Paano Nakapagdanay an Libro?
Paano Nakapagdanay an Libro?
An suanoy na mga isinurat may natural na mga kaiwal—kalayo, alumaad, alamag. An Biblia bakong protektado sa mga peligrong iyan. An rekord kun paano iyan nakapagdanay sa ibong kan mga danyos nin panahon tanganing magin an pinakamadaling makua na libro sa kinaban lataw sa suanoy na mga isinurat. An kasaysayan na iyan maninigo sa bako sanang pan-ibabaw na interes.
DAI iinukit sa gapo kan mga kagsurat kan Biblia an mga tataramon ninda; ni iinukit man ninda iyan sa durableng mga tablang dalipay. Minalataw na isinurat ninda an saindang mga tataramon sa malalapaon na materyales—papiro (na gibo sa tanom sa Egipto na iyo man iyan an ngaran) asin pergamino (na gibo sa anit nin mga hayop).
Ano an nangyari sa orihinal na mga isinurat? Posible na haloy na sindang nagkasuruhaysuhay, an kadaklan sa suanoy na Israel. An intelektuwal na si Oscar Paret nagpapaliwanag: “An duwang sinusuratan na ini [an papiro asin anit] pareho namemeligro sa harasahas, sa alamag, asin sa laen-laen na ulod. Sa eksperyensia niato sa aroaldaw aram niato kun gurano kadaling maraot an papel, asin minsan an matagal na anit, sa luwas o sa laog nin sarong kuartong basa-basa.”1
Kun mayo na an mga orihinal, kun siring paano nakapagdanay sagkod sa satong kaaldawan an mga tataramon kan mga kagsurat kan Biblia?
Napreserbar nin Suripot na mga Parakopya
Dai nahaloy pakasuratan kan mga orihinal, pinonan na gibohon an surat-kamot na mga kopya. An pagkopya kan Kasuratan sa katotoohan nagin sarong propesyon sa suanoy na Israel. (Esdras 7:6; Salmo 45:1) Pero an mga kopya isinurat man sa malalapaon na materyales. Pag-abot nin panahon an mga ini kinaipuhan na salidahan nin iba pang kopya na surat-kamot. Kan mawara an mga orihinal, an mga kopyang ini nagin an basehan para sa maarabot pang manuskrito. An pagkopya kan mga kopya sarong proseso na nagpadagos sa laog nin dakol na siglo. Naliwat daw na marhay an teksto kan Biblia kan mga sala nin mga parakopya sa nag-aging mga siglo? An ebidensia nagsasabing dai.
Debotong marhay an propesyonal na mga parakopya. Hararom an paggalang ninda sa mga tataramon na saindang kinokopya. Suripot man sinda. An termino sa Hebreo na trinadusir na “parakopya” so·pherʹ, na may labot sa pagbilang asin pagsurat. Tanganing ikailustrar an pagkaeksakto kan mga parakopya, estudyare an mga Masorete. a Mapadapit sa sainda, an intelektuwal na si Thomas Hartwell Horne nagpapaliwanag: “Saindang . . . kinuenta kun arin an letra sa tahaw kan Pentateuco [an enot na limang libro kan Biblia], kun arin an clause sa tahaw kan kada libro, asin kun pirang beses minalataw an kada letra kan abakada[ng Hebreo] sa bilog na Hebreong Kasuratan.”3
Sa siring, an ekspertong mga parakopya naggamit nin nagkapirang paagi nin pagberepikar. Tanganing malikayan an pakalaktaw minsan sa sarong letra sa teksto kan Biblia, binilang ngani ninda bako sanang an mga termino na kinokopya kundi pati an mga letra. Pensara an grabeng pag-iingat na kalabot digdi: Binabantayan daa ninda an 815,140 letra sa Hebreong Kasuratan!4 An siring na maigot na paghihingoa naggarantiya nin halangkaw na grado nin pagkaeksakto.
Minsan siring, bakong dai nasasala an mga parakopya. May ebidensia daw na, sa ibong nin paorootrong pagkopya sa dakol na siglo, an teksto kan Biblia nakapagdanay sa pormang masasarigan?
Marigon na Basehan na Magkompiar
May marahay na dahelan na tumubod na an Biblia eksaktong ikinapaabot sagkod sa satong kaaldawan. An ebidensia yaon na mga manuskritong surat-kamot—kinakarkulong 6,000 kan bilog o mga kabtang kan Hebreong Kasuratan asin mga 5,000 kan Kristianong Kasuratan sa Griego. Kabilang digdi an sarong manuskrito kan Hebreong Kasuratan na nadiskobre kan 1947 na nag-iilustrar kun gurano man nanggad kaeksakto an pagkopya kan Kasuratan. Poon kaidto iyan inapod nang “an nakalalabi sa gabos na pagkadiskobre nin manuskrito sa presenteng mga panahon.”5
Mantang nag-aataman kan saiyang mga aripompon sa kapinonan kan taon na idto, nadiskobre nin sarong hoben na pastor na Beduino an sarong kueba harani sa Gadan na Dagat. Nakua nia dian an nagkapirang dulay na dalipay, na an kadaklan daing laog. Minsan siring, sa saro sa mga dulay, na higot an pagkatakop, nakua nia an sarong balumbon na anit na maingat na napapatos nin de ilo asin naglalaman kan kompletong libro kan Biblia na Isaias. An napreserbar na marhay alagad daan nang balumbon na ini risang tinagubangan na. Dai man lamang aram kan hoben na pastor na an kapot niang suanoy na balumbon tatawan nin atension kan bilog na kinaban pag-abot nin panahon.
Ano an makahulogan na marhay manongod sa partikular na manuskritong ini? Kan 1947 an yaon na pinakasuanoy na kompletong mga manuskrito sa Hebreo petsadong mga ikasampulong siglo C.E. Alagad an balumbon na ini pinetsahan na ikaduwang siglo B.C.E. b—mas naenot nin labing sangribong taon. c Interesadong marhay an mga intelektuwal na maaraman kun ano an komparasyon kan balumbon na ini sa mga manuskrito na mas nahuring ginibo.
Sa sarong pag-estudyar, ikinomparar nin mga intelektuwal an ika-53 na kapitulo kan Isaias na yaon sa Balumbon sa Gadan na Dagat sa teksto Masoretiko na ginibo pakalihis nin sangribong taon. An librong A General Introduction to the Bible, nagpapaliwanag kan mga resulta kan pag-estudyar: “Sa 166 na termino sa Isaias 53, igwa sana nin desisieteng letra na kustionable. An sampulo sa mga letrang ini sa pagdeletriya sana, na dai nakaaapektar sa kahulogan. An apat pang letra kadikit sanang pagkaliwat sa estilo, arog baga nin mga konhunsion. An natatadang tolong letra minabilog kan terminong ‘liwanag,’ na idinagdag sa bersikulo 11, asin dai man na gayo nakaaapektar sa kahulogan. . . . Sa siring, sa sarong kapitulo na may 166 na termino, sasaro sanang termino (tolong letra) an kustionable pakalihis nin sangribong taon na pagpaabot kan mensahe—asin an terminong ini daing gayo nakaliliwat sa kahulogan kan halipot na kotasyon.”7
Si Propesor Millar Burrows, na dakol na taon na nagtrabaho sa mga balumbon, na inaanalisar an mga laog kaiyan, nakaabot sa kaagid na konklusyon: “An dakol sa pagkakalaen sa pag-oltanan kan . . . balumbon ni Isaias asin kan teksto Masoretiko ikapaliliwanag bilang mga sala sa pagkopya. Apuera kaini, may pambihirang pagkaagid, sa kabilogan, sa tekstong yaon sa mga manuskrito kan edad media. An siring na pagkaagid sa sarong manuskrito na mas naenot na marhay nagtatao nin patotoong nakaparirigon giraray sa kompiansa sa pankagabsan na pagkaeksakto kan tradisyonal na teksto.”8
An “patotoong nakaparirigon giraray sa kompiansa” ikatatao man manongod sa pagkopya kan Kristianong Griegong Kasuratan. Halimbawa, an pagkadiskobre kaidtong ika-19 siglo sa Kodise Sinaitico, sarong manuskrito sa pergamino na pinetsahan na ikaapat na siglo C.E., nakatabang na patunayan an pagkaeksakto kan mga manuskrito kan Kristianong Griegong Kasuratan na ginibo pakalihis nin mga siglo. An sarong kapidasong papiro kan Ebanghelyo ni Juan, na nadiskobre sa distrito nin Faiyūm, Egipto, pinetsahan na enot na kabanga kan ikaduwang siglo C.E., mayo pang 50 taon pakasuratan kan orihinal. Napreserbar iyan nin dakol na siglo sa marang baybay. An teksto kaagid kan yaon sa mas nahuhuring marhay na mga manuskrito.9
Sa siring, pinatutunayan kan ebidensia na, sa katotoohan, eksaktong marhay an gibo kan mga parakopya. Minsan siring, may mga sala man sinda. Mayo nin indibiduwal na manuskrito na daing depekto—maski an Balumbon ni Isaias sa Gadan na Dagat. Dawa siring, narisa asin nakorehir nin mga intelektuwal an mga pagkakalaen na iyan sa orihinal.
Pagkorehir sa mga Sala nin mga Parakopya
Ipamugtak na pagibohon an 100 katawo nin surat-kamot na kopya nin sarong halawig na dokumento. Daing duda na kisuerra an nagkapira sa mga parakopya masasala. Minsan siring, bako man na parareho an sala ninda gabos. Kun kukuanon nindo an gabos na 100 na kopya asin pagkokompararon iyan nin maingat na marhay, mahihimo nindo na isuhay an mga sala asin aramon an eksaktong teksto kan orihinal na dokumento, dawa kun nungka nindong naheling iyan.
Kaagid kaiyan, an mga parakopya kan Biblia bakong parareho gabos an sala. Mantang sa aktuwal yaon ngonyan an rinibong manuskrito kan Biblia para sa pag-analisar paagi sa sistematikong pagkokomparar, ikinasuhay nin mga nag-espesyalisar sa teksto an mga sala, naaraman an orihinal na sinasabi, asin irinekord an kaipuhan na mga pagkorehir. Bilang resulta nin siring kaingat na pag-estudyar, an mga nag-espesyalisar sa teksto nakagibo nin orihinal na mga teksto sa orihinal na mga lenguahe. An pinakarhay na mga edisyon na ini kan mga tekstong Hebreo asin Griego ginagamit an mga termino na pinakanapagkaoyonan kan kadaklan na iyo an orihinal, na sa parate ilinilista sa mga nota sa ibaba an mga baryasyon o ibang pagkasabi na tibaad yaon sa nagkapirang manuskrito. An pinakarhay na mga edisyon kan mga nag-espesyalisar sa teksto iyo an ginagamit nin mga paratradusir kan Biblia sa pagtradusir kan Biblia sa presenteng mga lenguahe.
Kaya kun binabasa nindo an sarong modernong traduksion kan Biblia, yaon an bastanteng dahelan na magkompiar na an mga tekstong Hebreo asin Griego na pinagbasaran kaiyan may pambihirang pagkaeksakto na nagrerepresentar sa mga tataramon kan orihinal na mga kagsurat kan Biblia. d Tunay na ekstraordinaryo an rekord kun paano nakapagdanay an Biblia sa ibong nin rinibong taon na paorootrong pagkopya sa kamot. Kun siring, nakasabi si Sir Frederic Kenyon, haloy na kurador kan Museo Britano: “Dai puedeng mapasobrahan an positibong pagsabi na kun sa pinakasustansia an teksto kan Biblia segurado . . . Ini dai masasabi manongod sa ibang suanoy na libro sa kinaban.”10
[Mga Nota sa Ibaba]
a An mga Masorete (na an kahulogan “mga Nakapolbos kan Tradisyon”) mga parakopya kan Hebreong Kasuratan na nabuhay sa pag-oltanan kan ikaanom asin ikasampulong siglo C.E. An ginibo ninda na mga kopyang manuskrito inaapod na mga teksto Masoretiko.2
b An B.C.E. nangangahulogan “Before the Common Era” (sa Bicol, “Bago an Komun na Kapanahonan”). An C.E. nangangahulogan “Common Era” (sa Bicol, “Komun na Kapanahonan”), na parateng inaapod na A.D., para sa Anno Domini, na an boot sabihon “sa taon kan Kagurangnan.”
c An Textual Criticism of the Hebrew Bible, ni Emanuel Tov, nagsasabi: “Sa tabang kan pag-analisar na karbon 14, an 1QIsaa [an Balumbon ni Isaias sa Gadan na Dagat] pinetsahan na ngonyan sa pag-oltanan nin 202 asin 107 BCE (paleograpikong petsa: 125-100 BCE) . . . An nasabing paleograpikong paagi, na pinakarhay sa kasuarin pa sanang mga taon, asin nagtotogot nin absolutong pagpetsa basado sa pagkomparar kan korte asin posisyon kan mga letra sa panluwas na mga reperensia arog baga nin petsadong mga sinsilyo asin inskripsion, napatunayan na medyo masasarigan na paagi.”6
d Siempre, an indibiduwal na mga paratradusir puedeng magin estrikto o bakong eksakto sa saindang pagsusog sa orihinal na mga tekstong Hebreo asin Griego.
[Ritrato sa pahina 8]
Prineserbar an Biblia nin ekspertong mga parakopya
[Mga ritrato sa pahina 9]
An Balumbon ni Isaias sa Gadan na Dagat (maheheling an kopya) haros kapareho kan teksto Masoretiko na ginibo pakalihis nin sangribong taon
