An mga Ebanghelyo—Kasaysayan o Eroestorya Sana?

SA BILOG na kinaban an estorya dapit ki Jesus na taga Nazaret​—sarong hoben na lalaki na luminiwat sa dalagan kan kasaysayan nin tawo​—nagin nang pundamental na kabtang nin sosyedad. Iyan kabtang kan pormal asin impormal na edukasyon kan mga tawo. Para sa dakol an mga Ebanghelyo iyo an mga burabod nin mga katotoohan asin proberbio na dai apektado nin panahon, arog baga kan, “Pabayaan na an saindong Iyo mangahulogan nin Iyo, an saindong Dai, Dai.” (Mateo 5:37) Sa katunayan, an pagkasaysay sa mga Ebanghelyo tibaad iyo an basehan kan mga leksion na itinokdo sa saindo kan saindong mga magurang, Kristiano man sinda o bako.

Para sa minilyon na sinserong parasunod ni Cristo, an mga Ebanghelyo nagtatao kan deskripsion kan tawo na para sa saiya andam sindang magdusa asin magadan. An mga Ebanghelyo nagtao man kan basehan asin inspirasyon para sa kosog nin boot, pakatagal, pagtubod, asin paglaom. Kun siring, dai daw kamo maoyon na kakaipuhanon nanggad an dai mapahihimutikan na ebidensia tanganing sayumahan an mga pagkasaysay na ini ta iyan eroestorya sana? Kun iisipon an dakulaon na impluwensia kan pagkasaysay sa mga Ebanghelyo sa kaisipan asin gawe-gawe nin tawo, dai daw kamo mahagad nin nakakokombensir na prueba kun may gustong magpalataw nin pagduda sa pagigin totoo kaiyan?

Inaagda mi kamo na estudyaran an nagkapirang nakapupukaw nin isip na mga hapot mapadapit sa mga Ebanghelyo. Helingon nindo mismo an iniisip nin nagkapirang nag-aadal sa mga Ebanghelyo manongod sa mga isyung ini, minsan ngani an nagkapira sa sainda dai naghihingakong Kristiano. Dangan puede kamong gumibo nin sadiri nindong may kabatidan na mga konklusyon.

MGA HAPOT NA DAPAT ESTUDYARAN

◆ Posible daw na eksperto sanang uroimbento an mga Ebanghelyo?

Si Robert Funk, an kagpundar kan Seminar Dapit ki Jesus, nagsasabi: “Si Mateo, Marcos, Lucas, asin Juan ‘iprinesentar an Mesiyas’ tanganing ioyon sia sa Kristianong doktrina na naglataw pagkagadan ni Jesus.” Minsan siring, mantang isinusurat an mga Ebanghelyo, buhay pa an dakol na nakadangog sa mga tataramon ni Jesus, nakaobserbar sa saiyang mga gibo, asin nakaheling sa saiya pagkabuhay nia liwat. Dai ninda sinahotan nin ano man na pandadaya an mga kagsurat kan mga Ebanghelyo.

Estudyare an pagkagadan asin pagkabuhay liwat ni Cristo. Bako sana an mga Ebanghelyo an igwa nin masasarigan na mga pagkasaysay dapit sa pagkagadan asin pagkabuhay liwat ni Jesus kundi pati man an enot na kanonikal na surat ni apostol Pablo sa mga Kristiano sa suanoy na Corinto. Sia nagsurat: “Itinao ko sa saindo, kaiba kan enot na mga bagay, an inako ko man, na si Cristo nagadan para sa satong mga kasalan oyon sa Kasuratan; asin na sia ilinobong, iyo, na sia binuhay liwat sa ikatolong aldaw oyon sa Kasuratan; asin na sia nagpaheling ki Cefas, dangan sa kagduwa. Pakalihis kaiyan sia nagpaheling sa labing limang gatos na tugang sa saro sanang beses, na an kadaklan buhay pa sagkod ngonyan, alagad an nagkapira natorog na sa kagadanan. Pakalihis kaiyan sia nagpaheling ki Santiago, dangan sa gabos na apostol; alagad sa kahurihurihi nagpaheling man sia sa sako na garo sa saro na namundag na kulang sa bulan.” (1 Corinto 15:​3-8) An siring na mga nakaheling mismo iyo an paraingat kan makasaysayan na mga impormasyon mapadapit sa buhay ni Jesus.

An pag-uroimbento sana na inaalegar nin mga kritiko sa presenteng panahon mayo sa Kristianong Griegong Kasuratan. Imbes, iyan minalataw sa mga dokumento kaidtong ikaduwang siglo C.E. Kaya an  nagkapirang bakong sono sa Kasuratan na mga estorya manongod ki Cristo ginibo kan an apostasiya gikan sa tunay na Kristianismo nagtatalubo sa tahaw nin mga komunidad na suhay sa kongregasyon kan mga apostol.​—Gibo 20:​28-​30.

◆ Posible daw na leyenda an mga Ebanghelyo?

Para sa autor asin kritiko na si C. S. Lewis masakit mansayon an mga Ebanghelyo na leyenda sana. “Bilang literaryong historyador ako lubos na kombensido na magin ano man an mga Ebanghelyo, an mga iyan bakong leyenda,” an isinurat nia. “An mga iyan bakong gayong artistiko tanganing magin . . . leyenda. An kadaklan sa buhay ni Jesus dai ta aram, asin mayo nin mga tawong nag-iimbento nin leyenda an matogot na iyan magin siring.” Interesante man na minsan ngani an bantog na historyador na si H. G. Wells dai naghingakong Kristiano, inadmitir nia: “An gabos na apat [na kagsurat kan Ebanghelyo] nagkakaoroyon sa paglaladawan sa sato nin sarong depinidong marhay na personalidad; an mga iyan igwa nin . . . nakakokombensir na katunayan.”

Estudyare an sarong pangyayari kan an binuhay liwat na si Jesus magpaheling sa saiyang mga disipulo. An sarong matibay na paragibo nin leyenda posibleng marhay na ipaheheling si Jesus na pambihira an pagbalik, nagtatao nin importanteng pahayag, o papanoon nin liwanag asin kamurawayan. Imbes, an mga kagsurat kan mga Ebanghelyo ilinaladawan sana sia na nagtitindog sa atubangan kan saiyang mga disipulo. Dangan naghapot sia: “Saradang na aki, mayo kamo nin ano man na makakakan, bako daw?” (Juan 21:5) An intelektuwal na si Gregg Easterbrook nagkonklusyon: “Ini an klase nin mga detalye na nagsusuherir nin tunay na pagkasaysay, bakong pag-eroestorya sana.”

An sahot na an mga Ebanghelyo leyenda sarongat man sa estriktong rabinikong pamamaagi nin pagtotokdo na uso durante kan panahon kan pagsurat sa mga Ebanghelyo. An pamamaaging iyan susog na marhay sa pakanood paagi sa pagtuom na naggagamit nin pag-orootro. Oyon ini sa eksakto asin maingat na pagtradusir kan mga tataramon asin ginibo ni Jesus na sarongat sa pag-imbento nin dinagdagan na bersion.

◆ Kun leyenda an mga Ebanghelyo, posible daw na makompilar tolos-tolos iyan pagkagadan ni Jesus?

Segun sa makukuang mga ebidensia, an mga Ebanghelyo isinurat sa pag-oltanan kan mga taon 41 asin 98 C.E. Si Jesus nagadan kan taon 33 C.E. Ini nangangahulogan na an estorya kan saiyang buhay tinipon sa medyo halipot na panahon pagkatapos kan saiyang ministeryo. Nag-aatubang ini nin dakulaon na olang sa argumento na an mga estorya sa mga Ebanghelyo leyenda sana. Kaipuhan an panahon tanganing magibo an mga leyenda. Halimbawa an Iliad asin an Odyssey kan suanoy na Griegong poeta na si Homer. May mga nagsasabi na an teksto kan duwang plosang leyenda na iyan gradwal na isinurat asin nagin establisado sa laog nin ginatos na taon. Kumusta man an mga Ebanghelyo?

Sa saiyang libro na Caesar and Christ, an historyador na si Will Durant nagsurat: “Kun an pirang simpleng tawo . . . nakapag-imbento nin mapuersa asin nakaaakit na marhay na personalidad, nin halangkawon na etika asin nakaiinspirar na bisyon nin pagkanitugang nin mga tawo, iyan magigin milagro na mas masakit na gayong paniwalaan kisa ano man na isinurat sa mga Ebanghelyo. Pakalihis nin duwang siglo nin Mas Halangkaw na Gradong Pagkritika an sumaryo kan buhay, karakter, asin katokdoan ni Cristo, nagdadanay na rasonable an pagigin klaro, asin iyo an pinakainteresanteng kabtang sa kasaysayan nin taga Solnopan.”

◆ Liniwat daw kan huri an mga Ebanghelyo tanganing ibagay sa mga pangangaipo kan enot na Kristianong komunidad?

An nagkapirang kritiko may argumento na an politika kan enot na Kristianong komunidad nagpangyari sa mga kagsurat kan mga Ebanghelyo na liwaton an estorya dapit ki Jesus o dagdagan iyan. Minsan siring, an maingat na pagsiyasat sa mga Ebanghelyo nagpapaheling na daing nangyaring siring na pagdodoktor. Kun an pagkasaysay sa mga Ebanghelyo may labot ki Jesus liniwat bilang resulta kan panloloko kan mga Kristiano kaidtong enot na siglo, taano an negatibong mga komento manongod sa mga Judio sagkod sa mga Hentil ta yaon pa giraray sa teksto?

An sarong halimbawa yaon sa Mateo 6:​5-7, na dian kinotar si Jesus na nagsasabi: “Kun kamo namimibi, dai kamo mag-arog sa mga parasaginsagin; huli ta gusto nindang mamibi na nagtitindog sa mga sinagoga asin sa mga kanto kan mga tinampo tanganing maheling nin mga tawo. Totoong ako nagsasabi sa saindo, Nakakamtan na ninda an bilog na balos sa sainda.” Malinaw nanggad, pagkondenar  ini sa Judiong mga namomoon sa relihion. Sinabi pa ni Jesus: “Kun namimibi, dai pagparaorootrohon an iyo man sanang mga bagay, arog kan ginigibo kan mga tawo kan mga nasyon [an mga Hentil], huli ta hinohona ninda na dadangogon sinda huli sa paggamit ninda nin kadakol na tataramon.” Sa pagkotar ki Jesus sa paaging ini, an mga kagsurat kan mga Ebanghelyo dai naghihingoang mangombertir. Isinusurat sana ninda an mga tataramon na aktuwal na sinabi ni Jesu-Cristo.

Estudyare man an pagkasaysay sa mga Ebanghelyo mapadapit sa mga babae na nagsongko sa linobngan ki Jesus asin naheling ninda na iyan daing laog. (Marcos 16:​1-8) Segun ki Gregg Easterbrook, “sa sosyolohiya kan suanoy na Tahaw na Sirangan, an testimonya nin mga babae ibinibilang na natural nang bakong masasarigan: halimbawa, an duwang lalaking saksi supisyente na tanganing patunayan na nagkasala nin pagsambay an sarong babae, mantang mayo nin testimonya nin babae na puedeng magpatunay na nagkasala an sarong lalaki.” Sa katunayan, an mga disipulo mismo ni Jesus dai naniwala sa mga babaeng idto! (Lucas 24:11) Sa siring harayong marhay an posibilidad na an siring na estorya puedeng tuyo na inimbento.

An kadaihan nin parabola sa mga surat asin sa libro nin Gibo sarong makosog na argumento na idtong mga yaon sa Ebanghelyo dai isinaliot kan enot na mga Kristiano kundi sinabi mismo ni Jesus. Saro pa, an maingat na pagkomparar kan mga Ebanghelyo sa mga surat naghahayag na an mga tataramon ni Pablo ni kan iba pang kagsurat kan Griegong Kasuratan dai tusong liniwat an mga tataramon asin iinatribwir ki Jesus. Kun an enot na Kristianong komunidad ginibo an siring na bagay, asahan ta na maheheling ta sa pagkasaysay sa mga Ebanghelyo an kisuerra nagkapira kan materyal sa mga surat. Huling mayo kitang naheheling, may kasiertohan kitang makakokonklusyon na an materyal sa mga Ebanghelyo orihinal asin totoo.

◆ Paano man an garo baga mga kontradiksion sa mga Ebanghelyo?

An mga kritiko haloy nang naghihingako na an mga Ebanghelyo pano nin mga kontradiksion. An historyador na si Durant naghingoang siyasaton an pagkasaysay sa mga Ebanghelyo paagi sa punto de vista na basado sana sa katunayan​—bilang makasaysayan na mga dokumento. Minsan ngani sinasabi nia na igwa nin garo baga mga kontradiksion dian, sia nagkonklusyon: “An mga kontradiksion sadit-sadit [daing halagang mga detalye], bakong mahalaga; sa pundamental an sinoptikong mga ebanghelyo pambihira kagayon kan pagkaoroyon, asin iyan daing liwat-liwat na paglaladawan ki Cristo.”

An garo baga mga kontradiksion sa pagkasaysay sa mga Ebanghelyo sa parate madaling husayon. Bilang ilustrasyon: An Mateo 8:​5 nagsasabi na “an sarong opisyal nin hukbo nagdolok [ki Jesus], na nakikimaherak sa saiya” na paomayan an sarong surogoon na lalaki. Sa Lucas 7:​3, mababasa ta na an opisyal ‘nagsugo nin kamagurangan na lalaki kan mga Judio [ki Jesus] tanganing pakiolayan sia na paduman asin iligtas an oripon.’ Sinugo kan opisyal an kamagurangan bilang saiyang representante. Si Mateo nagsasabi na an opisyal sa hukbo mismo an nakimaherak ki Jesus huli ta an lalaking iyan nakiolay paagi sa kamagurangan, na  nagserbing saiyang representante sa pagtaram. Saro sana ining halimbawa na nagpapaheling na an soboot mga dai pagkakaoyon sa mga Ebanghelyo puedeng husayon.

Kumusta man an mga paghihingako nin mas halangkaw na gradong mga kritiko na an mga Ebanghelyo dai nakakaabot sa pinagbabasaran nin pagigin tunay na kasaysayan? Nagpapadagos si Durant: “Huli sa entusiasmo sa mga pagdiskobre kaiyan estriktong marhay na binalo kan Mas Halangkaw na Gradong Pagkritika an Bagong Tipan sa pagigin totoo kaiyan kaya paagi kaiyan an sanggatos na suanoy na bantog na tawo​—halimbawa, si Hammurabi, David, Socrates​​—magigin mga leyenda. Sa ibong kan mga prehuwisyo asin dati nang teolohikong mga nasa isip kan mga ebanghelista, nakasurat sinda nin dakol na pangyayari na puede kutanang itinago nin mga paraimbento sana​—an pagdinaraogan kan mga apostol para sa halangkaw na mga kamugtakan sa Kahadean, an pagdulag ninda pakatapos na arestaron si Jesus, an pagpainda ni Pedro . . . Mayong siisay man na nagbabasa kan mga estoryang ini an puedeng magduda sa pagigin totoo kan mga personahe sa likod kaiyan.”

◆ Irinerepresentar daw kan Kristianismo sa presenteng panahon an Jesus na nasa mga Ebanghelyo?

An Seminar Dapit ki Jesus nagpahayag na an pagsiyasat kaiyan sa mga Ebanghelyo “bakong sakop kan mga dikta kan mga konsilyo nin iglesia.” Alagad narealisar kan historyador na si Wells na igwa nin dakulaon na kalaenan an mga katokdoan ni Jesus na iinatubang sa Ebanghelyo asin an sa Kakristianohan. Sia nagsurat: “Daing ebidensia na nadangog man lamang kan mga apostol ni Jesus an dapit sa Trinidad​—kisuerra gikan sa saiya. . . . Ni may itinaram [si Jesus] manongod sa pagsamba sa saiyang ina na si Maria, na nagbalatkayong si Isis, an Reyna nin langit. An gabos na haros karakteristiko nin Kakristianohan sa pagsamba asin paggamit, saiyang inignoro.” Kun siring, dai puedeng husgaran nin saro an halaga kan mga Ebanghelyo basado sa mga katokdoan kan Kakristianohan.

 ANO AN KONKLUSYON NINDO?

Pakatapos na estudyaran an nasambitan na mga punto, ano sa paghona nindo? Igwa daw nin totoo, nakakokombensir na prueba na an mga Ebanghelyo eroestorya sana? Para sa dakol an mga hapot asin pagduda na pinalataw manongod sa pagigin totoo kan mga Ebanghelyo bakong masasarigan asin dai nakakokombensir. Tanganing makagibo nin personal na opinyon, kaipuhan nindong basahon an mga Ebanghelyo na igwa nin bukas na isip. (Gibo 17:11) Kun ineestudyaran nindo an pagkaoroyon, pagkasadiosan, asin pagkaeksakto nin pag-atubang kan mga Ebanghelyo sa personalidad ni Jesus, marerealisar nindo na an pagkasaysay na ini bako nanggad na koleksion nin mga pabula. *

Kun sisiyasaton nindo nin maingat an Biblia asin iaaplikar an hatol kaiyan, maheheling nindo kun paano kaiyan kayang bagohon an saindong buhay na magin mas marahay. (Juan 6:68) Nangorognang totoo ini dapit sa mga tataramon ni Jesus na nasusurat sa mga Ebanghelyo. Dugang pa, manonodan nindo dian an manongod sa makangangalas na ngapit na natatagama para sa makinuyog na katawohan.​​—Juan 3:​16; 17:​3, 17.

[Nota sa Ibaba]

[Kahon sa pahina 7]

Ebidensia nin Totoong Pagbabareta

KAIDTONG nagkapirang taon na an nakaagi an sarong Australianong parasurat nin bareta asin dating kritiko kan Biblia nagtuga: “Sa kaenot-enote sa sakong buhay ginibo ko an normal nang enot na obligasyon nin sarong parabareta: berepikaron an sakong impormasyon. . . . Asin nakubhanan ako, huli ta an binabasa ko [sa pagkasaysay sa mga Ebanghelyo] bakong leyenda asin bako iyan na garo natural na eroestorya. Iyan pagbabareta. Direkta asin segunda manong pagkasaysay nin pambihirang mga pangyayari . . . An pagbabareta igwa nin midbidan, asin an midbidan na iyan yaon sa mga Ebanghelyo.”

Kaagid kaiyan, si E. M. Blaiklock, propesor sa klasiko sa Unibersidad nin Auckland, nagtao nin argumento: “Naghihingako ako na sarong historyador. Historiko an sakong pamamaagi sa Klasiko. Asin sinasabi ko sa saindo na an ebidensia para sa buhay, pagkagadan, asin pagkabuhay liwat ni Cristo mas marahay an pagkapatotoo kisa kadaklan na impormasyon nin suanoy na kasaysayan.”

[Mapa/Mga Ritrato sa pahina 8, 9]

(Para sa aktuwal na format, hilingon an publikasyon)

FENICIA

GALILEA

Salog nin Jordan

JUDEA

[Mga Ritrato]

“An ebidensia para sa buhay, pagkagadan, asin pagkabuhay liwat ni Cristo mas marahay an pagkapatotoo kisa kadaklan na impormasyon nin suanoy na kasaysayan.”—PROPESOR E. M. BLAIKLOCK

[Credit Line]

Mga mapa sa likod: Basado sa sarong mapa na nakua an diretsong ipublikar kan Pictorial Archive (Near Eastern History) Est. and Survey of Israel.