Ibang Klase Na an Guerra

MARINGIS an guerra poon pa kaidto. Kaidto pa dinadanyaran na kaiyan an buhay kan mga soldados asin kaidto pa nagbubunga na iyan nin pagdusa sa mga sibilyan. Alagad kan nakaagi pa sanang mga taon, ibang klase na an guerra. Sa anong paagi?

An mga guerra ngonyan sa pangenot mga guerra sibil​—mga guerra sa pag-oltanan nin magkakontrang mga grupo nin mga siudadano kan iyo man sanang nasyon. Asin sa parate an mga guerra sibil mas naghahaloy, mas nakakatrauma sa mga namamanwaan, asin mas lubos na nakakaraot nin mga nasyon kisa sa mga guerra sa pag-oltanan nin mga nasyon. “An mga guerra sibil maringis, madugong operasyon militar na minaresulta sa pagkagadan nin rinibo, panlulugos, puersahan na pagdistiero asin, sa pinakagrabeng mga kaso, paglaglag sa sarong rasa,” an sabi kan Kastilang historyador na si Julian Casanova. Tunay nanggad, kun an mga karatan ginigibo kan kapwa tumang sa kapwa, an emosyonal na mga lugad tibaad aboton nin dakol na siglo tanganing marahay.

Poon kan matapos an Malipot na Guerra, medyo pira sanang guerra an pinaglabanan sa pag-oltanan nin mga hukbo nin magkakalaen na nasyon. “An gabos apuera sa tolo kan mayor na armadong ralaban na nakarekord para sa 1990-​2000 nangyari sa laog kan mga nasyon,” an ibinareta kan Stockholm International Peace Research Institute (SIPRI).

Totoo, an mga ralaban sa laog nin nasyon tibaad garo baga bakong gayong makatatakot asin tibaad dai ngani iniintindi sa internasyonal na mga bareta, alagad an pagdusa asin destroso na ibinubunga kan arog kaiyan na pagralabanlaban gabos man nakalulunos. Minilyon katawo an nagadan sa mga ralaban sa laog nin nasyon. Sa katunayan, durante kan nakaaging duwang dekada, haros limang milyon katawo an nagadan sa tolo sanang nasyon na nababanga huli sa guerra​—an Afghanistan, Demokratikong Republika nin Congo, asin Sudan. Sa Balkanes, an maringis na etnikong paglalaban ikinagadan kan haros 250,000 katawo, asin an halawig na pakikilaban nin mga gerilya sa Colombia guminadan nin 100,000.

An karingisan kan guerra sibil mas risang-risa an epekto sa mga aki. Durante kan nakaaging dekada, labi sa duwang milyon na aki an nagadan sa mga guerra sibil, segun sa United Nations High Commissioner for Refugees. May anom na milyon pa an nalugadan. Nagdakol an mga aki na sinasanay tanganing magin soldados. An sabi nin sarong soldados na aki: “Sinanay ninda ako. Tinawan ninda ako nin badil. Nagdroga ako. Guminadan ako nin mga sibilyan. Dakol na sibilyan. Guerra sana iyan . . . Nagsusunod sana ako sa mga pagboot. Aram ko na maraot iyan. Dai ko iyan gusto.”

Dakol na aki sa mga nasyon na ordinaryo na sana an guerra sibil an nagdadakula na dai lamang nakaeksperyensia nin katoninongan. Nabubuhay sinda sa sarong kinaban na rinaot an mga eskuelahan asin na an pag-oolay ginigibo paagi sa ngoso nin mga badil. An sabi kan 14 anyos na si Dunja: “Kadakol na tawo an ginadan . . . Dai na nindo madadangog an paghuni nin mga gamgam, solamente an mga paghibi nin mga aki huli sa pagkagadan nin ina o ama, nin tugang na lalaki o tugang na babae.”

 Ano an mga Dahelan?

Ano an minapalaad sa arog kaiyan karingis na mga guerra sibil? An pagkaongis nin mga grupong etniko asin mga tribo, pagkalaenlaen sa relihion, inhustisya, asin grabeng kariribokan sa politika anas nakakokontribwir na marhay. An saro pang pinakadahelan iyo an kahanaban​—kahanaban sa kapangyarihan asin kahanaban sa kuarta. An politikal na mga namomoon, na sa parate minomotibar nin kahanaban, an minapukaw sa pagkaongis na minapalaad sa labanan. Sinasabi nin sarong report na ipinublikar kan SIPRI na dakol sa nagpapartisipar sa armadong ralaban an “motibado nin personal na pakinabang.” Idinugang pa kan report: “Maheheling an kahanaban sa dakol na porma, poon sa dakulaon na negosyo nin brilyante kan mga namomoon sa militar asin politika sagkod sa pananalakat sa mga baryo kan mga hoben na may mga badil.”

Nakakadugang pa sa pangagadan an pagigin madaling makakua nin barato alagad nakagagadan na mga armas. An mga 500,000 na nagagadan kada taon​—sa pangenot mga babae asin aki​—huli sa saradit daang armas. Sa sarong nasyon sa Aprika, an ripleng AK-47 mababakal sa presyo nin sarong manok. Makamomondo, sa nagkapirang lugar an mga riple nagigin haros kapareho kadakol nin ataman na mga manok na ini. Sa bilog na kinaban igwa na ngonyan nin kinakalkulong 500 milyones na saradit na armas​—1 sa lambang 12 katawo na buhay.

Magigin tatak daw kan ika-21 siglo an makuring marhay na mga guerra sibil ? Puede daw na makontrol an mga guerra sibil? Mapondo daw an mga tawo sa paggadan pag-abot nin panahon? Totokaron kan masunod na artikulo an mga hapot na ini.

[Kahon sa pahina 4]

An Makaturotristeng Epekto nin mga Guerra Sibil

Sa mga guerra sibil na an ginagamit na armas bakong moderno sa teknolohiya alagad maringis pa man giraray, 90 porsiento kan mga biktima mga sibilyan imbes na mga nakikilaban. “Malinaw na sa nagdadakol na kaso, an mga aki an punteriya, bakong insidental na mga biktima, nin armadong ralaban,” an sabi ni Graça Machel, an United Nations Secretary-General’s Expert on the Impact of Armed Conflicts on Children.

An panlulugos nagin nang sarong taktika militar. Sa nagkapirang lugar na nababanga huli sa guerra, linulugos kan mga insurekto an haros gabos na daragitang manompongan sa mga baryo na inokupar ninda. An kamawotan kan siring na mga paralugos iyo an magpalakop nin takot o raoton an mga bogkos kan pamilya.

Tiggutom asin helang an minasunod na epekto kan guerra. Kun may guerra sibil dikit an ikakatanom asin aanihon, dikit kun igwa man na serbisyo medikal an mapunsionar, asin kadikit na internasyonal na ayuda an makakaabot sa mga daing sukat. Ihinayag nin sarong pagsiyasat manongod sa sarong guerra sibil sa Aprika na 20 porsiento kan mga biktima an nagadan sa helang asin 78 porsiento sa gutom. Dos porsiento sana an nagadan bilang direktang resulta kan labanan.

Sa promedyo, kada 22 minutos may sarong tawo na nawawaran nin kalamias o kan saiyang buhay huli sa pakatongtong sa sarong nakatalbong na bomba. Kinakalkulong may 60 milyones sagkod sa 70 milyones na nakatalbong na bomba an nakawarak sa labing 60 nasyon.

Napipiritan an mga tawo na bayaan an saindang mga harong. Sa bilog na kinaban, igwa na ngonyan nin 50 milyones na dulag asin napiritan na humale sa saindang sadiring lugar​—an kabanga sa sainda mga aki.

 [Picture Credit Line sa pahina 2]

COVER: Boy: Photo by Chris Hondros/Getty Images

[Picture Credit Line sa pahina 3]

Rinetrato ni Chris Hondros/Getty Images