An Complutensian Polyglot​—Sarong Makasaysayan na Kasangkapan sa Pagtradusir

KAIDTONG mga 1455, nagkaigwa nin dramatikong pagbabago sa pagpublikar nin Biblia. Si Johannes Gutenberg naggamit nin imprentahan sa pagprodusir kan kaenot-enoteng Biblia na naimprenta kasuarin man na naggagamit nin hale-haleng tipo. Sa kahurihurihi, nahale na an kaolangan sa pagdistribwir kan Biblia sa limitadong suplay nin surat-kamot na mga dokumento. Sa katapustapusi, puede nang magprodusir nin kadakol na Biblia asin na medyo menos gastos. Dai nahaloy, an Biblia nagin an pinakamahiwas na iwinawaras na libro sa kinaban.

An Biblia ni Gutenberg nasa Latin. Alagad dai nahaloy narealisar kan mga intelektuwal sa Europa na kaipuhan ninda an sarong masasarigan na teksto kan Biblia sa orihinal na mga lenguahe kaiyan​—an Hebreo asin Griego. Ibinibilang kan Iglesia Katolika an Vulgata Latina na solamenteng maaakong bersion kan Biblia, pero may duwang dakulang disbentaha. Kan ika-16 na siglo, an kadaklan na tawo dai nakasasabot nin Latin. Apuera kaini, sa nag-aging sangribong taon, an mga teksto kan Vulgata nagkaigwa nin dakol na sala sa pagkopya.

An mga paratradusir sagkod an mga intelektuwal nangangaipo nin sarong Biblia sa orihinal na mga lenguahe, siring man nin sarong mas marahay na traduksion sa Latin. Kan 1502, si kardinal Jimenez de Cisneros, na politikal asin espirituwal na konsehero ni Isabella I nin España, nagdesisyon na panigoan an saindang mga pangangaipo paagi sa saro sanang publikasyon. An makasaysayan na kasangkapan na ini sa pagtradusir namidbid bilang an Complutensian Polyglot. Intension ni Cisneros na magkaigwa nin Polyglot, o Biblia na dakol an lenguahe, na may pinakamarahay na teksto sa Hebreo, Griego, asin Latin, kaiba an nagkapirang kabtang sa Aramaiko. An pag-imprenta nagpopoon pa sana kaidto, kaya an nagibong ini magigin man sarong makahulogan na pangyayari sa teknika sa pag-imprenta.

Pinonan ni Cisneros an saiyang matrabaho nanggad na gibohon paagi sa pagbakal nin suanoy na mga manuskritong Hebreo, na dakol kaiyan sa España. Nagkolekta man sia nin laen-laen na manuskritong Griego asin Latin. Ini an magigin basehan kan tekstong Polyglot. Ipinaniwala ni Cisneros an aktuwal na pagkompilar sa sarong grupo nin mga intelektuwal na inorganisar nia sa bagong maestablisar na Unibersidad nin Alcala de Henares, sa España. Kabilang sa mga intelektuwal na inagdang tumabang iyo si Erasmo nin Rotterdam, alagad sinayumahan kan bantog na linguistang ini an imbitasyon.

Sampulong taon an ginamit kan mga intelektuwal sa pagkompilar kan dakulaon na gibohon na ini, na pakatapos kaiyan nag-apat na taon pa bago an aktuwal na pag-imprenta. Nagkaigwa nin dakol na teknikal na problema, huling an mga paraimprenta sa España mayong magagamit na tipo nin mga letra sa Hebreo, Griego, o Aramaiko. Sa siring, si Cisneros nagkua nin ekspertong paraimprenta, si Arnaldo Guillermo Brocario, tanganing andamon an tipo nin mga letra sa mga lenguaheng ini. Sa katapustapusi, an mga paraimprenta nagpoon na magprodusir kan 1514. An anom na tomo natapos kan Hulyo 10, 1517, apat na bulan sana bago nagadan an kardinal. Mga anom na gatos na kopya kan kompletong publikasyon an ipinublikar, na masakit paniwalaan pero totoo sa panahon mismo na nasa kasagsagan an Inkisisyon sa España. *

 Paggibo kan Publikasyon

An balang pahina kan Polyglot nagtatao nin kadakol na impormasyon. Sa apat na tomo na igwa kan Hebreong Kasuratan, an teksto kan Vulgata yaon sa tahaw kan kada pahina; an teksto sa Hebreo nasa luwas na kolumna; asin an teksto sa Griego, na kaiba an traduksion na interlinear sa Latin, nasa laog na kolumna. Sa pagirilid, yaon an pinakagamot kan dakol na termino sa Hebreo. Asin sa ibaba kan kada pahina na Pentateuco an laog, iiniba man kan mga editor an Targum of Onkelos (sarong pagpakahulogan sa ibang pananaram sa Aramaiko kan enot na limang libro kan Biblia) na may kaibang traduksion sa Latin.

An ikalimang tomo kan Polyglot igwa kan Griegong Kasuratan sa duwang kolumna. An saro sa tekstong Griego, asin sa ibong an katimbang na teksto sa Latin na hale sa Vulgata. An pagigin magkatimbang kan mga teksto sa duwang lenguahe ipinaheheling paagi sa sadit na mga letra na itinotokdo sa nagbabasa an katumbas na termino sa kada kolumna. An teksto sa Griego kan Polyglot an kaenot-enoteng kompletong koleksion kan Griegong Kasuratan, o “Bagong Tipan,” na naimprenta kasuarin man, na dai nahaloy sinundan kan edisyon na inandam ni Erasmo.

Maingat na marhay na binasa asin ikinorehir kan mga intelektuwal an teksto kan ikalimang tomo kaya 50 sanang sala sa pag-imprenta an nagibo. Huli sa siring na pagigin maingat na marhay kan mga intelektuwal na ini, ibinilang iyan kan mga kritiko sa presenteng panahon na nakalalabi sa bantog na Griegong teksto ni Erasmo. An eleganteng mga letrang Griego buminagay sa simpleng gayon kan mas daan na mga manuskritong uncial. Sa saiyang librong The Printing of Greek in the Fifteenth Century, si R. Proctor nagsasabi: “Sa España an onra sa pagprodusir kan kaenot-enote niang tipo sa Griego, na daing duda na iyo an pinakamarahay an kalidad na tipo sa Griego na ginibo kasuarin man.”

An ikaanom na tomo kan Polyglot igwa nin manlaenlaen na pantabang sa pag-adal sa Biblia: sarong diksionaryo sa Hebreo asin Aramaiko, interpretasyon kan mga ngaran sa Griego, Hebreo, asin Aramaiko, Hebreong gramatika, asin indese sa Latin para sa diksionaryo. Bakong makangangalas na an Complutensian Polyglot minidbid kan publiko bilang sarong “nagdadanay na girumdoman sa teknika nin tipograpiya asin siensia nin Kasuratan.”

Paagi sa publikasyon na ini plano ni Cisneros na “buhayon an sagkod kaidto garo torog na pag-adal sa kasuratan,” pero dai nia mawot na gibohon an Biblia na madaling makua kan publiko sa pankagabsan. Inisip nia na “an Tataramon nin Dios dapat na maingat na itago na marhay tanganing dai masabotan nin ordinaryong tawo.” Naniwala man sia na “an Kasuratan kaipuhan na limitaran sa tolong suanoy na lenguahe na itinogot nin Dios na nasa inskripsion na nasusurat sa tangod kan payo kan saiyang Aki na nakapako sa krus.” * Sa dahelan na ini, an Complutensian Polyglot mayo nin traduksion sa Kastila.

An Vulgata Kun Ikokomparar sa Orihinal na mga Lenguahe

An mismong pagkagibo sa Polyglot nagbunga nin nagkapirang dai pagkakaoyon sa tahaw kan mga intelektuwal na kalabot. An bantog na intelektuwal na Kastila na si Antonio de Nebrija * ninombrahan na mamahala sa pagrebisar kan teksto kan Vulgata na gagamiton sa Bibliang Polyglot. Minsan ngani ibinibilang  kan Iglesia Katolika an Vulgata ni Jeronimo na iyo an solamenteng autorisadong bersion, naheling ni Nebrija an pangangaipo na ikomparar an Vulgata sa orihinal na mga teksto sa Hebreo, Aramaiko, asin Griego. Gusto niang itanos an risang mga sala na nagin kabtang kan nag-eeksister na mga kopya kan Vulgata.

Tanganing resolberan an ano man na pagkakalaen kan Vulgata asin kan orihinal na mga tataramon, sinadol ni Nebrija si Cisneros: “Palaada giraray an duwang dai pa nasosoloan na karaba kan satong relihion, an lenguaheng Hebreo asin Griego. Tawe nin balos an mga nagdudusay kan saindang sadiri sa gibohon na ini.” Asin nagtao man sia kan minasunod na suhestion: “Sa kada may maglataw na pagkakalaen sa mga manuskritong Latin kan Bagong Tipan, kaipuhan tang balikan an Griegong mga manuskrito. Kada magkaigwa nin pagkakalaen sa pag-oltanan nin manlaenlaen na manuskritong Latin o sa pag-oltanan nin Latin asin Griegong mga manuskrito kan Daan na Tipan, kaipuhan na hanapon niato an tama paagi sa pagsiyasat sa masasarigan na pinagkuanan na Hebreo.”

Ano an nagin reaksion ni Cisneros? Sa saiyang introduksion sa Bibliang Polyglot, malinaw na sinabi ni Cisneros an saiyang opinyon. “Ibinugtak niato an traduksion sa Latin kan reberensiadong si Jeronimo sa tahaw kan nasa Sinagoga [an Hebreong teksto] asin kan nasa Iglesia sa Sirangan [an Griegong teksto], kun paanong an mga parahabon ibinitin, sa man-ibong-ibong na kampi ni Jesus, na nagrerepresentar sa Iglesia Romana, o Latina.” Sa siring, dai nagtogot si Cisneros na ikorehir ni Nebrija an Vulgata Latina kaoyon kan teksto sa orihinal na mga lenguahe. Sa katapustapusi, si Nebrija nagdesisyon na butasan an proyekto imbes na ibugtak an saiyang ngaran sa sarong may diperensiang rebisyon.

Comma Johanneum

Minsan ngani an Bibliang Polyglot kan Alcala de Henares nagin sarong dakulaon na pag-oswag sa pagprodusir nin sarong pinakarhay na teksto sa orihinal na mga lenguahe kan Biblia, an tradisyon kun minsan nadadaog an inadalan. Halangkaw na marhay an pagheling sa Vulgata kaya an mga editor naobligar sa nagkapirang okasyon na ikorehir an Griegong teksto kan “Bagong Tipan” tanganing seguradohon na iyan makapareho kan Latin imbes na an kabaliktaran kaiyan. An saro sa mga halimbawang ini iyo an bantog na palsipikadong teksto na namidbid bilang an comma Johanneum. * Mayo sa enot na mga manuskritong Griego an fraseng ini, na minalataw na isinaliot pakalihis nin nagkapirang siglo pakatapos na isurat ni Juan an saiyang surat; mayo man iyan sa pinakadaan na mga manuskrito sa Latin kan Vulgata. Kaya an isinaliot na ini hinale ni Erasmo sa saiyang Griegong “Bagong Tipan.”

An mga editor kan Polyglot magabat an boot na haleon an sarong bersikulo na nagin nang kabtang kan tradisyonal na tekstong Vulgata sa dakol  na siglo. Sa siring, pinagdanay ninda an palsipikadong sinasabi sa Latin asin nagdesisyon na tradusiron iyan asin isaliot iyan sa Griegong teksto tanganing magkaoyon an duwang kolumna.

Sarong Basehan Para sa Bagong mga Traduksion nin Biblia

An halaga kan Complutensian Polyglot dai sana nakadepende sa bagay na yaon dian an kaenot-enoteng inimprentang edisyon kan kompletong Griegong Kasuratan na Septuaginta. Kun paanong an Griegong “Bagong Tipan” ni Erasmo nagin an Inakong Teksto kan Griegong Kasuratan (an basehan para sa dakol na traduksion sa ibang mga lenguahe), an Hebreong teksto kan Polyglot iyo an nagin pangenot na teksto para sa Hebreo-Aramaikong Kasuratan. * Ginamit ni William Tyndale an Polyglot na ini bilang pundamental na teksto sa Hebreo para sa saiyang traduksion kan Biblia sa Ingles.

Sa siring, an intelektuwal na trabaho kan grupo na nagprodusir kan Complutensian Polyglot nakakontribwir nin dakula sa pag-oswag kan inadalan sa Kasuratan. Ipinublikar iyan sa panahon na dahel sa nagtatalubong interes sa Biblia sa bilog na Europa, naponan na maenkaminar an pagtradusir kaiyan sa komun na lenguahe kan mga tawo. An Polyglot nagin garo saro pang kawing sa sunod-sunod na inisyatiba na nakakontribwir sa pagpakarhay asin pagpreserbar kan Griego asin Hebreong teksto. Ini gabos kaoyon kan katuyohan nin Dios na ‘an dalisay na kasabihan ni Jehova,’ ‘an tataramon kan satong Dios, magdadanay sagkod sa panahon na daing talaan.’—Salmo 18:30; Isaias 40:8; 1 Pedro 1:25.

[Mga Nota sa Ibaba]

[Ritrato sa pahina 29]

Si kardinal Jimenez de Cisneros

[Credit Line]

Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid

[Ritrato sa pahina 30]

Si Antonio de Nebrija

[Credit Line]

Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid

[Picture Credit Line sa pahina 28]

Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid