1, 2. Paano ipinapahiling kan saldang an kapangyarihan ni Jehova sa paglalang?

 NAEKSPERYENSIYAHAN mo na daw na magtindog harani sa kalayo sa bangging malipot? Tibaad irinani mo an saimong kamot sa tama sanang distansiya sa kalayo tanganing mainitan ka. Kun marani kang marhay, dai mo na matatagalan an init. Kun marayo ka man na marhay, mamamati mo an lipot kan banggi asin tatakigan ka sa lipot.

² Igwa nin “kalayo” na nagpapaimbong sa kublit niyato pag aldaw. An “kalayong” iyan naglalaad asin mga 150 milyones na kilometro an rayo kaiyan! a Mapuwersa nanggad an saldang kaya namamati mo an init kaiyan dawa arog iyan kaiyan karayo! Pero, naglilibot an daga sa grabeng init na hurnong iyan sa distansiyang tamang-tama sana. Kun haranihon, magigin alisngaw an gabos na tubig digdi sa daga; kun harayuon, magigin yelo iyan gabos. Kun mangyari an arin man sa duwang iyan, mayo nin mabubuhay sa satong planeta. An saldang mahalagang marhay para may mabuhay sa daga. Apuwera sa kawili-wili an liwanag kaiyan, gikanan man iyan nin enerhiya na dai nagkakawsa nin polusyon.—Eclesiastes 11:7.

3. Anong mahalagang katotoohan an itinutukdo sa sato kan saldang?

³ Minsan siring, kadaklan sa mga tawo binabaliwala an saldang, dawa ngani nakadepende diyan an saindang buhay. Sa siring, dai ninda nasasabutan an itinutukdo sa sato kan  saldang. An Bibliya nagsasabi manungod ki Jehova: “Ginibo mo an ilaw asin an saldang.” (Salmo 74:16) Iyo, an saldang nagtatao nin onra ki Jehova, “an Kaggibo kan langit asin daga.” (Salmo 19:1; 146:6) Saro sana iyan sa dai mabilang na mga bagay sa kalangitan na nagtutukdo sa sato manungod sa dakulang kapangyarihan ni Jehova sa paglalang. Urog pa niyatong siyasaton an nagkapira sa mga iyan dangan tawan ta nin atensiyon an daga asin an mga nabubuhay diyan.

4, 5. Gurano kapuwersa asin kadakula an saldang, pero paano maikukumparar iyan sa ibang bituon?

⁴ Arog kan tibaad aram mo na, an satong saldang sarong bituon. Garo baga mas dakula iyan kisa sa mga bituon na nahihiling niyato kun banggi huling mas harani iyan sa daga kisa sa mga bituon na iyan. Gurano iyan kapuwersa? Sa pinakasentro kaiyan, an saldang mga 15,000,000 degrees Celsius. Kun makakakua ka nin kapidaso kan pinakasentro kan saldang maski arog kasadit kan payo-payo nin alpiler asin  ibugtak mo iyan digdi sa daga, dai ka makakatindog na dai ka naaano maski sa distansiyang 140 kilometros hali sa sadit na gikanan na iyan nin init! Kada segundo, an saldang nagpapaluwas nin enerhiya na katumbas kan pagputok nin ginatos na milyon na bomba nuklear.

⁵ Dakulaon an saldang kaya labing 1,300,000 na planeta na kasingdakula kan satong daga an magkakaigo diyan. An saldang daw sarong bituon na pambihira an pagkadakula? Bako, sinasabi nin mga astronomo na saditon iyan kun ikukumparar sa ibang bituon. Isinurat ni apostol Pablo na “magkakaiba an kamurawayan kan kada saro sa mga bituon.” (1 Corinto 15:41) Dai niya aram kun gurano katotoo kan ipinasabong na mga tataramon na idto. May sarong bituon na dakulaon na marhay kaya kun ibubugtak iyan sa mismong napupuwestuhan kan saldang, an satong  daga mamumugtak sa laog kaiyan. May saro pang higanteng bituon na kun ibubugtak man sa puwestong iyan, an magigin sakop kaiyan abot sa planetang Saturn—sarong planeta na harayuon sa daga kaya inabot nin apat na taon an sarong sakayan na pang-espasyo tanganing makaabot diyan, na an dalagan mas marikas nin labing 40 doble kisa sa bala na pinaputok hali sa sarong makusog na badil!

6. Paano ipinapahiling kan Bibliya na dakulaon an bilang kan mga bituon?

⁶ Mas makangangalas pa an bilang kan mga bituon kisa sa kadakulaan kan mga iyan. Sa katunayan, ipinaparisa kan Bibliya na an mga bituon dai mabibilang, siring kan “mga baybay sa dagat.” (Jeremias 33:22) Ipinaparisa kan mga tataramon na iyan na igwa nin dakulon pang mga bituon apuwera sa nahihiling kan satuyang mata. An totoo, kun an sarong kagsurat nin Bibliya, arog ni Jeremias, tuminingkalag sa langit pag banggi asin pinurbaran na bilangon an mga bituon na nahihiling niya, mga tulong ribo sana an mabibilang niya, huling iyan sana an kayang mahiling nin mata nin tawo na mayong gamit na instrumento sa bangging daing panganuron. An bilang na iyan puwedeng ikumparar sa bilang nin baybay na saro sanang hakbot. Pero, sa katunayan, an bilang kan mga bituon dakulon, siring kan mga baybay sa dagat. b Siisay an makakabilang kaiyan?

7. Paano mo mailaladawan an bilang kan mga bituon sa satong galaksiya na Milky Way o an bilang kan mga galaksiya sa uniberso?

⁷ An Isaias 40:26 nagsasabi: “Magtangad kamo sa langit asin masdan nindo. Siisay an naglalang kan mga bagay na ini? Siya an Saro na pinapanginutan sinda bilang hukbo  uyon sa saindang bilang; gabos sinda inaapod niya sa pangaran.” Sinasabi kan Salmo 147:4: “Binibilang niya an mga bituon.” Pira an ‘bilang kan mga bituon’? Bako iyan simpleng hapot. Kinakarkulo kan mga astronomo na labi sa 100 bilyones an bituon sa sato sanang galaksiya na Milky Way. c May mga nagsasabi na labi pa diyan an bilang. Pero an galaksiya ta saro sana sa dakul na galaksiya, asin dakul sa mga iyan an may mas dakul pa nganing bituon. Pira an galaksiya? An karkulo kan mga astronomo nasa ginatos na bilyon daa, o trilyon pa ngani. Kaya, kun dai ngani maaraman kan tawo kun pira an galaksiya, di lalo na an eksaktong bilang kan gabos na binilyon na bituon na yaon sa mga iyan. Pero si Jehova aram an bilang kan mga iyan. Dugang pa, tinatawan niya nin mga pangaran an kada bituon!

8. (a) Paano mo ipapaliwanag kun gurano kadakula an galaksiya na Milky Way? (b) Paano inaareglar ni Jehova an hiro kan mga bagay sa langit?

⁸ Urog lang kitang mapapangalas kun huhurop-hurupon ta kun gurano kadakula an mga galaksiya. Kinakarkulo na an galaksiya na Milky Way mga 100,000 na light-year an diyametro. Imahinara an sinag nin liwanag, na igwa nin pambihirang rikas na 300,000 kilometros kada segundo. An sinag na iyan aabuton nin 100,000 na taon tanganing mabagtas an satong galaksiya! Asin an nagkapirang galaksiya dakul na doble an pagkadakula sa galaksiya ta. Sinasabi kan Bibliya na inuunat ni Jehova “an kalangitan” na garo pag-unat lang nin tela. (Salmo 104:2) Inaareglar man niya an hiro kan mga linalang na ini. An gabos na bagay sa uniberso, puon sa kasadit-saditing alpog sagkod sa kadurudakulaing galaksiya, an gabos naghihiro sigun sa ley nin naturalesa na inestablisar asin ipinapautob nin Diyos. (Job 38:31-33) Huli kaiyan, an eksaktong hiro kan mga bagay sa langit  iinagid nin mga siyentista sa komplikadong mga hiro nin nagbabayle nin ballet! Kun siring, isip-isipa an Saro na naglalang kan mga bagay na iyan. Dai ka daw nakakamati nin hararom na paggalang sa Diyos na igwa kan siring kadakulang kapangyarihan sa paglalang?

9, 10. Paano risang-risa an kapangyarihan ni Jehova may koneksiyon sa lokasyon kan satong solar system, kan Jupiter, kan daga, asin kan bulan?

⁹ An kapangyarihan ni Jehova sa paglalang hiling-hiling sa satong istaran, an daga. Ibinugtak niya an daga sa tamang-tamang lokasyon sa mahiwason na unibersong ini. Nagtutubod an nagkapirang siyentista na dakul na galaksiya an dai puwedeng magkaigwa nin planeta na puwedeng magsustenir nin buhay, arog kan satong planeta. An kadaklan na parte kan satong galaksiya na Milky Way malinaw na dai dinisenyo para magkaigwa nin buhay. An sentro kan galaksiya pano-pano nin mga bituon. Makusog an radyasyon diyan, asin ordinaryo na sana an haros pagbabaranggaan nin mga bituon. An mga gilid kan galaksiya mayo kan dakul na elemento na kaipuhan sa buhay. An satong solar system tamang-tama an lokasyon sa pag-ultanan kan bakong marahay na mga kamugtakan na iyan.

¹⁰ An daga napoprotektaran kan harayo pero dakulaon na planeta—an Jupiter. An planetang iyan, na labing sangribong beses na mas dakula sa Daga, igwa nin makusugon na grabitasyon. Ano an resulta? Hinihigop kaiyan o pinapalawos an mga bagay na marikas an dalagan sa espasyo. Kinakarkulo nin mga siyentista na kun bakong huli sa Jupiter, an pagbagsak sa daga nin darakulaon na bagay magigin 10,000 na beses na mas grabe kisa sa nangyayari ngunyan. An satong daga binendisyunan nin sarong pambihirang satelayt—an bulan, na mas harani sa sato. An bulan bako sanang  magayon na bagay asin “padamlagan na ilaw,” kundi pinapagdanay man kaiyan an daga sa dai nagbabago asin masarig na pagkatagilid. Huli sa pagkatagilid na iyan, an daga igwa nin dai nagbuburubagong mga kapanahunan o season—saro pang mahalagang regalo sa buhay digdi.

11. Paano an pagkadisenyo kan atmospera kan daga nagseserbing pansagang?

¹¹ An kapangyarihan ni Jehova sa paglalang risang-risa sa lambang aspekto kan disenyo kan daga. Isip-isipa an atmospera, na nagseserbing pansagang. An saldang nagpapaluwas nin mga sinag na marahay sa salud asin mga sinag na nakakagadan. Pag an nakakagadan na mga sinag minatama sa itaas na parte kan atmospera kan daga, ginigibo kaiyan an ordinaryong oksiheno na magin gas na inaapod na ozone. Bilang resulta, nagkakaigwa nin ozone layer, dangan hinihigop kaini an kadaklan sa mga sinag na iyan. Garo man sana dinisenyo an satong planeta na may sadiring payong na pansagang!

12. Paano ipinapahiling kan siklo nin tubig an kapangyarihan ni Jehova sa paglalang?

¹² Saro sanang aspekto iyan kan satong atmospera, na kompuwesto nin manlain-lain na gas na tamang-tama nanggad para magdanay na buhay an mga linalang sa ibabaw kan daga o sa palibot kaiyan. An saro sa makangangalas na mga bagay sa atmospera iyo an siklo nin tubig. Taon-taon pinapaalisngaw kan saldang an labing 400,000 na kilometro kubiko nin tubig hali sa mga kadagatan kan daga. An tubig nagigin mga panganuron, na ipinapalakop kan duros sa gabos na lugar. An tubig na ini, na nasara asin nalinigan na, minabagsak bilang uran, niyebe, asin yelo, na huli kaiyan nagkakaigwa giraray nin laog an mga suplay nin tubig. Arog nanggad iyan kan sinasabi kan Eclesiastes 1:7: “An gabos na sapa nagsusulog pasiring sa dagat, pero an dagat dai napapano. Sa lugar kun sain an mga sapa minapuon na magbulos, duman an mga iyan minabalik tanganing sa giraray  magsulog.” Si Jehova sana an makakagibo kan siring na siklo.

13. Anong ebidensiya kan kapangyarihan kan Kaglalang an nahihiling ta sa mga pananom asin sa ibabaw na parte kan daga?

¹³ Sain man kita makahiling nin buhay, nahihiling ta an ebidensiya kan kapangyarihan kan Kaglalang. Puon sa darakulaon na kahoy na sekoya na mas halangkaw pa sa mga edipisyong may 30 eskalon sagkod sa mikroskopikong mga pananom na abunda sa kadagatan asin nagsusuplay kan kadaklan sa oksiheno na hinahangos niyato, risang-risa an kapangyarihan ni Jehova sa paglalang. An mismong ibabaw na parte kan daga pano-pano nin mga bagay na may buhay—mga alulunti, alamag, asin mikrobyo, na gabos nagtatarabang sa komplikadong mga paagi tanganing tumalubo an mga pananom. Angay nanggad, sinasabi kan Bibliya na an daga may puwersa na magbunga.—Genesis 4:12.

14. Anong natatagong puwersa an yaon dawa sa sadit-sadit na atomo?

¹⁴ Daing duda, si Jehova “an Kaggibo kan daga paagi kan saiyang kapangyarihan.” (Jeremias 10:12) An kapangyarihan nin Diyos risang-risa dawa sa kasadit-saditi niyang mga linalang. Halimbawa, an sarong milyon na atomo na pigtaraid-taid dai pa man giraray magigin arog kahibog nin saro sanang buhok nin tawo. Asin dawa padakulaon an sarong atomo sagkod na iyan arog na kalangkaw nin edipisyo na may 14 eskalon, an nukleo kaiyan magigin arog lang kadakula nin saditon na asin (salt) na yaon sa ikapitong eskalon. Pero, an sadit-sadit na nukleong iyan iyo an ginigikanan kan makangangalas na puwersa na minaluwas sa nuklear na pagsabog!

15. Paagi sa pagsambit kan manlain-lain na layas na hayop, anong leksiyon an itinukdo ni Jehova ki Job?

¹⁵ An saro pang malinaw na pruweba kan kapangyarihan ni Jehova sa paglalang mahihiling sa dakulon na manlain-lain  na hayop digdi sa daga. Mababasa sa Salmo 148 an dakul sa mga bagay na nag-uumaw ki Jehova, asin iiniba sa bersikulo 10 “kamong mga layas na hayop asin kamo gabos na magarong hayop.” Tanganing ipahiling kun taano ta an tawo dapat na magkaigwa nin hararom na paggalang sa Kaglalang, sarong beses nakipag-ulay si Jehova ki Job manungod sa mga hayop na arog kan leon, layas na asno, layas na torong baka, Behemot (posibleng an hipopotamo), asin Leviatan (posibleng an buaya). Ano an punto? Kun an tawo nakakamati nin hararom na paggalang sa makusog, makatatakot, asin dai kayang mansuhon na mga hayop na ini, ano an dapat na magin sabuot niya manungod sa Kaglalang kan mga iyan?—Job, kapitulo 38-41.

16. Ano an hinahangaan mo sa nagkapirang gamgam na linalang ni Jehova?

¹⁶ Sinambit man kan Salmo 148:10 an “may pakpak na mga gamgam.” Isip-isipa na sana an kadakul na manlain-lain na klase nin gamgam! Sinabi ni Jehova ki Job an manungod sa ostrits, na “pigngingisihan . . . an kabayo asin an nakasakay diyan.” Totoo, an gamgam na ini na 2.5 metros an langkaw dai nakakalayog, pero nakakadalagan ini nin 65 kilometros por ora, asin an lakwat kan sarong lakad kaini minaabot sa 4.5 metros! (Job 39:13, 18) An saro pang gamgam, an albatros, haros bilog na buhay kaini nasa ibabaw nin kadagatan naglalayog. An gamgam na ini na mahilig mag-glide, may pakpak na mga tulong metro an lakbang. Puwede ining maglayog sa laog nin dakul na oras na nakaunat sana an pakpak asin dai nagkukupad-kupad. Sa kabaliktaran man, an bee hummingbird, na may laba sanang limang sentimetro iyo an pinakasadit na gamgam sa kinaban. Puwede kaiyan na ikupad-kupad an pakpak sagkod sa 80 beses sa laog nin sarong segundo! An mga hummingbird, na nagkikintab na garo saradit na mamahalon na mga bato, kayang maglayog-layog nin siring sa helikopter asin maglayog pa ngani nin paatras.

17. Gurano kadakula an blue whale, asin ano an tama sanang magin kongklusyon niyato pagkatapos na hurop-hurupon an manungod sa mga hayop na linalang ni Jehova?

 ¹⁷ Sinasabi kan Salmo 148:7 na dawa an “mga linalang sa kadagatan” nag-uumaw ki Jehova. Isip-isipa an pighuhuna nin dakul na pinakadakulang hayop na nabuhay sa planetang ini, an blue whale. An linalang na ini na nag-iistar sa “hararom na katubigan” puwedeng umabot nin 30 metros o labi pa an laba. Puwede ining magin arog kagabat nin 30 adultong elepante. An dila pa sana kaini arog na kagabat nin sarong elepante. An puso kaini arog kadakula nin sadit na awto. An dakulaon na organong iyan minakutab sana nin 9 na beses kada minuto—bakong arog kan puso kan hummingbird, na puwedeng magkutab nin mga 1,200 na beses kada minuto. An saro sa mga ugat kan blue whale dakulaon kaya puwedeng magkamang sa laog kaiyan an sarong aki. Siguradong mapapahiro kita kan satong puso na sabihon man an huring mga tataramon sa libro nin Salmo: “An lambang bagay na naghahangos—umawon kaini si Jah.”—Salmo 150:6.

18, 19. Gurano kadakul an pagkakalain-lain kan mga bagay na may buhay na ginibo ni Jehova digdi sa daga, asin ano an itinutukdo sa sato kan paglalang manungod sa saiyang soberaniya?

¹⁸ Ano an manunudan niyato sa paggamit ni Jehova kan saiyang kapangyarihan sa paglalang? Napapangalas kita huli sa pagkakalain-lain kan mga linalang. Sarong salmista an nagsabi: “Kadakul kan saimong mga gibo, O Jehova! . . . An daga pano kan saimong mga ginibo.” (Salmo 104:24) Totoo nanggad iyan! Nadiskubre kan mga biyologo na igwa nin labi sa sarong milyon na klase nin mga bagay na may buhay digdi sa daga; pero may mga nagsasabi na mas labi pa daa diyan an bilang. Tibaad marisa nin sarong tawo na mahilig sa art na kun minsan  mayo na siyang maisip na bagong ideya may koneksiyon sa hilig niya. Sa kabaliktaran, an kapangyarihan ni Jehova na maglalang nin bago asin manlain-lain na bagay daing limite.

¹⁹ An paggamit ni Jehova kan saiyang kapangyarihan sa paglalang nagtutukdo sa sato manungod sa saiyang soberaniya. An mismong tataramon na “Kaglalang” isinusuway si Jehova sa gabos na iba pang bagay sa uniberso, na gabos “linalang.” Dawa an bugtong na Aki ni Jehova, na naglingkod bilang “ekspertong trabahador” durante kan paglalang, nungkang inapod sa Bibliya na Kaglalang o kapwa Kaglalang. (Talinhaga 8:30; Mateo 19:4) Imbes, siya “an panganay sa gabos na linalang.” (Colosas 1:15) Huli sa posisyon ni Jehova bilang an Kaglalang, siya sana an may deretso na mamahala sa bilog na uniberso.—Roma 1:20; Kapahayagan 4:11.

20. Ano an buot sabihon kan sinasabi na si Jehova nagpahingalo puon kan matapos an saiyang paglalang digdi sa daga?

²⁰ Nagpundo na daw si Jehova sa paggamit kan saiyang kapangyarihan sa paglalang? Buweno, talagang sinasabi  kan Bibliya na kan matapos ni Jehova an saiyang paglalang kan ikaanom na aldaw nin paglalang, “nagpuon siyang magpahingalo kan ikapitong aldaw sa gabos niyang ginigibo.” (Genesis 2:2) Ipinarisa ni apostol Pablo na an ikapitong “aldaw” na ini rinibong taon an lawig, huling nagpapadagos pa iyan kan panahon niya. (Hebreo 4:3-6) Alagad an ‘pagpahingalo’ daw nangangahulugan na biyo nang nagpundo si Jehova sa paggibo? Dai, nungkang nagpundo si Jehova sa paggibo. (Salmo 92:4; Juan 5:17) Kun siring, an pagpahingalo niya siguradong nanunungod sana sa saiyang pagpundo sa paglalang nin pisikal na mga bagay may koneksiyon sa daga. Minsan siring, nungka siyang nagpundo sa paggibo para mautob an saiyang mga katuyuhan. Kaiba sa gibong iyan an pagpasabong niya kan Banal na Kasuratan. Kalabot pa ngani sa gibo niya an pagpaluwas nin “sarong bagong linalang,” na pag-uulayan sa Kapitulo 19.—2 Corinto 5:17.

21. Ano an magigin epekto kan kapangyarihan ni Jehova sa paglalang sa maimbod na mga tawo sa panahon na daing kasagkudan?

²¹ Pag an aldaw ni Jehova nin pagpahingalo sa katapos-tapusi matapos na, masasabi na niya na “marahayon” an gabos niyang ginibo digdi sa daga, arog kaidtong matapos an anom na aldaw nin paglalang. (Genesis 1:31) Dai ta pa aram kun paano niya gagamiton sa maabot na panahon an saiyang daing limiteng kapangyarihan sa paglalang. Ano man an kamugtakan, makakasigurado kita na padagos kitang magigin interesadong marhay sa paggamit ni Jehova kan saiyang kapangyarihan sa paglalang. Sa bilog na panahon na daing kasagkudan, makakanuod kita nin urog pa manungod ki Jehova paagi sa saiyang mga linalang. (Eclesiastes 3:11) Mantang mas nakakanuod kita manungod sa saiya, mas maurog man an satong hararom na paggalang—asin mas mapaparani man kita sa satong Pinakanangungurog na Kaglalang.