AN SARONG nagadanan nagsurat: “Bilang sarong aki sa Inglaterra, tinokdoan ako na dai ipahayag sa publiko an sakong namamatean. Nagigirumdoman ko an sakong ama, sarong dating militar, na guruop na nagsasabi sako, ‘Dai ka maghibi!’ kun may nakakolog sako. Dai ko matandaan kun baga hinadokan o kinugos man lamang kan sakong ina an saro sa samong mga aki (apat kami). Singkuwenta y sais anyos ako kan maheling kong nagadan an sakong ama. Namatean ko an grabeng kawaran. Pero, kan enot, dai ako nakahibi.”

Sa ibang kultura, an mga tawo ipinahahayag an saindang namamatean. Baga man sinda maogma o mamondo, aram kan iba kun ano an saindang namamatean. Sa ibong na kampi, sa ibang parte kan kinaban, orog na sa amihanan na Europa asin sa Britania, an mga tawo, espesyalmente an mga lalaki, pinatuod na itago an saindang namamatean, pogolon an saindang emosyon, magdanay na kalmado asin dai iluwas an nasa saindang boot. Pero kun nagadanan kamo nin sarong namomotan, sala daw minsan paano na ipahayag an saindong kamondoan? Ano an sinasabi kan Biblia?

An Biblia isinurat nin mga Hebreong taga-sirangan na rehiyon sa Mediteraneo na mapagpahayag na mga tawo. Iyan igwa nin dakol na halimbawa nin mga tawo na hayag na ipinaheling an saindang kamondoan. Si Hadeng David ipinagmondo an pagkawara kan ginadan na aki niang si Amnon. An totoo, sia ‘naghibi nin grabeng paghibi.’ (2 Samuel 13:28-39) Ipinagmondo nia pati an pagkagadan kan saiyang traydor na aking si Absalom, na nagprobar na agawon an pagkahade. An tala sa Biblia nagsasabi sato: “Dangan an hade [si David] napurisaw asin suminakat sa kuwarto sa atop sa ibabaw kan tata asin huminibi; asin ini an saiyang sinasabi mantang sia naglalakaw: ‘Aki kong Absalom, aki ko, aki kong Absalom! O maanong ako kutana an nagadan, ako mismo, imbes na ika, aki kong Absalom, aki ko!’” (2 Samuel 18:33) Si David nagmondo arog nin siisay man na normal na ama. Asin pirang beses nang an mga magurang nagmawot na sinda na sana kutana an nagadan imbes na an saindang mga aki! Garo baga bako nanggad na natural para sa sarong aki na maenot na magadan sa magurang.

Ano an nagin reaksion ni Jesus sa pagkagadan kan saiyang katood na si Lazaro? Naghibi sia kan nagdadangadang sa saiyang lolobngan. (Juan 11:30-38) Kan huri, si Maria Magdalena naghibi mantang sia nagdadangadang sa lolobngan ni Jesus. (Juan 20:11-16) Totoo, an sarong Kristiano na may pakasabot sa paglaom na pagkabuhay liwat sa Biblia dai nagmomondo  na dai na nararanga, siring kan ginigibo nin iba na mayo nin malinaw na basihan sa Biblia para sa saindang mga paniniwala manongod sa kamugtakan kan mga gadan. Pero bilang tawo na may normal na pagmate, an tunay na Kristiano, dawa igwang paglaom na pagkabuhay liwat, talagang nagmomondo sa pagkagadan nin siisay man na namomotan.​—1 Tesalonica 4:13, 14.

Kumusta man an satong mga reaksion ngonyan? Namamatean daw nindo na depisil o makasosopog na ipaheling an saindong namamatean? Ano an irinirekomendar nin mga parakonseho? An saindang modernong mga punto-de-vista sa parate nagpapahayag sana kan suanoy na ipinasabong na kadonongan sa Biblia. Sinasabi ninda na maninigo niatong ipahayag an satong pagmondo, bakong pogolon iyan. Nagpapagirumdom ini sa sato kan maimbod na mga tawo kan suanoy, arog baga ki Job, David, asin Jeremias, na an mga kapahayagan nin pagmondo manonompongan sa Biblia. Dai nanggad ninda itinago an saindang namamatean. Kun siring, bakong madonong na irayo sa mga tawo an saindong sadiri. (Talinhaga 18:1) Siyempre, an pagmondo ipinahahayag sa laen-laen  na paagi sa laen-laen na kultura, depende man sa lakop na relihiyosong mga paniniwala. *

Ano kun garo kamo mapapahibi? Kabtang kan naturalesa nin tawo na maghibi. Girumdoma giraray an nangyari kan pagkagadan ni Lazaro, kan si Jesus “nag-agrangay sa espiritu asin . . . naghibi.” (Juan 11:33, 35) Sa siring ipinaheling nia na an paghibi normal na reaksion sa pagkagadan nin sarong namomotan.

Sinusuportaran ini kan nangyari sa sarong ina, si Anne, na an saiyang aking si Rachel nagadan huli sa SIDS (Sudden Infant Death Syndrome). An saiyang agom nagkomento: “An makangangalas iyo na pareho kami ni Anne dai naghibi sa lubong. An gabos na iba pa naghihiribi.” Manongod kaini, nagsimbag si Anne: “Iyo, pero grabe an ihinibi ko para sa samuyang duwa. Paghona ko talagang tinamaan ako kaiyan mga pirang semana pakalihis kan trahedya, kan sa kahurihurihi sarong aldaw nagsosolo ako sa harong. Nagparahibi ako sa bilog na aldaw. Pero naniniwala ako na iyan nakatabang sako. Mas marahay na an pagmate ko huli kaiyan. Dapat kong ipagmondo an pagkagadan kan sakong aki. Talagang naniniwala ako na maninigong pahibion an mga tawong nagmomondo. Minsan ngani natural na reaksion na sasabihon kan iba, ‘Dai ka maghibi,’ iyan talagang dai nakakatabang.”

Ano an nagin reaksion nin iba kan mawaran nin sarong namomotan? Halimbawa, horophoropa si Juanita. Aram nia kun ano an namamatean kan nagadanan nin aki. Limang beses na siang nakuanan. Ngonyan bados na naman sia. Kaya kan an pagkaaksidente sa awto nagpuwersa saiya na maospital, siyempre hadit sia. Pakalihis nin duwang semana sia nakamate nin kolog sa pangaki—na kulang pa sa bulan. Dai nahaloy pakatapos namundag an omboy na si Vanessa—na an timbang labi sanang 0.9 kilos. “Ogmahon akong marhay,” an paggirumdom ni Juanita. “Sa katapustapusi ako saro nang ina!”

Alagad halipot an saiyang kaogmahan. Pakalihis nin apat na aldaw si Vanessa nagadan. Nagigirumdoman ni Juanita: “An pagmate ko mayo na akong halaga. Hinale sako an sakong pagigin  ina. Bako na akong kompleto. Makolog sa boot na magpuli pasiring sa kuwarto na inandam niamo para ki Vanessa asin masdan an saradit na sando na binakal ko para sa saiya. Sa suminunod na duwang bulan, ginirumdom ko an aldaw kan saiyang pagkamundag. Habo kong makiibaiba sa siisay man.”

Sobra daw na reaksion? Puwedeng masakit para sa iba na masabotan, pero an mga, arog ki Juanita, nag-agi na kaiyan nagpapaliwanag na ipinagmondo ninda an saindang aki siring man sana kan gigibohon ninda para sa saro na nabuhay na nin pirang panahon. Haloy pa bago mamundag an aki, an sabi ninda, iyan namotan na kan magurang kaiyan. Igwa nin espesyal na pagkadayupot sa ina. Kun an aking iyan magadan, namamatean kan ina na tunay na persona an nawara. Asin iyan an kaipuhan na masabotan nin iba.

Ipinahayag nin saro pang ina an saiyang namatean kan paisihon na an saiyang sais anyos na aki biglang nagadan huli sa helang sa puso poon pa sa pagkaomboy. “Sunod-sunod an sakong nagin reaksion—pagkamungnan, dai pakapaniwala, pakamate nin sala, asin pagkaanggot sa agom ko asin sa doktor huli sa dai pakarealisar kun gurano kaseryoso kan saiyang kamugtakan.”

An kaanggotan puwedeng magin saro pang sintomas nin kamondoan. Iyan puwedeng pagkaanggot sa mga doktor asin nars, na naghohonang maninigo kutana sindang orog pang nagmaigot sa pag-asikaso sa nagadan. O iyan puwedeng pagkaanggot sa mga katood asin paryentes na garo baga sala an sinabi o ginibo. An iba naaanggot sa nagadan huli sa pagpabaya sa saiyang salud. Natatandaan ni Stella: “Nagigirumdoman ko an pagkaanggot sa agom ko huli ta aram kong dai kutana iyan nangyari. Grabe an helang nia, pero pinalimanlimanan nia an mga patanid kan mga doktor.” Asin kun minsan yaon an pagkaanggot sa nagadan huli sa mga kapawotan na dara kan saiyang kagadanan sa nabayaan.

An iba nakakamate nin sala huli sa pagkaanggot—an boot sabihon, puwedeng kondenaron ninda an saindang sadiri huli ta naaanggot sinda. An iba binabasol an saindang sadiri huli sa pagkagadan kan saindang namomotan. “Dai kutana sia nagadan,” an pagkombensir ninda sa saindang sadiri, “kun pinirit ko siang paheling tolos sa doktor” o “pinirit ko siang paheling sa saro pang doktor” o “pinaasikaso ko saiya nin mas mahusay an saiyang salud.”

Para sa iba labi pa dian an pakamate nin sala, nangorogna kun an saindang namomotan biglang nagadan, dai  linalaoman. Minapoon sindang girumdomon an mga panahon na inanggotan ninda an nagadan o nakipagdiskutiran sa saiya. O puwedeng mamatean ninda na dai ninda naotob an obligasyon ninda sa nagadan.

An halawig na proseso nin pagmondo kan dakol na ina nagsusuportar sa sinasabi nin dakol na eksperto, na an pagkagadan nin aki nagwawalat nin permanenteng siwang sa buhay kan mga magurang, partikularmente an ina.

An pagkagadan nin agom saro pang klase nin makologon na pangyayari, nangorogna kun an duwa maogmang marhay an buhay. Puwedeng mangahulogan iyan kan katapusan nin bilog na estilo nin pamumuhay nindang duwa, nin pagbiyahe, pagtrabaho, pag-aling-aling, asin pagpatinaotao.

Ipinaliwanag ni Eunice an nangyari kan nagadan bigla an saiyang agom huli sa atake sa puso. “Sa enot na semana, nasa kamugtakan ako nin emosyonal na pagkamungnan, na garo baga ako uminontok nang magpunsionar. Dai na pati ako nakakanamit o nakakaparong. Pero, an sakong sentido nin lohika nagpapadagos sa separadong paagi. Huling kaiba ako kan sakong agom mantang pinaghihingoa ninda na maulian sia paagi sa CPR asin bolong, dai ko naeksperyensiahan an parate nang mga sintomas nin pagpainda.  Alagad, yaon an grabeng pakamate nin pagkabigo, na garo baga ako nagheheling nin awto na nahoholog sa ampas asin mayo nanggad akong maginibo manongod kaiyan.”

Naghibi daw sia? “Siyempre iyo, nangorogna kan binabasa ko an ginatos na kard nin pakikidamay na sakong naresibi. Naghibi ako sa kada saro. Tinabangan ako kaiyan na atubangon an natatadang oras kan aldaw. Pero mayong ikinatabang kan ako paorootrong hinahapot kun kumusta an sakong pagmate. Siyempre, miserable an pagmate ko.”

Ano an nakatabang ki Eunice na makaya an saiyang kamondoan? “Dai narerealisar iyan, dai tinutuyong nagibo ko an desisyon na ipagpadagos an sakong buhay,” an sabi nia. “Alagad, nakokologan ako sagkod ngonyan kun nagigirumdoman ko na an sakong agom, na namomotan na marhay an buhay, mayo digdi tanganing maogma dian.”

An mga autor kan Leavetaking—When and How to Say Goodbye nagsadol: “Dai pagtogotan an iba na magdikta kun ano an saindong maninigong ihiro o mamatean. An proseso nin pagmondo laen-laen an epekto sa kada saro. An iba tibaad maghona—asin ipapaaram saindo na sinda naghohona—na grabe an saindong pagmondo o bakong igo an saindong pagmondo. Patawadon nindo sinda asin lingawan iyan. Paagi sa pagpuwersa sa saindong sadiri na masunod an dikta nin iba o kan sosyedad sa kabilogan, inoolang nindo an saindong pagrahay sa emosyonal na salud.”

Siyempre, an manlaenlaen na tawo riniresolberan an saindang kamondoan sa laen-laen na paagi. Dai niamo hinihingoang isuherir na an sarong paagi mas marahay talaga kisa sa saro para sa gabos na tawo. Alagad, minalataw an peligro kun nangyayari an pagkaestangkado, kun an nagmomondo dai nakakayang akoon an katunayan kan situwasyon. Kun siring puwedeng kaipuhan an tabang gikan sa madinamayon na mga katood. An Biblia nagsasabi: “An tunay na katood mamomoton sa gabos na panahon, asin tugang na namundag para sa panahon nin kasakitan.” Kaya dai matakot na humagad nin tabang, makipag-olay, asin humibi.—Talinhaga 17:17.

An pagmondo normal na reaksion sa pagkagadan, asin bakong sala na maheling nin iba an saindong pagmondo. Pero an dugang pang mga hapot nangangaipo nin mga simbag: ‘Paano ko makakaya an sakong kamondoan? Normal daw na makaeksperyensia nin pakamate nin sala asin kaanggotan? Paano ko maninigong atubangon an mga reaksion na ini? Ano an makatatabang sako na matagalan an pagkagadan asin an kamondoan?’ An sunod na kabtang sisimbagon an mga iyan asin an iba pang mga hapot.