Ano an Nadiskobre Ninda sa Jezreel?

SA LAOG nin dakol na siglo an lugar kan suanoy na siudad nin Jezreel daing tawo. May panahon kaidto na iyan prominente sa kasaysayan nin Biblia. Ngonyan, nahalean kan dating kamurawayan kaiyan asin natahoban nin dakol na suon nin daga, iyan nagin na sanang bolod, o tambak nin nakaaging mga kagabaan. Sa dai pa sana nahahaloy na mga taon pinonan nin mga arkeologo na siyasaton an mga tada kan Jezreel. Ano an ihinahayag kan mga kagabaan na ini manongod sa mga pagkasaysay sa Biblia?

An Jezreel sa Biblia

Nasa sirangan na kabtang kan Kababan nin Jezreel, an Jezreel nasa saro sa mas mabungang mga lugar sa suanoy na nasyon nin Israel. Sa ibong mismo kan kababan sa amihanan yaon an bolod nin More na pinagkampohan kan mga Midianita mantang nag-aandam sa pagsalakay ki Hokom Gedeon asin sa saiyang mga soldados. Horoharani sa sirangan an bubon nin Harod, sa pamitisan kan Bukid nin Gilboa. Digdi ininaan ni Jehova an rinibong hukbo ni Gedeon na nagin 300 na sanang lalaki tanganing patunayan an saiyang abilidad na iligtas an saiyang banwaan na dai naggagamit nin makosog na puersa militar. (Hokom 7:​1-25; Zacarias 4:6) Sa kaharaning Bukid nin Gilboa, si Saul, an enot na hade kan Israel, dinaog kan mga Filisteo sa sarong pambihirang ralaban, na durante kaiyan nagadan si Jonatan asin an duwa sa iba pang mga aking lalaki ni Saul asin si Saul mismo naghugot.—1 Samuel 31:​1-5.

An mga pagkasambit sa Biblia sa suanoy na siudad nin Jezreel nagtatao nin risang marhay na mga pagkakalaen. Sinasabi kaiyan an dapit sa pag-abuso nin kapangyarihan asin apostasiya kan mga namamahala sa Israel asin siring man an manongod sa pagigin fiel asin kaigotan kan mga lingkod ni Jehova. Sa Jezreel ginibo ni Hadeng Acab—an namamahala sa amihanan na sampulong tribong kahadean kan Israel kan huring kabangaan kan ikasampulong siglo B.C.E.—an saiyang palasyo, minsan ngani an opisyal na kabisera iyo an Samaria. (1 Hade 21:1) Sa Jezreel hale an mga huma sa buhay kan propeta ni Jehova na si Elias na hale sa taga ibang nasyon na agom ni Acab na si Jezabel. Naanggot sia huli ta daing takot na ipinagadan ni Elias an mga propeta ni Baal, pakatapos kan pagbalo sa kun siisay an tunay na Dios na ginibo ni Elias sa Bukid nin Carmelo.—1 Hade 18:36–19:2.

Nakomitir man kaidto sa Jezreel an sarong krimen. An Jezreelitang si Nabot ginadan. Kinaaraan ni Hadeng Acab an ubasan ni Nabot. Kan hagadon kan hade na mapasaiya an daga, si Nabot maimbod na nagsimbag: “Dai ko man lamang pepensaron, sa punto de vista ni Jehova, na itao ko sa saimo an minanang rogaring kan sakong mga apoon.” An may prinsipyong simbag na ini dai nanggad nagustohan ni Acab. Kan maheling na mamondo an hade, iinareglo ni Reyna Jezabel an sarong sagin na pagbista, na inaakusar si Nabot nin paglanghad. An daing kasalan na si Nabot nanompongan na may sala asin ginapo sagkod na magadan, asin sinadiri kan hade an saiyang ubasan.—1 Hade 21:​1-​16.

Huli sa maraot na gibong ini, si Elias naghula: “An mga ayam mismo kakakanon si Jezabel sa lote nin Jezreel.” An propeta nagpadagos sa pagsabi: “An siisay man na hale ki Acab na magagadan sa  siudad kakakanon nin mga ayam . . . Daing ipinupuera, mayo nin siisay man na nagin arog ki Acab, na ipinabakal an saiyang sadiri tanganing gibohon an maraot sa pagheling ni Jehova, na sinutsutan ni Jezabel na saiyang agom.” Minsan siring, huli ta si Acab nagpakumbaba kan sabihon ni Elias an paghokom ni Jehova, ipinahayag ni Jehova na an padusang ini dai mangyayari sa panahon na si Acab nabubuhay. (1 Hade 21:23-29) An pagkasaysay sa Biblia nagpapadagos sa pagsabi na sa kaaldawan kan kasalihid ni Elias, si Eliseo, si Jehu linahidan na magin hade sa Israel. Mantang sia nakasakay paduman sa Jezreel, ipinagboot ni Jehu na iapon si Jezabel paluwas sa bintana kan saiyang palasyo, asin sia tinimaktimakan nin mga kabayo. Kan huri, nanompongan na an itinada sana kan mga ayam na nagkakakan nin mga bangkay iyo an saiyang bungo, an saiyang mga bitis, asin an saiyang mga palad. (2 Hade 9:​30-​37) An huring pangyayari sa Biblia na direktang konektado sa Jezreel kasunod kan paggadan sa 70 aking lalaki ni Acab. Tinipon ni Jehu an saindang mga payo sa duwang dakulang tambak sa tata kan siudad nin Jezreel, dangan ginadan nia an iba pang pangenot na mga lalaki asin saserdote na napalabot sa apostatang paghade ni Acab.​—2 Hade 10:​6-​11.

Ano an Nanompongan kan mga Arkeologo?

Kan 1990 pinonan an pinag-iribang proyekto na pagkotkot sa lugar kan Jezreel. Kaiba sa mga nagpartisipar an Instituto nin Arkeolohiya kan Unibersidad nin Tel Aviv (na irinerepresentar ni David Ussishkin) asin an Britanong Paadalan sa Arkeolohiya sa Jerusalem (na irinerepresentar ni John Woodhead). Sa laog nin pitong peryodo (na an kada peryodo minalawig nin anom na semana) durante kan mga taon nin 1990-96, nasa 80 sagkod 100 na boluntaryo an nagtrabaho sa lugar na iyan.

An modernong pamamaagi sa arkeolohiya iyo an pagsiyasat kan ebidensia sa sarong lugar basado sa sadiring merito kaiyan, na dai ibinabasar sa dati nang nasa isip na mga ideya asin teoriya. Kun siring, para sa mga arkeologo na nag-eestudyar sa kadagaan sa Biblia, an Makakasuratan na pagkasaysay bakong iyo an pangultimong autoridad kan isyu. An gabos na iba pang reperensia asin pisikal na ebidensia dapat na konsideraron asin maingat na pagturotimbangon. Minsan siring, arog kan sinabi ni John Woodhead, mayo nin suanoy na nasusurat na ebidensia mapadapit sa Jezreel apuera sa pira sanang kapitulo sa Biblia. Kaya an mga pagkasaysay asin kronolohiya sa Biblia maninigong magin kabtang kan ano man na pag-imbestigar. Ano an ihinayag kan mga paghihingoa kan mga arkeologo?

Mantang nakokotkot an mga kuta asin lalagan na dalipay, nagin malinaw sa kapinonan pa sana na an mga kagabaan kaidto pang panahon na inaapod na Kapanahonan nin Lansang, na eksaktong itinatangod iyan sa peryodo nin panahon kan Jezreel sa Biblia. Alagad mantang nagpapadagos an pagkotkot, nagkaigwa nin dakol na sorpresa. An enot iyo an sokol kan lugar asin an darakulang kuta kaiyan. An mga arkeologo naglalaom na makaheling sa lugar na iyan nin mga kuta na kaagid kan sa suanoy na Samaria, an kabiserang siudad kan kahadean nin Israel. Minsan siring, mantang idinadagos an pagkotkot, nagin malinaw na an Jezreel  mas dakula nanggad. May sokol na 300 metros por 150 metros sagkod sa kalabaan kan lanob kaiyan, an total na sakop kan kuta kaiyan mas dakula nin tolong beses kisa arin man na iba pang siudad na nadiskobre sa Israel poon kan panahon na iyan. Iyan napalilibotan nin alang na trintsera, na may rarom na 11 metros hale sa mga kuta. Segun ki Propesor Ussishkin, an trintserang ini daing kaagid kaidtong mga panahon kan Biblia. “Mayo kaming naheling na ano man na nakaaagid kaini sa Israel sagkod kan kapanahonan kan mga Krusado,” an sabi nia.

An saro pang bagay na dai linalaoman iyo an kadaihan nin mahiwas an sakop na mga estruktura sa sentro kan siudad. Awad-awad na mapulang de kapeng daga na hinakot durante kan pagtogdok kan siudad an ginamit tanganing gumibo nin sarong bunton na patag an ibabaw—sarong klase nin dakulang podyum, o plataporma—sa laog kan lanob. An Second Preliminary Report dapit sa pagkotkot sa Tel Jezreel nagkokomento na an risang-risa na podyum na ini posibleng ebidensia na an Jezreel bakong basta sana palasyo. Sinabi kaiyan: “Mawot niamong iatubang an posibilidad na an Jezreel iyo an sentral na base militar kan Israelitang hukbo kan hade kan panahon kan mga hadeng Omriano [si Omri asin an saiyang mga gikan] . . . na dian minantenir asin sinanay an mga parapakilaban na nakasakay sa karro asin kabalyeriya kan hade.” Basado sa sokol kan ilinangkaw na podyum na ini, saka kan lanob mismo, si Woodhead may teoriya na tibaad ini tiriponan para sa parada tangani na ipaheling an kosog militar kan pinakadakulang hukbo nin mga karuwahe sa Tahaw na Sirangan kan panahon na idto.

An nakotkot na mga tada kan tata kan siudad espesyal na pinagkakainteresan kan mga arkeologo. Ipinaheheling kaiyan an entrada nin tata na kisuerra may apat na kuarto. Minsan siring, mantang dakol na gapo sa lugar na iyan an hinabon sa nakaaging mga siglo, an mga nadiskobre dai puedeng pagbasehan nin konklusyon. Si Woodhead may opinyon na an mga tada nagtotokdo sa tata na may anom na kuarto na kaagid sa sokol kan mga tata na nanompongan sa Megido, Hazor, asin Gezer. *

An mga nadiskobre kan arkeolohiya nagtotokdo sa nakasosorpresang halipot na pag-eksister nin sarong siudad na marahayon an puesto, sa militar sagkod sa geograpikong paagi. Idinodoon ni Woodhead na bilang dakulang nakukutaan na siudad, an Jezreel nag-eksister sa sarong peryodo sana nin panahon—na ginamit sa laog sana nin pirang dekada. Kabaliktaran nanggad ini kan dakol na ibang mayor na lugar sa Biblia sa Israel, arog kan Megido, Hazor, asin an kabiserang siudad na Samaria, na paorootrong itinogdok liwat, pinadakula, asin inistaran durante kan manlaenlaen na panahon. Taano an marahayon na lugar na ini ta madalion na nawaran nin serbi? Si Woodhead nagsusuponer na haros pinabagsak ni Acab asin kan saiyang dinastiya an pagbuhay huli ta sinayang ninda an kayamanan kan nasyon. Risang-risa ini sa labi-labing kadakulaan asin kosog kan Jezreel. An bagong rehimen na sakop ni Jehu tibaad gustong isuhay an sadiri kaiyan sa paggirumdom ki Acab asin kun siring inabandonar an siudad.

Sa siring, an gabos na ebidensia na nakotkot sagkod ngonyan nagpapatunay na an lugar kan Jezreel sarong mayor na sentro sa Israel sa peryodo kan Kapanahonan nin Lansang. An sokol asin mga kuta kaiyan agid sa pagkaladawan kaiyan sa Biblia bilang sarong prominenteng palasyo para ki Acab asin Jezabel. An senyales na iyan inistaran sa halipot sanang panahon durante kan peryodong ini kaoyon kan mga pagkasaysay sa Biblia dapit sa siudad na ini: Iyan marikas na nagin prominente durante kan paghade ni Acab dangan, sa pagboot ni Jehova, minalataw na ginibong makasusupog kan “ginadan ni Jehu an gabos na natadang buhay sa harong ni Acab sa Jezreel asin an gabos niang bantog na tawo asin an saiyang mga kamidbid asin an saiyang mga saserdote, sagkod na mayo sia nin itinadang buhay sa mga saiya.”—2 Hade 10:11.

 An Kronolohiya nin Jezreel

“Masakit na marhay para sa arkeolohiya na makakua nin pinakabasehan sa pagpetsa,” an inaadmitir ni John Woodhead. Kaya mantang sinisiyasat kan mga arkeologo an mga resulta kan pitong taon na pagkotkot, ikinokomparar ninda ini sa mga nadiskobre sa iba pang arkeolohikong mga lugar. Ini nagbunga nin pagsiyasat giraray asin debate. Taano? Huli ta poon kan an arkeologong Israeli na si Yigael Yadin magkotkot sa Megido durante kan mga taon nin 1960 asin kan enot na mga taon nin 1970, ibinilang na napatunayan na kan dakol sa tahaw nin mga arkeologo na nadiskobre na nia an mga kuta asin tata kan siudad na may petsang poon kaidtong panahon ni Hadeng Salomon. Ngonyan, an mga kuta, lalagan na dalipay, asin tata na nakua sa Jezreel nagpangyaring kustionon nin nagkapira an mga konklusyon na ini.

Halimbawa, an mga lalagan na dalipay na nakua sa Jezreel kapareho kan sa kinotkot sa Megido na ikinonektar ni Yadin sa paghade ni Salomon. An estruktura asin sokol kan tata kan duwang lugar na iyan magkaagid, kun bakong pareho. Si Woodhead nagsabi: “An gabos na ebidensia magsalang ibinabalik an lugar kan Jezreel sa kapanahonan ni Salomon o iinaatras an petsa kan mga kabtang na ini sa ibang mga lugar [an Megido asin Hazor] sa kapanahonan ni Acab.” Mantang malinaw na ikinokonektar kan Biblia an lugar kan Jezreel sa kapanahonan ni Acab, naniniwala sia na mas rasonableng akoon na an mga kinotkot na ini nagpapabanaag kan panahon nin pamamahala ni Acab. Si David Ussishkin minaoyon: “Sinasabi kan Biblia na itinogdok ni Salomon an Megido—dai kaiyan sinasabi na itinogdok nia an mismong mga tatang idto.”

Puede daw na Maaraman an Kasaysayan nin Jezreel?

Ibinubugtak daw sa pagduda kan mga nadiskobreng ini kan arkeolohiya asin kan kasunod na debate an pagkasaysay sa Biblia manongod sa Jezreel o ki Salomon? An totoo, daing gayo nin direktang koneksion an kontrobersia sa arkeolohiya sa pagkasaysay sa Biblia. An arkeolohiya nagsisiyasat sa kasaysayan sa laen na basehan kisa kan sa estorya sa Biblia. Iyan nagpapalataw nin laen na mga hapot asin may ibang idinodoon. Puedeng ikomparar nin saro an estudyante sa Biblia asin an arkeologo sa mga biahero sa haros magkaabay na mga ruta. An sarong biahero nagmamaneho sa tinampo, an saro naglalakaw sa gilid kan dalan. Magkalaen an saindang konsentrasyon asin interes. Pero, an saindang punto de vista sa parate magkakomplemento imbes na nagkakasarongatan. An pagkomparar sa mga impresyon kan duwang biahero puedeng magresulta sa kawiliwiling mga pakarorop.

An Biblia igwa nin nasusurat na rekord kan suanoy na mga pangyayari asin tawo; an arkeolohiya naghihingoang makua an impormasyon manongod sa mga pangyayari asin tawo na ini paagi sa pagsiyasat sa ano man na tada kaiyan na puede pang makua sa daga. Minsan siring, an mga tadang ini sa parate bako nanggad kompleto asin puedeng magkaigwa nin manlaenlaen na interpretasyon. Mapadapit digdi, sa saiyang librong Archaeology of the Land of the Bible​—10,000−586 B.C.E., si Amihai Mazar nagkokomento: “An arkeolohikong gibohon sa langtad . . . saro nanggad na arte saka kombinasyon nin pagsasanay asin propesyonal na abilidad. Mayo nin estriktong mga pamamaagi na makagagarantiya sa kapangganahan, asin kaipuhan an pagigin madaling makibagay asin mapag-imbentong isip kan mga namamahala sa langtad. An karakter, talento, asin sentido komun kan arkeologo pareho kahalaga kan pagsasanay sa saiya asin kan mga paagi na magagamit nia.”

Pinatunayan kan arkeolohiya an pag-eksister nin sarong dakulang sentro nin hade asin militar sa Jezreel, sarong sentro na nag-eksister sa makangangalas na halipot na panahon durante kan historikong kapanahonan na kadungan kan pamamahala ni Acab—siring kan pagsaysay kan Biblia. Dakol na iba pang nakapupukaw nin interes na hapot an pinalataw na tibaad pag-adalan kan mga arkeologo sa maabot na mga taon. Pero, an mga pahina kan Tataramon nin Dios, an Biblia, padagos na nagtataram nin malinaw, na itinatao sa sato an bilog na estorya sa paagi na nungkang magigibo nin mga arkeologo.

[Nota sa Ibaba]

[Mga Ritrato sa pahina 26]

Arkeolohikong mga pagkotkot sa Jezreel

[Ritrato sa pahina 28]

Cananeong idolo na nakua sa Jezreel