libro na mapagtitiwalaan nindo.

[Mga Nota sa Ibaba]

[Ritrato sa pahina 15]

An kapidaso sa Tel Dan

[Ritrato sa pahina 16, 17]

An inukit sa lanob nin Asiria na nagpapaheling kan pagsalikop sa Laquis, na nasambitan sa 2 Hade 18:13, 14