“Kun Mayo nin Ilustrasyon Dai Sia Nagtataram sa Sainda”
“Kun Mayo nin Ilustrasyon Dai Sia Nagtataram sa Sainda”
“[Nagsabi si] Jesus sa mga kadaklan paagi sa mga ilustrasyon. Sa katotoohan, kun mayo nin ilustrasyon dai sia nagtataram sa sainda.”—MATEO 13:34.
1, 2. (a) Taano ta dai madaling malingawan an epektibong mga ilustrasyon? (b) Anong klaseng mga ilustrasyon an ginamit ni Jesus, asin anong mga hapot an minalataw manongod sa paggamit nia nin mga ilustrasyon? (Helingon man an nota sa ibaba.)
MAY natatandaan daw kamong sarong ilustrasyon na nadangog nindo, tibaad sa sarong pampublikong diskurso, dakol nang taon an nakaagi? An epektibong mga ilustrasyon dai madaling malingawan. An sarong autor nagsabi na an mga ilustrasyon “ginigibong mata an talinga asin pinangyayari an mga naghihinanyog na mag-isip nin mga ladawan sa saindang payo.” Huling sa parate nakakapag-isip kitang marhay kun igwang mga ladawan, paagi sa mga ilustrasyon nagigin mas pasil na masabotan an mga ideya. An mga ilustrasyon puedeng magtaong buhay sa mga tataramon, na nagtotokdo nin mga leksion na nakakatadom sa satong memorya.
2 Daing paratokdo digdi sa daga na nagin mas matibay pa ki Jesu-Cristo sa paggamit nin mga ilustrasyon. An dakol na parabola ni Jesus madaling matandaan pakalihis nin haros duwang ribong taon pakatapos na iyan itaram. a Taano ta nagsarig na marhay si Jesus sa partikular na pamamaaging ini nin pagtotokdo? Asin paano nagin epektibong marhay an saiyang mga ilustrasyon?
Kun Taano ta Nagtokdo si Jesus Paagi sa mga Ilustrasyon
3. (a) Segun sa Mateo 13:34, 35, ano an sarong dahelan kun taano ta naggamit si Jesus nin mga ilustrasyon? (b) Ano an nagpaparisa na siertong pinahahalagahan ni Jehova an pamamaaging ini nin pagtotokdo?
3 An Biblia nagtatao nin duwang risang gayong dahelan kun taano ta naggamit si Jesus nin mga ilustrasyon. Enot, an paggamit nia kaiyan nakaotob sa hula. Si apostol Mateo nagsurat: “[Nagsabi si] Jesus sa mga kadaklan paagi sa mga ilustrasyon. Sa katotoohan, kun mayo nin ilustrasyon dai sia nagtataram sa sainda; tanganing maotob an itinaram paagi sa propeta na nagsabi: ‘Bubukahon ko an sakong ngoso na may mga ilustrasyon.’” (Mateo 13:34, 35) An “propeta” na kinotar ni Mateo iyo an kompositor kan Salmo 78:2. An salmistang iyan nagsurat paagi sa pasabong kan espiritu nin Dios dakol na siglo bago namundag si Jesus. Bako daw na pambihira na ginatos na taon antes pa kaiyan, dineterminaran na ni Jehova na an saiyang Aki magtotokdo paagi sa mga ilustrasyon? Sierto nanggad na pinahahalagahan ni Jehova an pamamaaging ini nin pagtotokdo!
4. Paano ipinaliwanag ni Jesus kun taano ta naggamit sia nin mga ilustrasyon?
4 Ikaduwa, ipinaliwanag mismo ni Jesus na naggamit sia nin mga ilustrasyon tanganing isuway an mga tawong an puso dai nag-aako. Pakatapos na isaysay nia sa “dakulang mga kadaklan” an parabola kan parasabwag, an mga disipulo nia naghapot: “Taano ta nagtataram ka sa sainda paagi sa mga ilustrasyon?” Si Jesus nagsimbag: “Itinao sa saindo an pakasabot kan sagradong mga hilom kan kahadean kan kalangitan, alagad dai iyan itinao sa mga tawong idto. Ini an dahelan na ako nagtataram sa sainda paagi sa mga ilustrasyon, huli ta, sa pagheling, sinda nagheheling nin basang sana, asin sa pagdangog, sinda nagdadangog nin basang sana, ni nakukua man ninda an kahulogan kaiyan; asin sa sainda an hula ni Isaias naootob, na nagsasabi, ‘Sa pagdangog, kamo magdadangog alagad dai nanggad makukua an kahulogan kaiyan; asin, sa pagheling, kamo magheheling alagad dai nanggad makakamaan. Huli ta an puso kan banwaan na ini nagin dai nag-aako.’”—Mateo 13:2, 10, 11, 13-15; Isaias 6:9, 10.
5. Paano pinangyari kan mga ilustrasyon ni Jesus na ikasuway an mapakumbabang mga naghihinanyog sa mga mapalangkaw an puso?
5 Ano an manongod sa mga ilustrasyon ni Jesus na nagpangyaring ikasuway an mga tawo? Sa nagkapirang kamugtakan, kinaipuhan kan mga naghihinanyog sa saiya na magsiyasat nin maingat tanganing masabotan an lubos na kahulogan kan saiyang mga tataramon. An mapakumbabang mga indibiduwal napahiro na humagad nin dugang na impormasyon. (Mateo 13:36; Marcos 4:34) Kun siring, an mga ilustrasyon ni Jesus naghayag nin mga katotoohan sa mga tawong an puso naghihimuyawot kaiyan; kadungan kaiyan, itinago kan saiyang mga ilustrasyon an katotoohan sa mga tawong mapalangkaw an puso. Pambihira nanggad na paratokdo si Jesus! Siyasaton niato ngonyan an nagkapira sa mga dahelan kun paano nagin epektibong marhay an saiyang mga ilustrasyon.
Pinipili an Ginagamit na mga Detalye
6-8. (a) Anong bentaha an mayo pa sa mga naghihinanyog ki Jesus kan enot na siglo? (b) Anong mga halimbawa an nagpapaheling na pinipili ni Jesus an ginagamit niang mga detalye?
6 Napag-isip-isip na daw nindo kun ano an kamugtakan kan mga disipulong idto kan enot na siglo na direktang nadangog si Jesus na nagtotokdo? Minsan ngani nagkapribilehio sinda na madangog an tingog ni Jesus, mayo pa sinda kan bentaha na makakonsulta sa nasusurat na rekord na magpapagirumdom sa sainda kan mga bagay na sinabi nia. Imbes, kaipuhan nindang rimposon sa saindang isip asin puso an mga tataramon ni Jesus. Paagi sa matibay na paggamit nia nin mga ilustrasyon, pinagin mas pasil ni Jesus para sa sainda na magirumdoman an itinokdo nia. Sa paanong paagi?
7 Pinipili ni Jesus an ginagamit niang mga detalye. Kun an mga detalye igwa nin koneksion sa estorya o kaipuhan para sa pagdodoon, sinesegurado niang iiba iyan. Kaya sinabi nia nin eksakto kun pirang karnero an binayaan mantang hinahanap kan kagsadiri an saro na nalagalag, kun pirang oras nagtrabaho sa ubasan an mga trabahador, asin kun pirang talento an ipinagkatiwala.—Mateo 18:12-14; 20:1-16; 25:14-30.
8 Kadungan kaiyan, hinahale ni Jesus an dai kaipuhan na mga detalye na tibaad makaolang sa pagsabot niato sa kahulogan kan mga ilustrasyon. Halimbawa, sa parabola kan daing herak na oripon, dai ipinaliwanag kun paano an oripon na iyan nagkautang nin 60,000,000 na denario. An idinodoon ni Jesus iyo an pangangaipo na magin mapagpatawad. An mahalaga, bakong kun paano nagkautang an oripon, kundi kun paano pinatawad an saiyang utang asin kun paano nia man trinatar an sarong kapwa oripon na may utang sa saiya na medyo kakadikit. (Mateo 18:23-35) Kaagid kaiyan, sa ilustrasyon kan gastador na aki, dai nagtao si Jesus nin paliwanag kun taano ta bigla na sanang hinagad kan nguhod na aki an saiyang mana asin kun taano ta ginastar nia iyan. Alagad sinabi ni Jesus an detalye kun ano an namatean kan ama asin an nagin reaksion kaini kan an saiyang aki magbago an puso asin nagpuli. An mga detalyeng iyan mapadapit sa reaksion kan ama mahalaga sa punto na gustong idoon ni Jesus, na si Jehova “bulaos” na nagpapatawad.—Isaias 55:7; Lucas 15:11-32.
9, 10. (a) Kun ilinaladawan an mga personahe sa saiyang mga ilustrasyon, sa ano nakasentro si Jesus? (b) Paano pinagin mas pasil ni Jesus para sa mga naghihinanyog sa saiya asin sa iba pa na matandaan an saiyang mga ilustrasyon?
9 Si Jesus may diskresion man sa paglaladawan nia kan mga personahe sa saiyang mga parabola. Imbes na iladawan nin detalyado an itsura kan personahe, si Jesus parateng nakasentro sa mga ginibo o nagin reaksion ninda sa mga pangyayaring isinasaysay nia. Huli kaini, imbes na iladawan an itsura kan tataong makipagkapwa-tawong Samaritano, an isinaysay ni Jesus iyo an orog pa nanggad na mahalaga—kun paano maheherakon na tinabangan kan Samaritano an eridong Judio na nakahigda sa tinampo. Isinabi ni Jesus an mga detalye na kaipuhan tanganing itokdo na an pagkamoot sa kapwa maninigo na bako sanang sa mga tawong kapareho niato an rasa o nasyonalidad.—Lucas 10:29, 33-37.
10 An maingat na paggamit ni Jesus nin mga detalye nagpangyari na an saiyang mga ilustrasyon magin halipot asin simple. Sa siring ginibo niang magin mas pasil para sa mga naghihinanyog sa saiya kaidtong enot na siglo—asin sa dai mabilang na iba pa na sa huri magbabasa kan ipinasabong na mga Ebanghelyo—na matandaan iyan asin an mahalagang mga leksion na itinotokdo kaiyan.
May Labot sa Pangaroaldaw na Buhay
11. Tumao nin mga halimbawa kun paano an mga parabola ni Jesus nagpaparisa nin mga bagay na daing duda na naobserbaran nia mantang nagdadakula sa Galilea.
11 Matibay si Jesus sa paggamit nin mga ilustrasyon na may labot sa buhay nin mga tawo. An dakol sa mga parabola nia nagpaparisa nin mga bagay na daing duda na naobserbaran nia mantang nagdadakula sa Galilea. Isip-isipa nguna an manongod sa enot na mga taon kan saiyang buhay. Gurano daw kaparate niang naheheling an saiyang ina na nagluluto nin tinapay na may lebadura paagi sa pagkua nin sarong pidaso nin pinausbog na masa na natada kan nakaaging pagluto asin paggamit kaiyan bilang lebadura? (Mateo 13:33) Pirang beses daw niang pinagmasdan an mga parasira mantang itinataktak ninda an saindang mga hikot sa malinaw na asul na katubigan kan Dagat nin Galilea? (Mateo 13:47) Gurano kaparate niang pinagmasdan an mga aki na nagkakarawat sa sadan? (Mateo 11:16) Posibleng inobserbaran ni Jesus an iba pang ordinaryong mga bagay na ginamit sa saiyang mga ilustrasyon—mga banhi na isinasabwag, magayagayang mga punsion sa kasal, asin mga tipasi sa oma na nahihinog na sa saldang.—Mateo 13:3-8; 25:1-12; Marcos 4:26-29.
12, 13. Paano ipinaheling kan parabola ni Jesus kan trigo asin mga doot an pagigin pamilyar nia sa lokal na mga kamugtakan?
12 Kaya bakong makangangalas na an mga kamugtakan asin situwasyon sa pangaroaldaw na buhay nakasaliot sa dakol na ilustrasyon ni Jesus. Kun siring, tanganing masabotan nin mas lubos an saiyang pagkaeksperto sa paggamit kan pamamaaging ini nin pagtotokdo, makatatabang na estudyaran an kahulogan kan saiyang mga tataramon para sa mga naghihinanyog sa saiya na Judio. Helingon ta an duwang halimbawa.
13 Enot, sa parabola kan trigo asin mga doot, isinaysay ni Jesus an manongod sa sarong tawo na nagsabwag nin marahay na trigo sa saiyang oma alagad “an sarong kaiwal” linaog an oma asin sinabwagan iyan nin mga doot. Taano ta pinili ni Jesus an partikular na maraot na ginibong iyan? Bueno, tandaan na isinaysay nia an ilustrasyon harani sa Dagat nin Galilea, asin an pangenot na okupasyon kan mga taga Galilea minalataw na agrikultura. May maorog pa daw na danyos sa sarong paraoma na an saiyang oma laogon nin hilom nin sarong kaiwal asin sinabwagan iyan nin nakararaot na mga doot? An sekular na mga ley kan panahon na iyan nagpapaheling na an siring na mga paglaog talagang nangyayari. Bako daw na risang-risa na si Jesus naggamit nin sarong situwasyon na aram kan mga naghihinanyog sa saiya?—Mateo 13:1, 2, 24-30.
14. Sa parabola kan tataong makipagkapwa-tawong Samaritano, taano ta makahulogan an paggamit ni Jesus kan tinampo “hale sa Jerusalem pasiring sa Jerico” tanganing idoon an saiyang punto?
14 Ikaduwa, girumdoma an parabola kan tataong makipagkapwa-tawong Samaritano. Nagpoon si Jesus paagi sa pagsabi: “May sarong tawo na naghihilig hale sa Jerusalem pasiring sa Jerico asin nahulog sa kamot nin mga parahabon, na hinubaan sia sagkod hinampak, asin nagharale, na binayaan siang haros gadan na.” (Lucas 10:30) Makahulogan nanggad an paggamit ni Jesus kan tinampo “hale sa Jerusalem pasiring sa Jerico” tanganing idoon an saiyang punto. Kan isinasaysay an parabolang ini, sia nasa Judea, harani sa Jerusalem; kaya posibleng marhay na aram kan mga naghihinanyog sa saiya an naunabihan na tinampo. An partikular na tinampong iyan aram na marhay na peligroso, nangorogna para sa naglalakaw na solo. Pasikosiko iyan sa daing katawotawong lugar, kaya dakol na matatagoan an mga parahabon.
15. Taano ta mayo nin siisay man na tamang ikakapangatanosan an pagkaindiperente kan saserdote asin Levita sa ilustrasyon may labot sa tataong makipagkapwa-tawong Samaritano?
15 May saro pang mahalagang mangnohon manongod sa pagsambit ni Jesus kan tinampo “hale sa Jerusalem pasiring sa Jerico.” Segun sa estorya, enot may sarong saserdote dangan sarong Levita na nag-aagi man sa tinampong iyan—minsan ngani mayo ni saro na nagpondo tanganing tabangan an biktima. (Lucas 10:31, 32) An mga saserdote an naglilingkod sa templo sa Jerusalem, asin an mga Levita an nagtatabang sa sainda. Dakol na saserdote asin Levita an nag-eerok sa Jerico kun dai sinda nagtatrabaho sa templo, ta an Jerico 23 kilometros sana hale sa Jerusalem. Huli kaini, daing duda na may mga panahon na nag-aagi sinda sa tinampong iyan. Mangnohon man na an saserdote asin an Levita nag-aagi sa tinampo “hale sa Jerusalem,” sa siring naglalakaw hale sa templo. b Kaya mayo nin siisay man na tamang ikakapangatanosan an pagkaindiperente kan mga lalaking ini paagi sa pagsabing, ‘Linikayan ninda an eridong lalaki huli ta garo gadan na ini, asin kun kakapotan ninda an bangkay sinda magigin temporaryong bakong angay na maglingkod sa templo.’ (Levitico 21:1; Bilang 19:11, 16) Bako daw na malinaw na an ilustrasyon ni Jesus nagpaparisa nin mga bagay na pamilyar sa mga naghihinanyog sa saiya?
Kinua sa mga Bagay na Linalang
16. Taano ta bakong makangangalas na si Jesus pamilyar na marhay sa mga linalang?
16 An dakol na ilustrasyon asin parabola ni Jesus naghahayag kan pagigin pamilyar nia sa mga tinanom, hayop, asin kamugtakan kan panahon. (Mateo 6:26, 28-30; 16:2, 3) Saen nia kinua an kaaraman na iyan? Mantang nagdadakula sa Galilea, daing duda na nagkaigwa sia nin bastanteng oportunidad na masdan an mga linalang ni Jehova. Dugang pa dian, si Jesus “an panganay sa gabos na linalang,” asin ginamit sia ni Jehova bilang an “pangenot na trabahador” sa paglalang kan gabos na bagay. (Colosas 1:15, 16; Talinhaga 8:30, 31) Makangangalas daw na si Jesus pamilyar na marhay sa mga linalang? Helingon ta kun paano nia ekspertong ginamit sa saiyang pagtotokdo an kaaraman na ini.
17, 18. (a) Paano ihinahayag kan mga tataramon ni Jesus na nakarekord sa Juan kapitulo 10 na pamilyar sia sa mga ugale nin karnero? (b) Ano an naobserbaran kan mga namamasyar sa mga lugar sa Biblia manongod sa kadayupotan kan mga pastor asin kan mga karnero ninda?
17 Kabilang sa pinakamamomoton na mga ilustrasyon ni Jesus an nakarekord sa Juan kapitulo 10, kun saen an kadayupotan nia sa saiyang mga parasunod ibinaing nia sa kadayupotan nin sarong pastor sa mga karnero kaini. Ihinahayag kan mga tataramon ni Jesus na sia pamilyar na marhay sa mga ugale nin magarong karnero. Sinabi nia na an mga karnero nagpapagiya asin na fiel nindang sinusundan an saindang pastor. (Juan 10:2-4) An daing kaagid na kadayupotan kan mga pastor asin kan mga karnero naobserbaran kan mga namamasyar sa mga lugar sa Biblia. Kan ika-19 siglo, an naturalista na si H. B. Tristram nagsabi: “Minasdan ko kaidto an sarong pastor na nakikikawatkawat sa saiyang aripompon. Sagin ngaya siang madulag; luminapag an mga karnero asin pinalibotan sia. . . . Sa katapustapusi nakapalibot na an bilog na aripompon, na nagruruluksolukso sa palibot nia.”
18 Taano ta sinusundan kan mga karnero an saindang pastor? “Huli ta midbid ninda an saiyang tingog,” an sabi ni Jesus. (Juan 10:4) Talaga daw na midbid kan mga karnero an tingog kan saindang pastor? Base sa personal na obserbasyon, si George A. Smith nagsurat sa saiyang librong The Historical Geography of the Holy Land: “Kun minsan nagpapahingalo kami pag-odto sa kataed kan saro sa mga bubon na idto sa Judea, kun saen tolo o apat na pastor an minaabot dara an saindang mga aripompon. Nagsasaralak an mga karnero, asin iniisip-isip mi kun paano giraray kukuanon kan balang pastor an sadiri niang mga karnero. Alagad pagkatapos kan pagrara asin pagkawatkawat, an mga pastor pasarosaro nang minahale pasiring sa laen-laen na parte kan kababan, asin ikinukurahaw kan balang saro an saiya man na sadiring pag-apod sa mga karnero; asin an kanya-kanyang mga karnero minasuhay sa grupo pasiring sa saindang sadiring pastor, asin an mga aripompon minahale nin siring kaareglado kan pag-abot ninda.” Ini na nanggad an pinakamarahay na paagi ni Jesus tanganing iilustrar an gusto niang idoon. Kun rinerekonoser asin kinukuyog niato an saiyang mga katokdoan saka kun susunodon niato an saiyang paggiya, kun siring kakamtan niato an maboot asin mamomoton na pag-ataman kan “marahay na pastor.”—Juan 10:11.
Kinua sa mga Pangyayari na Aram kan mga Nagdadangog sa Saiya
19. Tanganing sayumahan an bakong totoong honahona, paano epektibong ginamit ni Jesus an sarong lokal na trahedya?
19 An epektibong mga ilustrasyon puedeng mga eksperyensia o halimbawa na mapupurotan nin mga leksion. Sarong beses, ginamit ni Jesus an sarong bago pa sanang pangyayari tanganing sayumahan an bakong totoong honahona na an trahedya nangyayari sa mga maninigo kaiyan. Sia nagsabi: “An kagwalo na narumpagan kan torre sa Siloam, kaya sinda nagadan, pinaghohona daw nindo na sinda napatunayan na may mas dakulang utang [mga parakasala] kisa sa gabos na ibang tawo na nag-eerok sa Jerusalem?” (Lucas 13:4) Si Jesus malinaw na nagtao nin argumento tumang sa pangangatanosan na naimpluwensiahan kan pagtubod sa kapaladan. An 18 kalag na idto dai nagadan huli sa kasalan na ikinaanggot nin Dios. Imbes, an makaturotristeng pagkagadan ninda resulta nin panahon asin pagkanorongod. (Eclesiastes 9:11) Sa siring pinahimutikan nia an sarong falsong katokdoan paagi sa pagsambit sa sarong pangyayari na aram na marhay kan mga nagdadangog sa saiya.
20, 21. (a) Taano ta kinondenar kan mga Fariseo an mga disipulo ni Jesus? (b) Anong pagkasaysay sa Kasuratan an ginamit ni Jesus tanganing ipaheling na nungkang katuyohan ni Jehova an estriktong pag-aplikar kan saiyang ley sa Sabbath? (c) Ano an totokaron sa masunod na artikulo?
20 Sa saiyang pagtotokdo, naggamit man si Jesus nin mga halimbawa sa Kasuratan. Girumdoma kaidtong kinondenar kan mga Fariseo an saiyang mga disipulo huli sa paggutol nin mga tipasi asin pagkakan kaiyan sa Sabbath. An totoo, an binalga kan mga disipulo, bakong an Ley nin Dios, kundi an estriktong interpretasyon kan mga Fariseo sa kun ano an trabahong bakong sono sa ley sa panahon nin Sabbath. Tanganing ipaheling na nungkang katuyohan nin Dios an siring na sobra na man kaestriktong pag-aplikar kan saiyang ley sa Sabbath, sinambit ni Jesus an sarong pangyayari na nakarekord sa 1 Samuel 21:3-6. Kan magutom, si David asin an mga tawohan nia nagpondo sa tabernakulo asin kinakan an tinapay na idodolot, na sinalidahan na. An daan na tinapay normal nang nakareserba na kakakanon kan mga saserdote. Pero, sa mga kamugtakan na idto, si David asin an mga tawohan nia dai kinondenar kan kakanon iyan. Mahalagang mangnohon, an pagkasaysay na iyan an solamenteng nakarekord na pangyayari sa Biblia may labot sa pagkakan sa daan na tinapay kan mga bakong saserdote. Aram nanggad ni Jesus an tamang pagkasaysay na gagamiton, asin daing duda na pamilyar dian an mga naghihinanyog sa saiya na Judio.—Mateo 12:1-8.
21 Totoo nanggad, si Jesus an Dakulang Paratokdo! Mayo kitang magibo kundi magngalas sa saiyang daing kapantay na kakayahan sa pagpasabot kan mahalagang mga katotoohan sa paagi na nasabotan kan mga naghihinanyog sa saiya. Pero paano niato sia maaarog sa satong pagtotokdo? Totokaron ini sa masunod na artikulo.
[Mga Nota sa Ibaba]]
a Dakol na klase an ilustrasyon ni Jesus, kabale an mga halimbawa, pagkokomparar, pagkakaagid, asin metapora. Midbid siang marhay sa paggamit nia nin parabola, na tinawan nin kahulogan na “sarong halipot, sa parate bakong totoo, na estorya na ginugunoan nin moral o espirituwal na katotoohan.”
b An Jerusalem mas halangkaw na lugar kisa Jerico. Kun siring, kun nagbabaklay “hale sa Jerusalem pasiring sa Jerico,” siring kan sabi sa parabola, an sarong nagbabaklay “naghihilig.”
Nagigirumdoman daw Nindo?
• Taano ta nagtokdo si Jesus paagi sa mga ilustrasyon?
• Anong halimbawa an nagpapaheling na si Jesus naggamit nin mga ilustrasyon na aram kan mga naghihinanyog sa saiya kaidtong enot na siglo?
• Paano ekspertong ginamit ni Jesus sa saiyang mga ilustrasyon an kaaraman nia dapit sa mga linalang?
• Sa anong mga paagi ginamit ni Jesus an mga pangyayari na aram kan mga nagdadangog sa saiya?
[Mga Hapot Para sa Pag-adal]
[Mga ritrato sa pahina 15]
Nag-estorya si Jesus manongod sa sarong oripon na habong patawadon an medyo sadit na utang asin manongod sa sarong ama na pinatawad an gastador na aki na minalgastar an gabos niang mana
[Ritrato sa pahina 16]
Ano an gustong idoon kan parabola ni Jesus kan tataong makipagkapwa-tawong Samaritano?
[Ritrato sa pahina 17]
Talaga daw na midbid kan mga karnero an tingog kan pastor ninda?