Oyon Daw sa Siensia an Librong Ini?
Oyon Daw sa Siensia an Librong Ini?
An pagmansay nin relihion sa siensia bakong perming bilang katood kaiyan. Kan nakaaging mga siglo an nagkapirang teologo kinontra an sientipikong mga diskobremiento kun sa paghona ninda isinasapeligro kaini an saindang interpretasyon kan Biblia. Alagad talaga daw na enemigo kan Biblia an siensia?
KUN inaprobaran kan mga kagsurat kan Biblia an pinakalakop na sientipikong mga opinyon kan saindang kaaldawan, an resulta libro nin hayag na sientipikong mga sala. Pero an mga kagsurat dai nagsuportar sa siring na mga salang paghona na bakong sientipiko. Al kontraryo, nagsurat sinda nin dakol na deklarasyon na bako sanang tama sa siensia kundi kontra man sa rekonosidong mga opinyon kaidto.
Ano an Korte kan Daga?
An hapot na iyan nakaintriga sa mga tawo sa laog nin rinibong taon. An pankagabsan na opinyon kan suanoy na mga panahon iyo na an daga patag. An mga Babilonyo, halimbawa, naniwala na an uniberso sarong kahon o kuarto na an salog iyo an daga. An mga pading Vedico sa India naghona na an daga patag asin na saro sanang lado kaiyan an may nag-iistar. An sarong kagurangguranging tribo sa Asia ilinadawan an daga bilang dakulang bandehado sa pagpuesto nin meryenda.
Kaidto pang ikaanom na siglo B.C.E., an pilosopong Griego na si Pitagoras may teoriya na mantang korteng globo an bulan asin an saldang, segurado na globo man an daga. Paghaloyhaloy uminoyon si Aristoteles (ikaapat na siglo B.C.E.), na nagpapaliwanag na an pagigin korteng globo kan daga pinatutunayan nin mga eklipse sa bulan. Kurbado an anino kan daga sa bulan.
Minsan siring, an ideya na patag an daga (na an lado sana kaiyan sa itaas an may nag-iistar) dai biyong nawara. Dai maako nin nagkapira an lohikong kahulogan nin talidong na daga—an ideya nin antipodas. a Si Lactancio, Kristianong apolohista kan ikaapat na siglo C.E., pinagtuyatuya an mismong ideya. Sia nangatanosan: “Igwa daw nin siisay man na grabe kadaing isip tanganing maniwala na may mga tawo na an gira mas halangkaw sa saindang payo? . . . na an mga pananom asin kahoy nagtutubo paibaba? na an oran, asin niebe, patin graniso nahoholog paitaas?”2
An ideya nin antipodas nagtao nin problema sa nagkapirang teologo. Nagsabi an nagkapirang teoriya na kun may mga tawong nag-iistar sa ibong kan daga, dai sinda puedeng magkaigwa nin koneksion sa midbid na mga tawo magsalang huli ta dai kayang balyohon an dagat o huli ta an dai maagihan na sona torrida nakapalibot sa ekwador. Kaya saen magikan an siisay man na tawong nag-iistar sa ibong kan daga? Nariribaraw, an nagkapirang teologo ginustong maniwala na dai puedeng magkaigwa nin mga tawong nag-iistar sa ibong kan daga, o na an daga dai ngani puedeng magin globo, arog kan pangangatanosan ni Lactancio!
Minsan siring, nangibabaw an ideya nin daga na korteng globo, asin sa kahurihurihi iyan inako kan kadaklan. Minsan siring, sa pagpoon sana kan panahon na nakabibiahe na sa espasyo sa ika-20 siglo na napuede na an mga tawo paduman sa espasyo tanganing berepikaron paagi sa direktang pag-obserbar na an daga sarong globo. b
Asin ano an nagin paninindogan kan Biblia sa isyung ini? Kan ikawalong siglo B.C.E., kan an komun na opinyon patag an daga, mga siglo bago nagkaigwa nin teoriya an mga pilosopong Griego na posibleng korteng globo an daga, asin rinibo pang taon bago an daga naheling nin mga tawo bilang globo gikan sa espasyo, an Hebreong propeta na si Isaias nagsabi na may pambihirang pagkasimple: “Igwa nin Saro na nag-eerok sa ibabaw kan katalidongan kan daga.” (Isaias 40:22) An termino sa Hebreo na chugh, na trinadusir digdi na “katalidongan,” puede man na tradusiron na “globo.”3 An ibang traduksion kan Biblia nagsasabi, “an globo kan daga” (Douay Version) asin “an talidong na daga.”—Moffatt. c
Linikayan kan kagsurat sa Biblia na si Isaias an komun na mga osipon manongod sa daga. Imbes, isinurat nia an sarong deklarasyon na dai nameligro sa mga pag-oswag nin sientipikong diskobremiento.
Ano an Nagtitindi sa Daga?
Kan suanoy na mga panahon, naribaraw an mga tawo sa iba pang mga hapot manongod sa aregladong uniberso: Ano an napapadatolan kan daga? Ano an nagtitindi sa saldang, bulan, asin mga bitoon? Mayo sinda nin pakaaram sa ley nin grabitasyon na lakop sa uniberso, na ginibohan nin pormula ni Isaac Newton asin ipinublikar kan 1687. Dai ninda aram an ideya na an mga bagay sa kalangitan, sa aktuwal, nakabitin sa mayo sa espasyong daing laog. Sa siring, an saindang mga paliwanag parateng nagsusuherir na may aktuwal na mga bagay o kemikal na mga bagay na nagtitindi sa daga asin iba pang mga bagay sa kalangitan.
Halimbawa, an sarong suanoy na teoriya, na tibaad gikan sa mga tawo na nag-iistar sa sarong isla, iyo na an daga napalilibotan nin tubig asin na iyan naglalatawlataw sa katubigan na ini. Inimahinar nin mga Hindu na an daga nagkapira an pundasyon, suruonsuon. Iyan napapadatol sa apat na elepante, an mga elepante nagtitindog sa ibabaw nin dakulaon na pawikan, an pawikan nagtitindog sa ibabaw nin grabe kadakulang halas, asin an napupurupot na halas naglalatawlataw sa unibersal na katubigan. Si Empedocles, sarong Griegong pilosopo kan ikalimang siglo B.C.E., naniwala na an daga nasa ibabaw nin sarong alihoshos asin na an alihoshos na ini iyo an dahelan kan paghiro kan mga bagay sa kalangitan.
Kabilang sa pinakamaimpluwensiang mga opinyon iyo an ki Aristoteles. Minsan ngani sia may teoriya na globo an daga, dineharan nia na iyan mabibitin sa espasyong daing laog. Sa saiyang tratadong On the Heavens, kan pinahihimutikan an ideya na an daga nasa ibabaw nin tubig, sia nagsabi: “Mayo sa naturalesa nin tubig, arog man kan daga, na magdanay sa itaas: iyan kaipuhan na may napapadatolan.”4 Kaya, ano an “napapadatolan” kan daga? Si Aristoteles nagtokdo na an saldang, bulan, asin mga bitoon nakatakod sa ibabaw nin solido, silag na mga globo. An globo nasa laog nin globo, na an daga—na dai naghihiro—an nasa sentro. Mantang an mga globo nag-iitok sa laog kan lambang saro, an mga bagay na napapadatol dian—an saldang, bulan, asin mga planeta—naghihiro pabalyo sa langit.
Garo makatanosan an paliwanag ni Aristoteles. Kun an mga bagay sa kalangitan dai nakatakod nin posog sa sarong bagay, paano pa sinda makapagdadanay na nasa kaitaasan? An mga opinyon kan iginalang na marhay na si Aristoteles inako bilang katotoohan sa laog nin mga 2,000 na taon. Sono sa The New Encyclopædia Britannica, kan ika-16 asin ika-17 siglo an saiyang mga tokdo “ilinangkaw sa kategoriyang opisyal na doktrina nin relihion” sa pagheling kan iglesia.5
Kan maimbento an teleskopyo, pinonan na usisaon nin mga astronomo an teoriya ni Aristoteles. Pero, dai ninda nakua an simbag sagkod na ipaliwanag ni Sir Isaac Newton na an mga planeta nagbibitinbitin sa espasyong daing laog, na pinapagdadanay sa saindang mga orbita nin sarong puersang dai naheheling—an grabidad. Idto garo masakit paniwalaan, asin an nagkapira sa mga panyero ni Newton nadepisilan na tumubod na an espasyo puedeng magin basiyo, sa kadaklan daing laog. d6
Ano an sinasabi kan Biblia sa hapot na ini? Haros 3,500 na taon na an nakaagi, sinabi kan Biblia na may ekstraordinaryong pagkaklaro na an daga nabibitin “sa mayo.” (Job 26:7) Sa orihinal na Hebreo, an termino para sa “mayo” (beli-mahʹ) na ginamit digdi sa literal nangangahulogan “mayo nin ano man.”7 An Contemporary English Version ginagamit an mga tataramon na “sa espasyong daing laog.”
Sarong planeta na nabibitin “sa espasyong daing laog” bako nanggad na iyo an pag-imahinar sa daga nin kadaklan na tawo kaidto. Pero, abanteng marhay sa saiyang panahon, isinurat kan kagsurat kan Biblia an sarong deklarasyon na tama sa siensia.
An Biblia Asin an Siensia Medikal—Magkaoyon daw Iyan?
Dakol an itinokdo sa sato nin modernong siensia medikal manongod sa paglakop asin prebension nin helang. An mga pag-oswag sa medisina kan ika-19 siglo nagbunga kan pag-introdusir sa pagdodoktor kan antisepsis—kalinigan tanganing mainaan an impeksion. Pambihira an resulta. Dakula an ibinaba nin mga impeksion asin mga pagkagadan na mayo pa sa panahon.
Minsan siring, dai lubos na nasabotan nin suanoy na mga doktor kun paano naglalakop an helang, ni narealisar man ninda an halaga nin sanitasyon sa prebension nin helang. Bakong makangangalas na an dakol sa saindang mga pagdodoktor garo sa barbaro sono sa modernong mga pamantayan.
An saro sa yaon na kagurangguranging libro sa medisina iyo an Papiro ni Ebers, natipon na kaaraman nin Egipto sa medisina, na kaidto pang mga 1550 B.C.E. An balumbon na ini may mga 700 na remedyo para sa laen-laen na makuring sakit “poon sa kagat nin buaya sagkod sa kolog nin kuko sa bitis.”8 Sabi kan The International Standard Bible Encyclopaedia: “An kaaraman sa medisina kan mga doktor na ini kabatidan sana, sa kadaklan mahiko asin biyong bakong sientipiko.”9 An kadaklan na remedyo dai sanang epekto, alagad an nagkapira peligrosong marhay. Para sa pagbolong sa lugad, an saro sa mga reseta nagrekomendar na itapal an meskla na gibo sa odo nin tawo kasalak nin iba pang bagay.10
An librong ini nin medikal na mga remedyo sa Egipto isinurat kadungan kan enot na mga libro kan Biblia, na kabale an Ley ni Moises. Si Moises, na namundag kan 1593 B.C.E., nagdakula sa Egipto. (Exodo 2:1-10) Bilang miembro kan kairiba sa harong ni Faraon, sia “tinokdoan kan gabos na kadonongan nin mga Egipcio.” (Gibo 7:22) Pamilyar sia sa “mga doktor” nin Egipto. (Genesis 50:1-3) Nakaimpluwensia daw sa saiyang mga isinurat an saindang mga pagdodoktor na daing epekto o peligroso?
Dai. Al kontraryo, an Ley ni Moises may mga reglamento sa sanitasyon na abanteng marhay sa saindang panahon. Halimbawa, an sarong ley mapadapit sa mga kampamento militar naghagad na italbong an odo harayo sa kampo. (Deuteronomio 23:13) Ini maoswag na marhay na paagi nin prebension. Nakatabang iyan na an tubig magdanay na daing kontaminasyon asin nagtao nin proteksion tumang sa dara nin langaw na disenteriyang inaapod shigellosis asin iba pang pagkurso na sagkod ngonyan minilyon an ginagadan taon-taon sa kadagaan na makamomondo an mga kamugtakan sa sanitasyon.
An Ley ni Moises may iba pang reglamento sa sanitasyon na nagprotehir kan Israel tumang sa paglakop nin mga helang na nakaoolakit. An saro na igwa o pinagdududahan na igwa nin helang na nakaoolakit kinakuarentena. (Levitico 13:1-5) An mga gubing o lalagan na napaduot sa hayop na basta na sana nagadan (tibaad huli sa helang) dapat na magsalang hugasan bago gamiton liwat o iapon. (Levitico 11:27, 28, 32, 33) An siisay man na nakaduta nin bangkay ibinibilang na maati asin kaipuhan na umagi sa prosedimiento nin paglinig na may kaibang paglaba kan saiyang mga gubing asin pagkarigos. Sa laog kan pitong aldaw na panahon nin pagkamaati, lilikayan nia an pisikal na pagrani sa iba.—Bilang 19:1-13.
An mga susundon na ini sa sanitasyon naghahayag nin kadonongan na mayo sa mga doktor sa nakapalibot na mga nasyon kaidto. Rinibong taon bago nanodan kan siensia medikal an manongod sa mga paagi nin paglakop nin helang, an Biblia nagreseta na nin rasonableng mga paagi nin prebension bilang proteksion tumang sa helang. Bakong makangangalas, nasabi ni Moises na sa pankagabsan an mga Israelita kan saiyang kaaldawan nabubuhay sagkod sa 70 o 80 taon an edad. e—Salmo 90:10.
Tibaad admitiron nindo na an mga deklarasyon kan Biblia na nasa enotan eksakto sa siensia. Alagad may ibang mga deklarasyon sa Biblia na dai puedeng patunayan sa sientipikong paagi. Iyan daw talagang nangangahulogan nang an Biblia kontra sa siensia?
Pag-ako sa Dai Kayang Patunayan
An deklarasyon na dai kayang patunayan bako man talagang bakong totoo. An sientipikong prueba nalilimitaran kan abilidad nin tawo na dumiskobre nin bastanteng ebidensia asin interpretaron nin tama an impormasyon. Alagad an nagkapirang katotoohan dai kayang patunayan huli ta mayo nin ebidensia na napreserbar, an ebidensia tago o dai pa nadiskobre, o an sientipikong mga kakayahan asin abilidad bakong igo tanganing makaabot sa dai madidiskutir na konklusyon. Posible daw na ini an kamugtakan nin nagkapirang deklarasyon kan Biblia na mayo nin independienteng pisikal na ebidensia?
Halimbawa, an mga pagkasambit kan Biblia sa sarong ronang dai naheheling na ineerokan nin espiritung mga persona dai mapatutunayan—o mapahihimutikan—sa sientipikong paagi. Iyan man an masasabi manongod sa milagrosong mga pangyayari na nasasambitan sa Biblia. Mayo nin igong malinaw na ebidensia sa geolohiya para sa lakop sa globong Baha kan kaaldawan ni Noe na magpapanigo sa nagkapirang tawo. (Genesis, kapitulo 7) Dapat daw na ikonklusyon niato na iyan dai nangyari? An mga pangyayari sa kasaysayan puedeng itago nin panahon asin pagkaliwat. Kaya bako daw na posible na an rinibong taon na geolohikong aktibidad puminara kan dakol sa ebidensia para sa Baha?
Ipamugtak na an Biblia may mga deklarasyon na dai mapatutunayan o mapahihimutikan kan yaon na pisikal na ebidensia. Alagad maninigo daw niatong ipagngalas iyan? An Biblia bakong libro sa siensia. Minsan siring, iyan libro nin katotoohan. Naestudyaran na niato an makosog na ebidensia na an mga kagsurat kaiyan mga lalaking may integridad asin pagkaonesto. Asin kun nakasasambit sinda nin mga bagay na may koneksion sa siensia, an mga tataramon ninda eksakto asin biyong talingkas sa suanoy na “sientipikong” mga teoriya na napatunayan na mga osipon sana. Sa siring an siensia bakong enemigo kan Biblia. Yaon an gabos na dahelan na turotimbangon an sinasabi kan Biblia na may bukas na isip.
[Mga Nota sa Ibaba]
a “An antipodas . . . duwang lugar na biyong magkahampang sa globo. An diretsong linya sa pag-oltanan ninda maagi sa sentro kan daga. An terminong antipodas nangangahulogan bitis sa bitis sa Griego. An duwang tawo na nagtitindog sa antipodas pinakaharani sa mga dapan kan saindang bitis.”1—The World Book Encyclopedia.
b Sa teknikal na pagtaram, an daga oblate spheroid; iyan medyo lapnad sa mga polo.
c Dugang pa, solamente an sarong bagay na korteng globo an minalataw na talidong sa gabos na anggulo. An sarong lapnad na bilog mas parate na malataw na korteng sogok, bakong talidong.
d An sarong pangenot na opinyon kan kaaldawan ni Newton iyo na an uniberso pano nin fluido—“garo sabaw” na kosmiko—asin na an mga ariporos sa fluido iyo an nagpapaitok kan mga planeta.
e Kan 1900, an linalaoman na lawig nin buhay sa dakol na nasyon sa Europa asin sa Estados Unidos mayo pang 50. Poon kaidto, iyan luminawig na marhay bako sanang huli sa medikal na pag-oswag sa pagkontrol sa helang kundi siring man huli sa mas marahay na sanitasyon asin kamugtakan nin pamumuhay.
[Blurb sa pahina 21]
An deklarasyon na dai kayang patunayan bako man talagang bakong totoo
[Ritrato sa pahina 18]
Rinibong taon pa bago an daga maheling nin mga tawo bilang globo hale sa espasyo, an Biblia nagtaram na manongod sa “katalidongan kan daga”
[Mga ritrato sa pahina 20]
Ipinaliwanag ni Sir Isaac Newton na an mga planeta pinapagdadanay nin grabidad sa saindang mga orbita
