1-3. (a) Napaatubang si Esteban sa anong nakakatakot na sitwasyon, pero ano an nagin reaksiyon niya diyan? (b) Anong mga hapot an pag-uulayan ta?

 NAKATINDOG si Esteban sa atubangan kan korte. Sa sarong dakulaon na tiripunan, na posibleng marhay na harani sa templo sa Jerusalem, nakatukaw na haros nakapalibot an 71 lalaking miyembro kan korte. An korteng ini, an Sanhedrin, nagtiripon ngunyan para hukuman si Esteban. Makapangyarihan saka maimpluwensiya an mga hukom na ini na an kadaklan sa sainda mayong respeto sa disipulong ini ni Jesus. Sa katunayan, an lalaking nagpaapod sa mga hukom iyo an Halangkaw na Saserdoteng si Caifas, na iyo man an namayo sa Sanhedrin kan sentensiyahan kaini nin kagadanan si Jesus pirang bulan pa sana an nakalihis. Natakot daw si Esteban?

² Igwang kakaiba kun manungod sa lalawgon ni Esteban sa pagkakataon na ini. Pinagmamasdan siya kan mga hukom asin nahiling ninda na an saiyang lalawgon “garo lalawgon nin anghel.” (Gibo 6:15) Mga mensahe hali sa Diyos na Jehova an dara kan mga anghel kaya may rason an mga ini na dai matakot, dai mahadit, asin magin kalmado. Arog man kaiyan an namamatian ni Esteban—asin narisa iyan dawa kan angguton na mga hukom na idto. Taano ta kalmado pa man giraray siyang marhay?

³ Dakul an manunudan kan mga Kristiyano ngunyan sa simbag sa hapot na iyan. Kaipuhan man niyatong maaraman kun taano ta namugtak si Esteban sa siring kaiyan kakritikal na sitwasyon. Paano niya kaidto idinepensa an saiyang pagtubod? Asin sa anong mga paagi ta siya maaarog?

4, 5. (a) Taano ta sarong dakulang tabang si Esteban sa kongregasyon? (b) Sa anong paagi na si Esteban “igwa kan lubos na pag-uyon nin Diyos asin pano kan Saiyang kapangyarihan”?

⁴ Naaraman na niyato na si Esteban sarong dakulang tabang sa bagong Kristiyanong kongregasyon. Sa sinundan na kapitulo kan librong ini, kaiba siya sa pitong mapakumbabang lalaki na andam na tumabang sa mga  apostol kan mangapudan an mga ini nin mga makakatabang. Lalo pa kitang mapapahanga sa saiyang kapakumbabaan pag kinonsiderar ta an mga balaog na igwa an lalaking ini. Sa Gibo 6:8, mababasa ta na tinawan siya nin Diyos nin kapangyarihan na maggibo nin “darakulang ngangalásan asin mga tanda,” arog kan ginibo kan nagkapira sa mga apostol. Sinasabi pa diyan sa sato na siya “igwa kan lubos na pag-uyon nin Diyos asin pano kan Saiyang kapangyarihan.” Ano an buot sabihon kaiyan?

⁵ An Griegong termino na itrinadusir na “pag-uyon nin Diyos” puwede man na itradusir na “karahayan nin buot.” Minalataw na si Esteban mabuot asin malumanay, kaya gusto siya kan mga tawo. Nagtataram siya sa paaging nakakadagka sa dakul na nagdadangog sa saiya, na nakukumbinsir sinda na sinsero siya asin na kapaki-pakinabang an itinutukdo niyang mga katotoohan. Pano siya nin kapangyarihan huling naghihiro sa saiya an espiritu ni Jehova, dahil mapakumbaba siyang nagpapagiya diyan. Imbes na magdakula an payo huli sa saiyang mga balaog asin kakayahan, itinatao niya ki Jehova an gabos na pag-umaw asin nagpapahiling nin mamumuton na pagmalasakit sa mga tawong nakakaulay niya. Kaya bako nanggad makangangalas na an mga nagkokontra sa saiya ibinilang siyang sarong huma sa relihiyon ninda!

6-8. (a) Anong duwang bagay an iinakusar kan mga parakontra ki Esteban, asin taano? (b) Taano ta makikinabang an mga Kristiyano ngunyan sa halimbawa ni Esteban?

⁶ May nagraning mga lalaki tanganing makidiskutiran ki Esteban, pero “dai ninda kayang kontrahon an saiyang kadunungan asin an espiritung naggigiya sa saiya na magtaram.” a Sa sobrang pagkauyam, “pasekreto nindang kinumbinsir” an nagkapirang lalaki na akusaran an daing salang parasunod na ini ni Cristo. Asin “sinutsutan ninda an mga tawo,” an kamagurangan, saka an mga eskriba, kaya puwersahan na dinara si Esteban sa Sanhedrin. (Gibo 6:9-12) Duwang bagay an iinakusar sa saiya kan mga parakontra: Paglanghad sa Diyos asin ki Moises. Sa anong mga paagi?

⁷ Sinabi kan putikon na mga paraakusar na linanghadan ni Esteban an Diyos huling nagtaram siya laban sa “banal na lugar na ini”—an templo sa Jerusalem. (Gibo 6:13) Inakusaran man ninda siya na linanghadan niya si Moises huling nagtaram siya laban sa Katugunan ni Moises, na binabago niya daa an mga kaugalian na ipinamana ni Moises. Magabat na akusasyon iyan, huling kan panahon na idto sobra-sobra an pagpapahalaga kan mga Judio sa templo, sa mga detalye kan Katugunan ni Moises, asin sa dakul na berbal na tradisyon na idinagdag ninda sa Katugunan na iyan. Sa siring, an akusasyon nagpapahiling na peligrosong tawo si Esteban kaya maninigo siyang magadan!

 ⁸ Makamumundo, parating ginagamit kan mga panatiko sa relihiyon an arog kaiyan na mga taktika tanganing magdara nin kariribukan sa mga lingkod nin Diyos. Sagkod sa ngunyan, may mga pagkakataon na sinusutsutan kan panatikong mga parakontra an mga opisyal kan gobyerno tanganing persegiron an mga Saksi ni Jehova. Ano an dapat na magin reaksiyon niyato pag napapaatubang kita sa arog kaiyan na biribid o putik na mga akusasyon? Dakul kitang manunudan ki Esteban.

9, 10. Ano an hinihingako kan mga kritiko manungod sa mga sinabi ni Esteban sa atubangan kan Sanhedrin, asin ano an dapat niyatong tandaan?

⁹ Arog kan sinambit sa kapinunan, an lalawgon ni Esteban kalmado, garo lalawgon nin anghel, mantang dinadangog niya an mga akusasyon sa saiya. Uminatubang ngunyan sa saiya si Caifas asin naghapot: “Ano, totoo iyan?” (Gibo 7:1) Pagkakataon na ni Esteban na magtaram. Asin nagtaram siya nin may kusog nin buot!

¹⁰ May mga kritiko sa ngunyan na pigkikritika an mga sinabi ni Esteban. Sinasabi ninda na bagaman halabaon iyan, dai man lamang daa kaiyan nasimbag an mga akusasyon sa saiya. Pero an totoo, nagtao si Esteban nin marahayon na halimbawa para sa sato kun paano “idepensa” an maugmang bareta. (1 Ped. 3:15) Tandaan na inakusaran si Esteban nin paglanghad sa Diyos huling nagtaram daa siya laban sa templo asin nin paglanghad ki Moises huling nagtaram daa siya laban sa Katugunan. An simbag ni Esteban sumaryo kan tulong kabtang kan kasaysayan nin Israel, na may nagkapirang punto na maingat na idinuon na marhay. Saro-saruon ta an tulong kabtang na ini kan kasaysayan.

11, 12. (a) Paano epektibong ginamit ni Esteban an halimbawa ni Abraham? (b) Taano ta sinambit ni Esteban si Jose sa pahayag niya?

¹¹ An panahon kan mga patriyarka. (Gibo 7:1-16) Nagpuon si Esteban paagi sa pagtaram manungod ki Abraham, na iginagalang kan mga Judio huli kan saiyang pagtubod. Mantang nagtataram si Esteban manungod sa mahalagang temang ini na saindang pinagkakauyunan, idinuon ni Esteban na si Jehova, “an mamuraway na Diyos,” inot na nagpahiling ki Abraham sa Mesopotamia. (Gibo 7:2) Sa katunayan, an lalaking ini sarong dayuhan na residente sa Dagang Panuga. Kan panahon ni Abraham, mayo pa nin templo ni an Katugunan ni Moises. Kaya taano ta iniinsistir ninda na an kaimbudan sa Diyos dapat na pirming nakadepende sa siring na mga areglo?

¹² Iginagalang man na marhay kan mga nagdadangog ki Esteban si Jose, na naggikan ki Abraham. Pero ipinagirumdom sa sainda ni Esteban na an matanos na tawong iyan pinersegir asin ipinabakal sa pagkauripon kan saiya mismong mga tugang, an mga ama kan mga tribo kan Israel. Alagad, siya an nagin instrumento nin Diyos para iligtas an Israel sa tiggutom.  Daing duda na nahiling ni Esteban an pagkakapareho sa ginibo ki Jose asin sa ginibo ninda ki Jesu-Cristo, pero dai niya ini sinambit sa pahayag niya tanganing padagos pa sindang magdangog sa saiya sagkod na posible.

13. Paano an mga akusasyon ki Esteban nasimbag kan mga sinabi niya manungod ki Moises, asin anong tema an napalataw kaini?

¹³ An panahon ni Moises. (Gibo 7:17-43) Dakul an sinabi ni Esteban manungod ki Moises—tama sana huling dakul sa mga miyembro kan Sanhedrin mga Saduceo, na isinisikwal an gabos na libro kan Bibliya apuwera sa mga isinurat ni Moises. Girumdumon man an akusasyon ki Esteban na paglanghad ki Moises. Direktang nasimbag kan mga sinabi ni Esteban an akusasyon na iyan, huling ipinahiling niya na igwa siyang dakulaon na paggalang ki Moises asin sa Katugunan. (Gibo 7:38) Sinabi niya na isinikwal man si Moises kan mga tawong pinagmaigutan niyang iligtas. Isinikwal ninda siya kan 40 anyos siya. Pakalihis nin labing 40 taon, nagkapirang pagkakataon na kinuwestiyon ninda an saiyang panginginot. b Sa paaging ini, dikit-dikit na pinalataw ni Esteban an sarong mahalagang tema: Pauruutrong isinikwal kan banwaan nin Diyos an mga ninombrahan ni Jehova na manginot sa sainda.

14. Ginamit ni Esteban an halimbawa ni Moises para palatawon an anong mga punto?

¹⁴ Ipinagirumdom ni Esteban sa mga nagdadangog sa saiya na ihinula ni Moises na manombra an Diyos sa Israel nin sarong propeta na arog ni Moises. Siisay siya, asin ano an magigin pag-ako sa saiya? Sinimbag ini ni Esteban sa kongklusyon niya. Nagpalataw pa siya nin saro pang mahalagang punto: Nanudan ni Moises na puwedeng magin banal an ano man na lugar, arog kan lugar na may nagkalayong palungpong, kun sain nakipag-ulay sa saiya si Jehova. Kaya, sa sarong edipisyo sana daw puwedeng sambahon si Jehova, arog kan templo sa Jerusalem? Hilingon ta.

15, 16. (a) Taano ta importante an tabernakulo sa pinalataw na argumento ni Esteban? (b) Paano ginamit ni Esteban an templo ni Solomon sa saiyang argumento?

¹⁵ An tabernakulo asin an templo. (Gibo  7:44-50) Ipinagirumdom ni Esteban sa korte na bago pa magkaigwa nin templo sa Jerusalem, ipinagbuot nin Diyos ki Moises na gumibo nin tabernakulo—sarong naililipat-lipat na arog-toldang estruktura para sa pagsamba. Siisay an kusog-buot na masabing mas hababang klase an tabernakulo kumpara sa templo kun si Moises ngani mismo diyan nagsamba?

¹⁶ Pag-abot nin panahon, kan itugdok ni Solomon an templo sa Jerusalem, pinasabngan siyang sabihon sa pamibi niya an sarong importanteng marhay na bagay. Arog kan sinabi ni Esteban, “an Kahuruhalangkawi dai nag-iirok sa mga harong na gibo nin kamot.” (Gibo 7:48; 2 Cron. 6:18) Puwedeng gamiton ni Jehova an sarong templo para mautob an saiyang katuyuhan, pero magigibo niyang mautob iyan dawa mayo nin templo. Kaya dai dapat isipon kan saiyang mga parasamba na an dalisay na pagsamba nakadepende sa sarong edipisyo na gibo nin kamot nin tawo. An argumentong ini tinapos ni Esteban sa sarong mapuwersang kongklusyon paagi sa pagkotar sa libro nin Isaias: “An langit iyo an sakong trono, asin an daga iyo an sakong tungtungan. Anong klaseng harong an itutugdok nindo para sa sako? an sabi ni Jehova. O hain an sakong irukan? Kamot ko an naggibo kan gabos na bagay na ini, bako daw?”—Gibo 7:49, 50; Isa. 66:1, 2.

17. Sa mga sinabi ni Esteban, paano niya (a) pinalataw an sabuot kan mga nagdadangog sa saiya asin (b) sinimbag an mga akusasyon sa saiya?

¹⁷ Mantang rinerepaso mo an mga sinabi ni Esteban sa Sanhedrin sagkod sa puntong ini, dai ka daw mauyon na mahusay niyang napaluwas an sabuot kan mga nag-aakusar sa saiya? Ipinahiling niya na an katuyuhan ni Jehova nag-aabante asin kaya Niyang utubon iyan sa manlain-lain na paagi. Bako iyan daing hiro-hiro, asin dai iyan nalilimitaran nin tradisyon. Idtong mga nagtatao nin sobra-sobrang importansiya sa magayon na edipisyong idto sa Jerusalem asin sa mga kostumbre saka tradisyon na idinagdag sa Katugunan ni Moises dai nanggad nasasabutan an bilog na katuyuhan kan Katugunan asin kan templo! Bakong direkta pero garo ihinahapot ni Esteban sa pahayag niya an mahalagang marhay na hapot na ini: Bako daw na an pinakamarahay na paagi para matawan nin paggalang an Katugunan asin an templo iyo na sunudon si Jehova? Iyo, an mga sinabi ni Esteban nagtao nin mahusay na depensa na tama an mga ginibo niya, huling sinunod niya si Jehova sa abot kan saiyang pinakamakakaya.

18. Sa anong mga paagi dapat niyatong hinguwahon na arugon si Esteban?

¹⁸ Ano an manunudan ta sa mga sinabi ni Esteban? Pamilyar siyang marhay sa Kasuratan. Arog niya, kaipuhan ta man na magin maigot na estudyante kan Tataramon nin Diyos kun gusto tang magamit “sa tamang paagi an tataramon nin katotoohan.” (2 Tim. 2:15) May manunudan man kita ki Esteban manungod sa karahayan nin buot asin pagigin mataktika. Angguton na marhay an mga nagdadangog sa saiya! Pero sagkod na posible, nagtaram sana siya manungod sa mga bagay na pinapahalagahan na marhay kan mga lalaking idto asin na pinagkakauyunan ninda gabos.  Nakipag-ulay man siya sa sainda nin may paggalang, na inaapod an mga gurang na lalaki na “mga ama.” (Gibo 7:2) Kaipuhan man niyatong magtaram manungod sa mga katotoohan sa Tataramon nin Diyos nin “may mahuyong buot asin hararom na paggalang.”—1 Ped. 3:15.

19. Paano daing takot na ihinayag ni Esteban sa Sanhedrin an mensahe nin paghukom ni Jehova?

¹⁹ Pero, dai kita mapupugulan na ihiras an mga katotoohan sa Tataramon nin Diyos dahil lang ta natatakot kitang maanggot an mga tawo; ni papagianon man niyato an mga mensahe nin paghukom ni Jehova. Marahay na halimbawa sa sato si Esteban. Mayong duda na nahiling niya na haros mayong epekto sa matagas an puso na mga hukom na idto an gabos na ebidensiyang iinatubang niya sa Sanhedrin. Kaya, sa tabang kan banal na espiritu, tinapos niya an saiyang pahayag paagi sa daing takot na pagsabing arog man sana sinda kan mga apuon ninda na isinikwal si Jose, Moises, asin an gabos na propeta. (Gibo 7:51-53) Sa katunayan, ipinagadan kan mga hukom na ini kan Sanhedrin an Mesiyas, na an mismong pag-abot ihinula ni Moises asin kan gabos na propeta. An ginibo nindang ini, pinakagrabe nanggad na paglapas sa Katugunan ni Moises!

20, 21. Ano an nagin reaksiyon kan Sanhedrin sa mga sinabi ni Esteban, asin paano siya pinakusog ni Jehova?

²⁰ An dai maninigaran na katotoohan kan mga sinabi ni Esteban nakapaanggot nin grabe sa mga hukom na idto. Dai na ninda magibong magdanay na kalmado asin nagpuon na magragot an saindang mga ngipon sa kaanggutan ki Esteban. Siguradong aram na kan maimbod na lalaking ini na dai ninda siya papahilingan nin pagkahirak, arog kan ginibo ninda sa saiyang Kagurangnan na si Jesus.

²¹ Kaipuhan ni Esteban nin kusog nin buot para maatubang an sunod na mangyayari sa saiya, asin daing dudang napakusog siyang marhay kan bisyon na may kabuutan na itinao sa saiya ni Jehova. Nahiling ni Esteban an kamurawayan nin Diyos, asin nahiling niya si Jesus na nakatindog sa may tuo ni Jehova! Mantang ilinaladawan ni Esteban an bisyon, an mga hukom, tinakupan ninda kan saindang mga kamot an saindang mga talinga. Taano? Bago an pangyayaring ini, sinabi kaidto ni Jesus sa iyo man sanang korte na siya an Mesiyas asin na madali na siyang magtukaw sa may tuo kan saiyang Ama. (Mar. 14:62) Pinatunayan kan bisyon ni Esteban na totoo an sinabi ni Jesus. Asin na, sa katunayan, an Sanhedrin na iyan iyo an nagtraydor asin naggadan sa Mesiyas! Kaya, sarabay nindang dinaguso si Esteban tanganing gapuon sagkod sa magadan. c

22, 23. Sa anong paagi magkapareho an kagadanan ni Esteban asin kan saiyang Kagurangnan, asin taano ta makakapagtiwala an mga Kristiyano ngunyan arog ni Esteban?

 ²² Arog kan saiyang Kagurangnan, nagadan si Esteban na may kalmadong puso asin may lubos na pagtitiwala ki Jehova saka pagpapatawad sa mga guminadan sa saiya. An sabi niya, “Kagurangnan kong Jesus, akua an sakuyang espiritu,” tibaad huling nahihiling pa niya sa bisyon an Aki nin tawo kaiba ni Jehova. Daing duda na aram ni Esteban an nakakapakusog na mga tataramon ni Jesus: “Ako an pagkabuhay liwat asin an buhay.” (Juan 11:25) Kan bandang huri, namibi si Esteban nin direkta sa Diyos sa makusog na boses: “Jehova, dai mo sinda pagsingilon sa kasalan na ini.” Pagkasabi kaini, nagturog siya sa kagadanan.—Gibo 7:59, 60.

²³ Kaya sa mga parasunod ni Cristo, si Esteban an inot na nairekord na martir. (Hilingon an kahon na “ ‘Martir’—Sa Anong Sentido?”) Pero makamumundo, bako siya an huri. Sagkod sa panahon ta ngunyan, may mga maimbod na lingkod ni Jehova na ipinagadan kan mga panatiko sa relihiyon, panatiko sa pulitika, asin iba pang mariringis na parakontra. Dawa arog kaiyan, igwa kita nin dahilan na magtiwala ki Jehova arog ni Esteban. Namamahala na ngunyan bilang Hadi si Jesus, asin igwa siya nin pambihirang kapangyarihan na itinao sa saiya kan saiyang Ama. Mayo nin makakaulang sa saiya na buhayon liwat an maimbod na mga parasunod niya.—Juan 5:28, 29.

24. Ano an nagin papel ni Saulo sa pagkagadan ni Esteban bilang martir, asin ano an nagkapirang panghaluyan na epekto kan pagkagadan kan maimbod na lalaking iyan?

²⁴ An gabos na pangyayaring ini, nahiling kan hoben na lalaki na an pangaran Saulo. Uyon siya na ginadan si Esteban, asin siya pa ngani an nagbantay kan pang-ibabaw na mga bado kaidtong mga naggarapo. Dai nahaloy pagkatapos kaiyan, pinanginutan niya an sunod-sunod na maringis na pagpersegir sa mga disipulo ni Jesus. Alagad an pagkagadan ni Esteban magkakaigwa nin panghaluyan na positibong mga epekto. An halimbawa niya lalo pa lugod na nakapakusog sa iba pang mga Kristiyano na magdanay na maimbod sagkod sa kagadanan arog niya. Dugang pa, si Saulo—na pakalihis nin pirang taon mas namidbid bilang Pablo—pagbabasulan na marhay an nagin papel niya sa pagkagadan ni Esteban pag nagigirumduman niya iyan. (Gibo 22:20) Nagtabang siya sa paggadan ki Esteban, pero kan huri narealisar niya: “Dati akong paralanghad asin parapersegir saka aroganteng tawo.” (1 Tim. 1:13) Malinaw na dai nuarin man nalingawan ni Pablo si Esteban asin an mapuwersang pahayag kaini kan aldaw na idto. Sa katunayan, nagkapira sa mga diskurso saka mga isinurat ni Pablo may mga temang yaon duman sa pahayag ni Esteban. (Gibo 7:48; 17:24; Heb. 9:24) Pag-abot nin panahon, lubos na nanudan ni Pablo na arugon an halimbawa nin pagtubod asin kusog nin buot na ipinahiling ni Esteban, na sarong lalaking “igwa kan lubos na pag-uyon nin Diyos asin pano kan Saiyang kapangyarihan.” Pero an hapot, Kaya man daw niyatong arugon si Esteban?