1, 2. Taano ta dakul na tawo an mayo nin paggalang sa ley, pero ano an puwedeng magin pagmati niyato manungod sa mga katugunan nin Diyos?

 “AN LEY sarong hararumon na bubon, iyan . . . nang-uubos kan gabos.” An mga tataramon na iyan mababasa sa sarong libro na ipinublikar kaidtong 1712. Kinondenar kan awtor kaiyan an sistema nin ley na kun sain an mga kaso kun minsan inaabot nin mga taon sa mga korte, kaya nagigin tios an mga naghahanap nin hustisya. Sa dakul na nasyon, an mga sistema nin ley asin sistema hudisyal sobra kakomplikado, pano-pano nin inhustisya, diskriminasyon, asin mga pagkakakorontrahan, kaya nagin lakop an dai paggalang sa ley.

² Sa kabaliktaran, pag-isipan an mga tataramon na ini na isinurat mga 2,700 na taon na an nakaagi: “Namumutan kong marhay an saimong katugunan!” (Salmo 119:97) Taano ta siring kaiyan kakusog an pagmati kan salmista sa bagay na iyan? Huli ta an katugunan o ley na namumutan niyang marhay bakong gikan sa arin man na sekular na gobyerno kundi sa Diyos na Jehova. Mantang pinag-aadalan mo an mga katugunan ni Jehova, tibaad lalong magigin arog kan sa salmista an pagmati mo. An siring na pag-adal matao sa saimo nin urog na pakasabot manungod sa kaisipan kan Kahuruhalangkawing Paratao nin Katugunan asin Hukom sa uniberso.

3, 4. Sa anong mga paagi nagin Paratao nin Katugunan si Jehova?

³ Sinasabi sa sato kan Bibliya: “Saro sana an Paratao nin Katugunan asin Hukom.” (Santiago 4:12) Tunay nanggad, si Jehova an solamenteng tunay na Paratao nin Katugunan. Pati an mga paghiro kan mga bagay sa langit kontrolado kan saiyang  “mga ley . . . sa kalangitan.” (Job 38:33) An manampulong ribong mga banal na anghel ni Jehova kontrolado man kan katugunan nin Diyos huling sinda inorganisar base sa espesipikong mga ranggo asin naglilingkod uyon sa pagbuot ni Jehova bilang saiyang mga lingkod.—Salmo 104:4; Hebreo 1:7, 14.

⁴ Nagtao man si Jehova nin mga katugunan sa katawuhan. An lambang saro sa sato may konsiyensiya, na repleksiyon kan pagmansay ni Jehova sa hustisya. An konsiyensiya, na garo katugunan na nakasurat sa laog niyato, makakatabang sa sato na maaraman an pagkakaiba kan tama sa sala. (Roma 2:14) An inot niyatong mga magurang binendisyunan nin sarong perpektong konsiyensiya, kaya pira sanang katugunan an kinaipuhan ninda. (Genesis 2:15-17) Minsan siring, an tawong bakong perpekto nangangaipo nin mas dakul na katugunan na magiya sa saiya sa paggibo kan kabutan nin Diyos. An mga patriyarka na arog ni Noe, Abraham, asin Jacob nag-ako nin mga katugunan hali sa Diyos na Jehova asin ipinaabot man ninda iyan sa saindang mga pamilya. (Genesis 6:22; 9:3-6; 18:19; 26:4, 5) Si Jehova nagin Paratao nin Katugunan sa daing kaagid na paagi kan itao niya sa nasyon nin Israel an kodigo nin Katugunan paagi ki Moises. An kodigo nin katugunan na ini nagtatao sa sato nin mahiwas na pakasabot manungod sa pagmansay ni Jehova sa hustisya.

5. An Katugunan daw ni Moises magabat asin komplikadong mga susundon, asin taano ta arog kaiyan an simbag mo?

⁵ Tibaad iniisip nin dakul na an Katugunan ni Moises magabat asin komplikadong mga susundon. Bako nanggad totoo iyan. Labing 600 na tugon an yaon sa bilog na katugunan na iyan. Garo man nanggad dakulon iyan, alagad isip-isipa na sana: Sa katapusan kan ika-20 siglo, kadakul na kan mga ley sa Estados Unidos kaya kinaipuhan an labing 150,000 na pahina nin mga libro sa ley para maisurat diyan an mga ley. Kada duwang taon, mga 600 pang ley an naidadagdag!  Kaya kun manungod sa kadakulan, dikiton lang an Katugunan ni Moises kun ikukumparar sa ley nin mga tawo. Pero, giniyahan kan Katugunan nin Diyos an mga Israelita sa mga aspekto nin buhay na dai lamang ngani nasasambit sa mga ley nin tawo ngunyan. Pag-isipan an sarong sumaryo.

6, 7. (a) Paano an Katugunan ni Moises napapaiba sa arin man na ibang kodigo nin ley o katugunan, asin ano an pinakaimportanteng tugon sa Katugunan na iyan? (b) Paano maipapahiling kan mga Israelita na inaako ninda an soberaniya ni Jehova?

⁶ Pinamuraway kan Katugunan an soberaniya ni Jehova. Sa siring, an Katugunan ni Moises dai maikukumparar sa arin man na ibang kodigo nin ley o katugunan. An pinakaimportante sa mga tugon diyan iyo ini: “Danguga, O Israel: Si Jehova na satuyang Diyos saro sana na Jehova. Kamutan mo si Jehova na saimong Diyos sa bilog mong puso asin sa bilog mong kalag saka sa bilog mong kusog.” Paano ipapahayag kan banwaan nin Diyos an pagkamuot sa saiya? Dapat sindang maglingkod sa saiya, na nagpapasakop sa saiyang soberaniya.—Deuteronomio 6:4, 5; 11:13.

⁷ Ipinahiling kan lambang Israelita an pag-ako sa soberaniya ni Jehova paagi sa pagpasakop sa mga tinawan Niya nin awtoridad. An mga magurang, pamayo, hukom, saserdote asin, pag-abot nin panahon, an hadi gabos nagrepresentar sa awtoridad nin Diyos. Minansay ni Jehova na ano man na pagrebelde sa mga may awtoridad pagrebelde na man sana sa saiya. Sa ibong na kampi, an mga may awtoridad mamemeligrong magkamit kan grabeng kaanggutan ni Jehova kun tatrataron ninda nin daing hustisya o nin may pagkaarogante an saiyang banwaan. (Exodo 20:12; 22:28; Deuteronomio 1:16, 17; 17:8-20; 19:16, 17) Sa siring, an mga may awtoridad saka an mga nasa irarom nin awtoridad parehong may paninimbagan na suportaran an soberaniya nin Diyos.

8. Paano sinuportaran kan Katugunan an pamantayan ni Jehova sa kabanalan?

⁸ Sinuportaran kan Katugunan an pamantayan ni Jehova sa kabanalan. An Hebreong mga tataramon na itinatradusir na  “banal” asin “kabanalan” naglataw nin mga 280 beses sa Katugunan ni Moises. Tinabangan kan Katugunan an banwaan nin Diyos na mamidbid an kalainan kan malinig asin maati saka kan dalisay asin bakong dalisay, na sinasambit an mga 70 manlain-lain na bagay na puwedeng magin dahilan para an sarong Israelita ibilang na maati sa seremonyal na paagi. Nasambitan sa mga tugon na ini an pisikal na kalinigan, pagkakan, asin pati na an pag-apon nin udo. An siring na mga tugon nagtao nin pambihirang mga pakinabang sa salud. a Alagad an mga iyan may mas mahalagang katuyuhan—an mapagdanay an banwaan sa pag-uyon ni Jehova, na suway sa makasalan na mga gibo kan maraot na mga nasyon na nakapalibot sa sainda. Pag-isipan an sarong halimbawa.

9, 10. Anong mga reglamento manungod sa pagdudurog asin pangangaki an yaon sa tipan nin Katugunan, asin anong mga pakinabang an itinao kan siring na mga tugon?

⁹ An mga reglamento kan tipan na Katugunan nagsabi na an pagdudurog—dawa nin mga mag-agom—asin pangangaki nagigin dahilan para ibilang an saro na maati sa laog nin pirang aldaw. (Levitico 12:2-4; 15:16-18) Dai pigmenos kan siring na mga reglamento an malinig na mga regalong iyan nin Diyos. (Genesis 1:28; 2:18-25) Imbes, sinuportaran kan mga tugon na idto an kabanalan ni Jehova, na pinapagdanay na daing kontaminasyon an mga parasamba sa saiya. Mahalagang mangnuhon na an mga nasyon sa palibot nin Israel may tendensiya na isalak sa pagsamba an mga seremonya sa sekso asin pagigin mainaki. Kaiba sa relihiyon kan mga Canaanita an pagpapatutot nin mga lalaki asin babayi. Nagresulta ini sa makababalding mga gibo. Sa kabaliktaran, pinangyari kan Katugunan na an pagsamba ki Jehova magin  biyong suway sa seksuwal na mga bagay. b Apuwera kaiyan, igwa pa nin ibang mga pakinabang.

¹⁰ An mga tugon na idto nagtukdo nin mahalagang marhay na katotoohan. c Kun sa bagay, paano ikinakabalyo an digta kan kasalan ni Adan hali sa sarong henerasyon pasiring sa sunod na henerasyon? Bako daw na paagi sa pagdudurog asin pangangaki? (Roma 5:12) Iyo, an Katugunan nin Diyos nagpagirumdom sa saiyang banwaan na sa bilog nindang buhay mga parakasala sinda. An totoo, gabos kita ipinangaki sa kasalan. (Salmo 51:5) Kaipuhan niyato an kapatawadan asin pagkabalukat tangani na makarani sa satong banal na Diyos.

11, 12. (a) Anong mahalagang marhay na prinsipyo nin hustisya an sinuportaran kan Katugunan? (b) Anong mga pag-iingat an kaiba sa Katugunan para dai mabiribid an hustisya?

¹¹ Sinuportaran kan Katugunan an perpektong hustisya ni Jehova. Sinuportaran kan Katugunan ni Moises an prinsipyo nin pagigin magkatumbas, o pagigin magkatimbang, sa mga bagay manungod sa hustisya. Sa siring, sinabi kan Katugunan: “Buhay para sa buhay, mata sa mata, ngipon sa ngipon, kamot sa kamot, bitis sa bitis.” (Deuteronomio 19:21) Kaya sa mga kasong kriminal, an padusa dapat na katumbas kan krimen. An aspektong ini kan hustisya nin Diyos nahihiling sa bilog na Katugunan asin mahalagang marhay sagkod ngunyan para masabutan an pantubos na atang ni Cristo Jesus, arog kan ipapahiling sa Kapitulo 14.—1 Timoteo 2:5, 6.

¹² Kaiba man sa Katugunan an mga pag-iingat para dai  mabiribid an hustisya. Halimbawa, kaipuhan an kisiyera duwang testigo tanganing mapatunayan na totoo an akusasyon. Magabat an penalidad sa pagputik. (Deuteronomio 19:15, 18, 19) Istrikto man na ipinagbabawal an korapsiyon asin panunuhol. (Exodo 23:8; Deuteronomio 27:25) Dawa sa pagnenegosyo ninda, kaipuhan na suportaran kan banwaan nin Diyos an halangkawon na pamantayan ni Jehova sa hustisya. (Levitico 19:35, 36; Deuteronomio 23:19, 20) An Katugunan ni Moises talagang marahay saka makatanusan, asin nakinabang na marhay diyan an mga Israelita!

13, 14. Paano sinuportaran kan Katugunan an patas asin may hustisyang pagtratar sa parahabon asin sa saiyang biktima?

¹³ An Katugunan daw ni Moises istrikto asin daing hirak na mga susundon? Bako nanggad! Si Hading David pinasabngan na magsurat: “An katugunan ni Jehova perpekto.” (Salmo 19:7) Arog kan aram niyang marhay, sinuportaran kan Katugunan an pagkahirak asin patas na pagtratar. Paano iyan nagibo kan Katugunan?

¹⁴ Sa nagkapirang nasyon ngunyan, garo baga mas pinapaburan kan ley an mga kriminal kisa sa mga biktima. Halimbawa, tibaad mapreso an mga parahabon. Mantang nakapreso sinda, an mga biktima tibaad dai pa man giraray nakakabawi sa mga hinabon sa sainda, asin tibaad kaipuhan nindang magbayad nin buhis na ginagamit para sa istaran asin kakanon kan mga kriminal na iyan. Sa suanoy na Israel, mayo nin mga presuhan na kapareho kan aram niyato ngunyan. May istriktong mga susundon manungod sa kun gurano kagabat an itataong padusa. (Deuteronomio 25:1-3) An hinabon sa biktima dapat na bayadan kan parahabon. Apuwera kaiyan, may dagdag pang babayadan an parahabon. Gurano? Bako iyan parareho. Minalataw na tinawan nin katalingkasan an mga hukom na  turutimbangon an nagkapirang bagay, arog baga kan pagsulsol kan nagkasala. Iyan an dahilan kun taano ta an bayad na hinahagad sa sarong parahabon sigun sa Levitico 6:1-7 mas kadikit na marhay kisa sa sinasabi sa Exodo 22:7.

15. Paano sinigurado kan Katugunan na mapahilingan nin pagkahirak saka hustisya an saro na nakagadan nin dai tinutuyo?

¹⁵ May pagkahirak na minidbid kan Katugunan na bakong gabos na pagkakasala tinutuyo. Halimbawa, kun an saro makagadan nin dai tinutuyo, dai siya kaipuhan na magbayad nin buhay sa buhay kun gigibuhon niya an tamang paghiro paagi sa pagdulag pasiring sa saro sa mga siyudad na pailihan na nasa iba-ibang lokasyon sa bilog na Israel. Pakatapos na masiyasat nin kuwalipikadong mga hukom an kaso niya, dapat na mag-istar siya sa siyudad na pailihan sagkod na magadan an halangkaw na saserdote. Dangan libre na siyang mag-istar maski sain. Sa siring, nakikinabang siya sa pagkahirak nin Diyos. Idinuon man kan katugunan na ini an dakulang halaga kan buhay nin tawo.—Bilang 15:30, 31; 35:12-25.

16. Paano prinotektaran kan Katugunan an nagkapirang personal na deretso?

¹⁶ Prinotektaran kan Katugunan an personal na mga deretso. Hilinga an mga paagi nin pagprotektar kaiyan sa mga may utang. Ipinagbawal kan Katugunan an paglaog sa harong nin may utang tanganing kuanon an ipanggagarantiya sa utang. Imbes, an inutangan dapat na magdanay sa luwas asin pabayaan na darahon sa saiya kan may utang an ipanggagarantiya. Huli kaiyan, dai nababasang-basang an harong nin saro. Kun kinua kan inutangan an pang-ibabaw na bado kan may utang bilang panggarantiya, kaipuhan na ibalik niya iyan pagkabanggi, ta posibleng marhay na kaipuhan iyan kan may utang tanganing dai siya liputon sa banggi.—Deuteronomio 24:10-14.

17, 18. Sa mga bagay na may koneksiyon sa pakikigiyera, paano napapalain an mga Israelita sa ibang nasyon, asin taano?

¹⁷ Dawa sa pakikigiyera may mga reglamento man sa irarom  kan Katugunan. An banwaan nin Diyos makikigiyera, bakong tanganing paniguan sana an makusog na pagmawot para sa kapangyarihan o pananakop, kundi tanganing magserbing mga representante nin Diyos sa “Mga Giyera ni Jehova.” (Bilang 21:14) Sa dakul na pagkakataon, kaipuhan nguna kan mga Israelita na mag-alok nin mga kondisyon sa pagsuko. Kun sayumahan kan siyudad an alok, puwede nang salikupan iyan kan Israel—pero dapat na uyon iyan sa mga reglamento na itinao nin Diyos. Bakong arog nin dakul na suldados sa bilog na kasaysayan, an mga lalaki sa hukbo nin Israel dai tinugutan na manglupig nin mga babayi o manggadan nin daing pakundangan. Dapat pa ngani nindang igalang an kapalibutan, na dai pinapalod an namumungang mga kahoy kan kalaban. d Mayo nin siring na mga restriksiyon an ibang hukbo.—Deuteronomio 20:10-15, 19, 20; 21:10-13.

¹⁸ Napapapiling-piling ka daw pag nababaretaan mo na sa nagkapirang nasyon dawa mga aki pa sinasanay nang magsuldados? Sa suanoy na Israel, pag an lalaki dai pa 20 anyos, dai siya puwedeng iiba sa hukbo. (Bilang 1:2, 3) Dawa pa adulto na an sarong lalaki, dai siya pinapaiba sa hukbo kun grabe an saiyang takot. An lalaking bagong kasalon dai pinapaiba sa hukbo sa laog nin sarong bilog na taon tanganing bago siya lumaog sa siring kapeligrosong serbisyo, mahiling niya ngunang mamundag an sarong tagapagmana. Paagi kaini, an paliwanag kan Katugunan, magigibo kan hoben na agom na lalaki na “magdanay sa harong saka paugmahon an saiyang agom.”—Deuteronomio 20:5, 6, 8; 24:5.

19. Anong mga probisyon an iiniba sa Katugunan para protektaran an mga babayi, aki, pamilya, babaying balo, asin ilo?

 ¹⁹ Prinotektaran man kan Katugunan an mga babayi, aki, asin pamilya, na tinatawan sinda kan saindang mga pangangaipo. Ipinagbuot kaiyan sa mga magurang na pirming tawan nin atensiyon asin pirming tukduan sa espirituwal na mga bagay an saindang mga aki. (Deuteronomio 6:6, 7) Ipinagbawal kaiyan an gabos na klase nin insesto, na may penalidad na kagadanan. (Levitico, kapitulo 18) Ipinagbawal man kaiyan an pagsambay, na parating marhay na nagigin dahilan nin pagsuruwayan nin mga pamilya asin pagkaraot kan saindang katiwasayan saka dignidad. An Katugunan may probisyon man para sa mga babaying balo saka sa mga ilo asin gamit an mapuwersang marhay na pananaram, ipinagbawal kaiyan an pagmaltrato sa sainda.—Exodo 20:14; 22:22-24.

20, 21. (a) Taano ta itinugot kan Katugunan ni Moises an poligamya sa mga Israelita? (b) Manungod sa diborsiyo, taano ta an Katugunan napapaiba sa pamantayan na ibinalik ni Jesus kan huri?

²⁰ Minsan siring, may koneksiyon digdi, tibaad isip-isipon nin nagkapira, ‘Taano ta itinugot kan Katugunan an poligamya?’ (Deuteronomio 21:15-17) Kaipuhan niyatong konsideraron an siring na mga katugunan sigun sa mga kamugtakan kan mga panahon na idto. Kun huhusgaran an Katugunan ni Moises base sa pagmansay kan presenteng mga panahon asin kultura, siguradong mapapasala an pagsabot diyan. (Talinhaga 18:13) Malinaw an pamantayan ni Jehova na itinao kaidto sa Eden—an sarong agom na lalaki dapat na magkaigwa nin saro sanang agom asin dapat na an pag-ibanan ninda magdanay sagkod lamang. (Genesis 2:18, 20-24) Minsan siring, kan itao ni Jehova sa Israel an Katugunan, dakul na siglo nang nakagamot an mga kaugalian na arog kan poligamya. Aram na marhay ni Jehova na dawa an pinakasimpleng mga pagbuot, arog baga kan pagbawal sa idolatriya, parating dai masusunod kan “matagas an payo [na] banwaan” niya. (Exodo 32:9) Kaya, may kadunungan na nagdesisyon an Diyos na bako pa idto an tamang panahon  para baguhon an gabos nindang kaugalian manungod sa pag-agom. Pero tandaan na dai inestablisar ni Jehova an poligamya. Minsan siring, ginamit niya an Katugunan ni Moises tanganing magtao sa saiyang banwaan nin reglamento manungod sa poligamya asin tanganing malikayan an mga pag-abuso sa kaugalian na iyan.

²¹ Siring man, itinugot kan Katugunan ni Moises na idiborsiyo nin sarong lalaki an saiyang agom sa nagkapirang magabat na basehan. (Deuteronomio 24:1-4) Inapod ini ni Jesus na pagtaong konsiderasyon nin Diyos sa mga Judio “dahil sa katagasan kan [saindang] puso.” Minsan siring, temporaryo sana an siring na mga pagtaong konsiderasyon. Para sa mga parasunod niya, ibinalik ni Jesus an orihinal na pamantayan ni Jehova sa pag-agom.—Mateo 19:8.

22. Sa anong mga paagi an Katugunan ni Moises nagmomotibar na magpahiling nin pagkamuot, asin kiisay?

²² Igwa daw nin nasyon ngunyan na nakagibo nin sistema nin mga ley na nagmomotibar sa mga tawo na magpahiling nin pagkamuot sa lambang saro? Sinuportaran kan Katugunan ni Moises an pagpahiling nin pagkamuot nin urog sa gabos. An totoo, sa libro pa sana nin Deuteronomio, an tataramon para sa “pagkamuot” labing 20 beses nang minalataw sa lain-lain na porma kaiyan. An “kamutan mo an saimong kapwa nin siring sa saimong sadiri” iyo an ikaduwang pinakaimportanteng tugon sa bilog na Katugunan. (Levitico 19:18; Mateo 22:37-40) An banwaan nin Diyos dapat na magpahiling kan siring na pagkamuot bako sanang sa lambang saro kundi siring man sa mga dayuhan na residente na kaibanan ninda, na ginigirumdom na an mga Israelita nagin man mga dayuhan na residente. Dapat sindang magpahiling nin pagkamuot sa mga pobre asin nagsasakit, na tinatabangan sinda sa materyal asin dai inaaprobetsaran an saindang mga  kaluyahan. Pinagbutan pa ngani sinda na trataron na may kabuutan asin konsiderasyon an mga hayop na pantrabaho.—Exodo 23:6; Levitico 19:14, 33, 34; Deuteronomio 22:4, 10; 24:17, 18.

23. Napahiro an kagsurat kan Salmo 119 na gibuhon an ano, asin ano an puwede tang magin desisyon na gibuhon?

²³ May ibang nasyon pa daw na binendisyunan nin arog kaiyan na Katugunan? Bakong makangangalas na nagsurat an salmista: “Namumutan kong marhay an saimong katugunan!” Minsan siring, an saiyang pagkamuot bako sanang sarong pagmati. Pinahiro siya kaiyan, mala ta naghinguwa siyang sunudon an katugunan na iyan asin mamuhay uyon diyan. Sinabi pa niya: “Hinuhurop-hurop ko iyan nin bilog na aldaw.” (Salmo 119:11, 97) Iyo, regular siyang nagtatao nin oras para pag-adalan an mga tugon ni Jehova. Daing duda na mantang ginigibo niya iyan, urog man na nagkukusog an pagkamuot niya diyan. Kasabay kaiyan, urog man na namutan niya an Paratao nin Pagbuot, an Diyos na Jehova. Mantang padagos mong pinag-aadalan an katugunan nin Diyos, lugod na padagos ka man na maparani ki Jehova, an Dakulang Paratao nin Pagbuot asin Diyos nin hustisya.