“Nagsakay Sinda sa Barko Pasiring sa Chipre”

SA MGA tataramon na ini nagpopoon an pagkasaysay kan libro nin Gibo manongod sa mga eksperyensia kan Kristianong mga misyonero na si Pablo, Bernabe, asin Juan Marcos kan dalawon ninda an Chipre kaidtong mga 47 C.E. (Gibo 13:4) Kan panahon na idto, kun paanong iyo man ngonyan, an Chipre nasa estratehiko nanggad na lugar sa sirangan na Mediterraneo.

Minawot kan mga Romano na sadirihon an isla, asin iyan napasairarom kan saindang pamamahala kan 58 B.C.E. Bago kaiyan, nagkaigwa na nin dakol na mahalagang pangyayari sa kasaysayan nin Chipre. Sinakop iyan kan mga taga Fenicia, kan mga Griego, kan mga Asirio, kan mga Persiano, asin kan mga Egipcio. Nanakop an mga Krusado, an mga Franco, asin an mga taga Venecia kan Edad Media, na sinundan kan mga Otomano. Kan 1914 an isla sinakop kan mga Britano asin pinamahalaan iyan sagkod kan independensia kaiyan kan 1960.

An turismo sarong pangenot na pinaggaganaran ngonyan, alagad kan kaaldawan ni Pablo an Chipre abunda sa natural na kayamanan, na inaprobetsaran kan mga Romano tanganing panoon an kaha kan Roma. Haloy nang nadiskobre an tanso sa kasaysayan kan isla, asin kinakalkulo na sa katapusan kan kapanahonan nin Roma, 250,000 na tonelada nin tanso an namina.  Minsan siring, an kadaklan kan mahibog na kadlagan naubos kan industriya na ginamit sa pagtunaw. Mayo na an dakol sa mga kadlagan kan isla kan panahon na dumatong si Pablo.

An Chipre sa Irarom kan mga Romano

Segun sa Encyclopædia Britannica, an Chipre itinao sa Egipto ni Julio Cesar asin, pakatapos nia, ni Marcos Antonio. Minsan siring, sa pamamahala ni Augusto, ibinalik iyan sa Roma asin pinapamahalaan​—siring kan eksaktong marhay na pagkasabi ni Lucas, an kagsurat kan Gibo​—nin sarong proconsul, na direktang may paninimbagan sa Roma. Si Sergio Paulo an proconsul kan si Pablo maghulit duman.​—Gibo 13:7.

An Pax Romana, an internasyonal na katoninongan na ipinaotob kan Roma, nakaenkaminar sa pagpahiwas kan mga minahan asin industriya sa Chipre, na nagbunga nin pag-asenso sa negosyo. Nadagdagan pa an ginaganar huli sa presensia kan mga hukbong Romano asin kan mga nagdadayong deboto na nagbuburunyog tanganing magtao nin onra ki Afrodite, an patron na diosa kan isla. Bilang resulta, naggibo nin bagong mga tinampo, mga duongan, asin maadornong pampublikong mga edipisyo. An Griego nagdanay bilang an opisyal na lenguahe, asin​—kaiba an emperador na Romano​—si Afrodite, Apolo, asin Zeus sinamba nin dakol na tawo. An banwaan namuhay nin maginhawa asin nagkaigwa nin laen-laen na sosyal asin kultural na pamumuhay.

Ini an kamugtakan na napaatubang ki Pablo kan linilibot nia an Chipre asin tinotokdoan an mga tawo manongod ki Cristo. Minsan siring, an Kristianismo nakaabot na sa Chipre bago pa nagdatong duman si Pablo. Sinasabi sa sato kan salaysay sa Gibo na pagkagadan kan enot na Kristianong martir, si Esteban, an nagkapira sa enot na mga Kristiano nagdulag pasiring sa Chipre. (Gibo 11:19) Si Bernabe, na kaibaiba ni Pablo, propiong taga Chipre, asin huling kabisado niang marhay an isla, daing duwa-duwa na sia nagin marahayon na giya para ki Pablo sa biaheng ini sa paghuhulit.​—Gibo 4:36; 13:2.

Pagrepaso sa mga Pagbiahe ni Pablo

Bakong madaling aramon an mga detalye kan mga pagbiahe ni Pablo sa Chipre. Minsan siring, an mga arkeologo igwa nin medyo malinaw na ideya manongod sa marahayon na sistema nin mga tinampo kan kapanahonan nin Roma. Huli sa geograpiya kan isla, dawa an modernong mga tinampo sa presenteng aldaw sa pankagabsan sinundan an iyo man sanang mga ruta na posibleng marhay na inagihan kan enot na mga misyonerong idto.

Si Pablo, Bernabe, asin Juan Marcos nagsakay sa barko hale sa Seleucia pasiring sa duongan nin Salamina. Taano ta sa Salamina, mantang an kabisera asin mayor na pier iyo an Pafos? Sarong bagay, an Salamina nasa sirangan na baybayon, mga 200 kilometros sana hale sa Seleucia, sa kontinente. Minsan ngani an Salamina sa irarom kan mga Romano sinalidahan kan Pafos bilang kabisera, an Salamina nagdanay na sentro nin kultura, edukasyon, asin komersio sa isla. An Salamina may dakol-dakol na populasyon nin mga Judio, asin nagpoon an mga misyonero na “magbalangibog kan tataramon nin Dios sa mga sinagoga kan mga Judio.”​—Gibo 13:5.

 Ngonyan, kagabaan na sana an natada sa Salamina. Pero, pinapatunayan nin arkeolohikong mga diskobremiento an dating kamurawayan asin kayamanan kan siudad. An sadan, an sentro nin politikal asin relihiosong mga aktibidad, an sinasabing pinakadakula na gayod na tiriponan sa Roma na nakotkot kasuarin man sa rehion nin Mediterraneo. Nahayag sa mga kagabaan kaiyan, na an petsa kaidto pang kapanahonan ni Augusto Cesar, an mosaicong mga salog na komplikado an disenyo, mga dyimnasium, sarong ekstraordinaryong sistema nin mga banyo, sarong istadyum asin ampiteatro, kahangahangang mga lolobngan, asin sarong dakulang teatro na 15,000 an puedeng magkaigo! Nasa harani an kagabaan kan nakakagulat na templo ni Zeus.

Alagad dai naolang ni Zeus an pagkaraot kan siudad huli sa mga linog. Pinatag nin sarong makosog na linog kan 15 B.C.E. an haros bilog na Salamina, minsan ngani pakatapos itinogdok liwat iyan ni Augusto. Kan iyan raoton giraray nin sarong linog kan 77 C.E., itinogdok liwat iyan. Kan ikaapat na siglo, an Salamina nadestroso nin grabe nin sunod-sunod na linog, asin dai na noarin man ikinabalik kaiyan an dating kamurawayan kaiyan. Kan Edad Media, napano nin dalnak an mga duongan kaiyan asin inabandonar na.

Dai sinabi kun ano an nagin reaksion kan mga tawo sa Salamina sa paghuhulit ni Pablo. Alagad kinaipuhan na maghulit man si Pablo sa ibang komunidad. Paghale sa Salamina, may tolong mayor na pagpipilian na ruta an mga misyonero: an saro pasiring sa amihanan na baybayon, na binabagtas an kabukidan nin Kyrenia; an saro pa pasiring sa solnopan sa ibong kan kapatagan nin Mesaoria na inaagihan an mayor na kabtang kan isla; asin an ikatolo na pasiring sa timog na baybayon.

Segun sa tradisyon, sinundan ni Pablo an ikatolong ruta. Binabagtas kaiyan an matubang na kaomahan na may pambihirang daga na pula. Mga 50 kilometros patimog-solnopan, tinutumbok kan ruta an siudad nin Larnaca bago sumiko paamihanan na pasiring sa sentro.

‘Paglibot sa Bilog na Isla’

Aroatyan sana an tinampo nakaabot na sa suanoy na siudad nin Ledra. Nasa lugar na ini ngonyan an Nicosia, an kabisera sa presenteng aldaw. Nawara na an ano man na ebidensia kan pag-eksister kan suanoy na kahadean na siudad. Alagad kaidtong ika-16 na siglo an mga lanob na Venetian na nakapalibot sa sentro kan Nicosia sarong masibot asin hayakpit na tinampo na an apod Kalye Ledra. Dai niato aram kun baga nagbiahe si Pablo pasiring sa Ledra o dai. Sinasabi sana sa sato kan Biblia na sinda ‘naglibot sa bilog na isla.’ (Gibo 13:6) An The Wycliffe Historical Geography of Bible Lands nagsasabi na “tibaad nangangahulogan ini nin medyo kompletong  pagbiahe sa mga komunidad nin Judio sa Chipre.”

Si Pablo biyong interesado na makaolay an pinakadakol na tawo sa Chipre sagkod sa mapupuede. Huli kaini, tibaad sinundan nia an ruta sa timog poon sa Ledra sagkod Amathus asin Kourion​—duwang dakula asin bantog na siudad na may nagdadakol na populasyon.

An Kourion nanlalangkawan nanggad sa dagat sa ibabaw nin mga ampas na haros biglang pabugsok sa mga baybayon sa ibaba. An kahangahangang siudad na ini na Greco-Romano inagihan kan iyo man sanang linog na ruminaot sa Salamina kan 77 C.E. May kagabaan duman nin sarong templo na idinusay ki Apolo na an petsa kaidto pang 100 C.E. Igo sa istadyum an 6,000 na nagdadalan. An maluhong pamumuhay kan dakol sa Kourion maheheling sa magagayon na mosaicong nakadekorar sa mga salog dawa kan pribadong mga villa.

Pasiring sa Pafos

Paghale sa Kourion an ruta na may magayon na tanawon nagpapadagos pasolnopan sagkod sa rehion na gibohan nin mga arak, na dai risang patukad sagkod na, bigla na sana, an tinampo pabugsok dangan pasukisuki pababa sa mga ampas pasiring sa baybayon na gulping gapo na makinis. Segun sa Griegong mitolohiya, ini an eksaktong lugar na ipinangaki nin dagat an diosang si Afrodite.

Si Afrodite an pinakapopular sa mga dios nin mga Griego sa Chipre asin odok na sinamba sagkod kan ikaduwang siglo C.E. An sentro nin pagsamba ki Afrodite yaon kaidto sa Pafos. Kada tigsoli ginigibo duman an sarong dakulang kapiestahan bilang pagtaong onra saiya. An mga nagdadayong deboto na hale sa Asia Minor, Egipto, Grecia, asin hale pa sa Persia minaduman sa Pafos para sa mga kapiestahan. Kan an Chipre nasa irarom kan pamamahala kan mga Tolomeo, an mga taga Chipre tinokdoan na sumamba sa mga Faraon.

An Pafos an Romanong kabisera nin Chipre kaidto asin an pinakabase kan proconsul, asin iyan inautorisaran na maggibo nin mga sinsilyong tanso. Naraot man iyan sa linog kan 15 B.C.E., asin kapareho kan Salamina, si Augusto an nagtao kan pondo tangani na itogdok liwat an siudad. Nahayag sa mga pagkotkot an maluhong pamumuhay kan mga mayaman sa Pafos kan enot na siglo​—mahiwas na mga tinampo kan siudad, pribadong mga villa na ngana-ngana an dekorasyon, mga eskuelahan nin musika, mga dyimnasium, asin sarong ampiteatro.

Ini an Pafos na sinongko ni Pablo, Bernabe, asin Juan Marcos, asin sa lugar na ini si proconsul Sergio Paulo​—“sarong tawong madonong”—​“nagmawot nin odok na madangog an tataramon nin Dios” sa ibong kan grabeng pagtumang kan pararatak na si Elimas. An proconsul “napangalas na marhay sa tokdo ni Jehova.”​—Gibo 13:6-12.

Kan mapangganang matapos an saindang paghuhulit sa Chipre, ipinadagos kan mga misyonero an saindang gibohon sa Asia Minor. An enot na biaheng iyan sa pagmimisyonero ni Pablo sarong mahalagang pangyayari sa paglakop kan tunay na Kristianismo. An librong St. Paul’s Journeys in the Greek Orient inapod iyan na “an tunay na kapinonan kan Kristianong misyon asin kan . . . karera sa pagmimisyonero ni Pablo.” Sinabi pa kaiyan: “Huling nasa sentro kan mga ruta sa dagat pasiring sa Siria, Asia Minor, asin Grecia, an Chipre garo baga angay sanang iyo an enot na tangga sa pagmimisyonero.” Alagad iyan enot na tangga sana. Pakalihis nin 20 siglo, nagpapadagos pa an Kristianong pagmimisyonero, asin masasabi nanggad na an maogmang bareta kan Kahadean ni Jehova literal na nakaabot “sa kaporoporohi kan daga.”​—Gibo 1:8.

[Mga Mapa sa pahina 20]

(Para sa aktuwal na format, hilingon an publikasyon)

CHIPRE

NICOSIA (Ledra)

Salamina

Pafos

Kourion

Amathus

Larnaca

KABUKIDAN NIN KYRENIA

KAPLANODOHAN NIN MESAORIA

KABUKIDAN NIN TROODOS

[Ritrato sa pahina 21]

Pano nin banal na espiritu, binuta ni Pablo an pararatak na si Elimas kan nasa Pafos