An “Septuaginta”​—Kapakipakinabang kan Nakaagi Asin sa Presente

AN SARONG maimpluwensiang tawo hale sa Etiopia nagbibiahe pauli hale sa Jerusalem. Mantang nagbibiahe sa kalabaan kan sarong tinampo sa desierto na nakasakay sa saiyang karuwahe, binabasa nia nin makosog an sarong relihiosong balumbon. An paliwanag sa mga tataramon na binasa nia nagkaigwa nin makosog na epekto sa saiya kaya an saiyang buhay nabago poon kaidto. (Gibo 8:26-38) Binabasa kan tawong iyan an Isaias 53:​7, 8 sa pinakaenot na traduksion  kan Biblia​—an Griegong Septuaginta. An traduksion na ini nagkaigwa nin importanteng marhay na kabtang sa pagpalakop kan mensahe sa Biblia sa laog nin dakol na siglo kaya inapod iyan na sarong traduksion nin Biblia na luminiwat kan kinaban.

Kasuarin asin sa anong mga sirkunstansia iinandam an Septuaginta? Taano ta nangaipo kan siring na traduksion? Gurano iyan nagin kapakipakinabang sa nag-aging mga siglo? Ano, kun igwa man, an puedeng itokdo sa sato ngonyan kan Septuaginta?

Ginibo Para sa mga Judiong Nagtataram nin Griego

Kaidtong 332 B.C.E. kan si Alejandrong Dakula nagmartsa pasiring sa Egipto pagkatapos laglagon an siudad sa Fenicia na Tiro, sia tinaratara bilang sarong paraligtas. Dian tinugdas nia an siudad nin Alejandria, an sentro nin kaaraman sa suanoy na kinaban. Sa kamawotan na ipalakop an kulturang Griego sa mga tawo na nag-iistar sa kinongkistar na kadagaan, iinintrodusir ni Alejandro an komun na Griego (Koine) sa bilog na mahiwason niang rona.

Kaidtong ikatolong siglo B.C.E., an Alejandria nagkaigwa nin dakulang populasyon nin mga Judio. Buminalyo sa Alejandria an dakol na Judio na, pagkatapos madistiero sa Babilonya, nag-iistar sa suruwaysuway na kolonya sa luwas kan Palestina. Gurano kakabisado kan mga Judiong ini an lenguaheng Hebreo? An Cyclopedia ni McClintock asin Strong nagsasabi: “Aram na marhay na pagkatapos na magbalik an mga Judio hale sa pagkabihag sa Babilonya, huling dai nang gayo tatao kan suanoy na Hebreo, an mga pagbasa sa mga libro ni Moises sa sinagoga sa Palestina ipinaliliwanag sa sainda sa tataramon nin Caldeo . . . An mga Judio sa Alejandria dai pang gayo tatao kan Hebreo; an aram nindang lenguahe iyo an Griego sa Alejandria.” Minalataw na an kamugtakan sa Alejandria tamang-tama para sa pagtradusir kan Hebreong Kasuratan sa Griego.

Isinurat ni Aristobulo, sarong Judio na nabuhay kan ikaduwang siglo B.C.E., na sarong bersion kan Hebreong ley an itrinadusir sa Griego asin nakompleto durante kan paghade ni Tolomeo Filadelfo (285-​246 B.C.E.). Nagkakalaenlaen an mga opinyon sa kun ano an boot sabihon ni Aristobulo kan “ley.” May mga naghohona na an boot niang sabihon iyo sana an Pentateuco, mantang an iba nagsasabi na tibaad an nasa isip nia iyo an bilog na Hebreong Kasuratan.

Sa paano man, segun sa tradisyon mga 72 na Judiong intelektuwal an kalabot sa enot na nasusurat na traduksion kan Kasuratan hale sa Hebreo pasiring sa Griego. Sa huri, pinonan nang gamiton an bilog na numerong 70. Huli kaini, an bersion inapod na Septuaginta, na nangangahulogan nin “70,” asin isinurat na LXX, an Romanong numero para sa 70. Sa katapusan kan ikaduwang siglo B.C.E., an gabos na libro kan Hebreong Kasuratan mababasa na sa Griego. Sa siring, an ngaran na Septuaginta sa kahurihurihi ipinanongod na sa bilog na Hebreong Kasuratan na trinadusir sa Griego.

Kapakipakinabang kan Enot na Siglo

An Septuaginta ginamit na marhay kan mga Judio na nagtataram nin Griego bago asin durante kan panahon ni Jesu-Cristo asin kan saiyang mga apostol. An kadaklan sa mga Judio asin proselito na nagkakatiripon sa Jerusalem kan aldaw nin Pentecostes 33 C.E. hale sa distrito nin Asia, Egipto, Libya, Roma, asin Creta​​—mga lugar na an mga tawo nagtataram nin Griego. Daing duda, napagkatodan na nindang magbasa sa Septuaginta. (Gibo 2:9-11) Sa siring, an bersion na ini nakaimpluwensia sa pagpalakop kan maogmang bareta kan enot na siglo.

Halimbawa, kan nakikipag-olay sa mga lalaking taga Cirene, Alejandria, Cilicia, asin Asia, an disipulong si Esteban nagsabi: “Pinasugoan ni Jose asin ipinaapod si Jacob na saiyang ama patin an gabos niang paryente hale sa lugar na idto [Canaan], na may kabilangan na pitong polo may limang kalag.” (Gibo 6:8-10; 7:12-14) An Hebreong teksto sa Genesis kapitulo 46 nagsasabi na an kabilangan kan mga paryente ni Jose pitong polo. Alagad an Septuaginta naggagamit kan kabilangan na pitong polo may lima. Minalataw na si Esteban nagkotar sa Septuaginta.​​—Genesis 46:​20, 26, 27, nota sa ibaba.

Mantang nagbibiahe si apostol Pablo sa bilog na Asia Minor asin Grecia durante kan saiyang ikaduwa asin ikatolong pagbiahe sa pagmimisyonero, naghulit sia sa dakol na Hentil na may takot sa Dios asin sa “mga Griego na nagsasamba sa  Dios.” (Gibo 13:​16, 26; 17:4) An mga tawong ini nakanood na matakot sa Dios o magsamba sa saiya huli ta nakakua sinda nin kaaraman dapit sa saiya hale sa Septuaginta. Sa paghuhulit sa mga tawong ini na nagtataram nin Griego, si Pablo parateng nagkotar o nagtao nin pakahulogan sa ibang pananaram hale sa mga kabtang kan traduksion na iyan.​—Genesis 22:18; nota sa ibaba; Galacia 3:8.

An Kristianong Griegong Kasuratan igwa nin mga 320 direktang kotasyon asin nin pinagsarong total na tibaad 890 kotasyon asin pagkasambit sa Hebreong Kasuratan. Basado an kadaklan kaini sa Septuaginta. Bilang resulta, an mga kotasyon na hale sa traduksion na iyan asin bakong hale sa Hebreong mga manuskrito nagin kabtang kan ipinasabong na Kristianong Griegong Kasuratan. Makahulogan nanggad na impormasyon ini! Ihinula ni Jesus na an maogmang bareta kan Kahadean ihuhulit sa bilog na ineerokan na daga. (Mateo 24:14) Tanganing magibo ini, itotogot ni Jehova na ikatradusir an saiyang ipinasabong na Tataramon sa manlaenlaen na lenguahe na mababasa kan mga tawo sa bilog na kinaban.

Kapakipakinabang Ngonyan

An Septuaginta mahalaga pa man giraray ngonyan asin ginagamit sa pagtabang na ihayag an mga sala kan mga parakopya na tibaad nakalaog sa Hebreong mga manuskrito na kinopya nin mas huri. Halimbawa, an pagkasaysay sa Genesis 4:8 nagsasabi: “Pakalihis kaiyan si Cain nagsabi ki Abel na saiyang tugang: [‘Magduman kita sa langtad.’] Kaya nangyari na mantang sinda yaon sa langtad sinalakay ni Cain si Abel na saiyang tugang asin ginadan sia.”

An may braket na clause na “magduman kita sa langtad” dai manonompongan sa Hebreong mga manuskrito na may petsa na poon sa ikasampulong siglo C.E. Minsan siring, kaiba iyan sa haloy nang mga manuskritong Septuaginta asin sa pirang iba pang enot na mga reperensia. An Hebreong teksto igwa kan termino na sa parate ginagamit na kapinonan nin pagtaram, alagad mayo na nin kasunod na mga tataramon. Ano kutana an nangyari? An Genesis 4:8 igwa nin duwang magkasunod na clause na natatapos sa fraseng “sa langtad.” An Cyclopedia ni McClintock asin Strong nagsusuherir: “An pagheling kan Hebreong parakopya napasala gayod huli sa [parehong] termino . . . na hinahale an duwang clause.” Sa siring tibaad nalaktawan kan parakopya an naenot na pagkasambit kan clause na natatapos sa fraseng “sa langtad.” Malinaw nanggad na an Septuaginta, saka an iba pang haloy nang nag-eeksister na mga manuskrito, kapakipakinabang sa pag-aram sa mga sala sa mas huring mga kopya kan Hebreong teksto.

Sa ibong na lado, an mga kopya kan Septuaginta puede man na magkaigwa nin sala, asin kun beses an Hebreong teksto an kinokonsulta sa pagkorehir sa Griego. Sa siring, an pagkomparar kan mga manuskritong Hebreo asin kan Griego saka kan iba pang lenguahe nin traduksion nagreresulta sa pakadiskobre nin mga sala sa pagtradusir saka an mga sala kan mga parakopya asin inaasegurar kita kan eksaktong pagkatradusir kan Tataramon nin Dios.

An kompletong mga kopya kan Septuaginta na yaon pa ngonyan igwa nin petsa na kaidto pang ikaapat na siglo C.E. An siring na mga manuskrito asin an iba pang mas huring mga kopya mayo kan ngaran nin Dios, an Jehova, na irinerepresentar sa Hebreo kan Tetragrammaton (YHWH). Sinalidahan kan mga kopyang ini an Griegong mga termino para sa “Dios” asin “Kagurangnan” saen man maglataw an Tetragrammaton sa Hebreong teksto. Minsan siring, an nadiskobre sa Palestina mga 50 taon na an nakaagi an nagtao nin liwanag sa bagay na ini. Sarong grupo na nagsisiyasat sa mga kueba harani sa solnopan na baybayon kan Gadan na Dagat an nakadiskobre nin mga kapidaso hale sa sarong suanoy na balumbon na anit kan 12 propeta (Oseas sagkod Malaquias) na isinurat sa Griego. An mga isinurat na ini pinetsahan na kaidto pang pag-oltanan nin 50 B.C.E. asin 50 C.E. Sa mas naenot na mga kapidasong ini, an Tetragrammaton dai sinalidahan kan Griegong mga termino para sa “Dios” asin “Kagurangnan.” Huli kaini, nakompirmar an paggamit kan ngaran nin Dios sa naenot na bersion nin Septuaginta kan Kasuratan.

Kan 1971 ilinuwas an pagpublikar kan mga kapidaso nin sarong suanoy na papirong balumbon (papiro na Fouad 266). Ano an ihinahayag kan mga kabtang na ini kan Septuaginta, na an petsa kaidto pang ikaduwa o enot na siglo B.C.E.? An ngaran nin Dios naingatan man dian. An mga naenot  na kapidasong ini kan Septuaginta nagtatao nin makosog na ebidensia na si Jesus asin an saiyang mga disipulo kan enot na siglo aram asin ginagamit an ngaran nin Dios.

Ngonyan, an Biblia an pinakamahiwas an pagkatradusir na libro sa kasaysayan. Labing 90 porsiento kan pamilya nin tawo an makababasa sa kisuerra kabtang kaiyan sa sadiri nindang lenguahe. Nagpapasalamat kita partikularmente sa eksaktong traduksion sa modernong lenguahe, an New World Translation of the Holy Scriptures, na makukua na ngonyan na kompleto o sarong kabtang sa labing 40 lenguahe. An New World Translation of the Holy Scriptures​​—With References igwa nin ginatos na nota sa ibaba na nagtotokdo sa Septuaginta asin sa iba pang suanoy na manuskrito. Tunay nanggad, an Septuaginta padagos na interesante asin may halaga para sa mga estudyante sa Biblia sa satong aldaw.

[Ritrato sa pahina 26]

Ipinaliwanag kan disipulong si Felipe an sarong teksto na binasa sa “Septuaginta”

[Mga ritrato sa pahina 29]

Si apostol Pablo parateng nagkokotar sa “Septuaginta”