Mga Gilingan na Nagpapangyaring Magkaigwa nin Tinapay sa Lamesa

INAAPOD iyan na “pansustento sa buhay,” “an pangenot sa gabos na kakanon,” “an dayaday na pansuportar asin pansustenir sa tawo sa laog nin dai na mabilang na mga taon.” Iyo, poon kan suanoy na mga panahon, an tinapay pangenot na kakanon na. Sa katunayan, an saro sa pinakaimportanteng mga pangangaipo kan tawo iyo an pakakua kan saiyang pan-aroaldaw na kakanon.

An pangenot na sangkap nin tinapay iyo an harina na nakukua sa paggiling nin mga grano. Kun siring, an paggiling sarong suanoy na teknika. Kun mayo an kagianan kan paggamit nin mga makina, mapagalon nanggad na trabaho na gibohon na harina an grano! Kan mga panahon kan Biblia, an tanog kan gilingan na mano-mano iinasosyar sa normal, matoninong na mga kamugtakan, asin an dai pakadangog kaiyan nag-iindikar nin kagabaan.​—Jeremias 25:​10, 11.

Ano an kalabot sa paggiling sa nag-aging mga panahon? Ano an nagkapirang paagi asin aparato na ginamit tanganing magibo ini? Asin anong klaseng mga gilingan an nagpangyaring magkaigwa nin tinapay sa saindong lamesa ngonyan?

Taano ta Kaipuhan Iyan?

Sinabi ni Jehova sa enot na mag-agom na tawo, si Adan asin Eva: “Uya itinao ko sa saindo an gabos na pananom na may banhi na yaon sa ibabaw kan bilog na daga asin an gabos na kahoy na igwa kan bunga nin kahoy na may banhi. Iyan an kakanon nindo.” (Genesis 1:29) Kaiba sa mga kakanon na itinao ni Jehova Dios sa katawohan an banhi hale sa mga poon nin grano. An gikanan na ini nin kakanon mahalagang marhay sa pag-eksister nin tawo, huling an gabos na grano​—kaiba an trigo, sebada, rye, oat, bagas, miho, sorghum, asin mais​—igwa nin garo gawgaw na carbohydrates na kayang liwaton kan hawak tanganing magin pangenot na gikanan nin enerhiya kaiyan​—an glucose.

Pero, dai kayang tunawon kan tawo an bilog asin dai linutong mga grano. Para sa mga tawo, mas pasil iyan na kakanon kun gigibohon iyan na harina dangan lulutoon. An pinakasimpleng mga paagi na gibohon na harina an grano iyo an pagdokdok kaiyan sa sarong lubang, an pagronot kaiyan sa tahaw nin duwang gapo, o kombinasyon kan duwang paaging iyan.

Mga Gilingan na Mano-Mano

Ihinahayag kan saradit na estatuwa hale sa suanoy na mga lolobngan sa Egipto an paggamit nin sarong enot na modelo nin gilingan nin grano, an monturang gilingan sa kamot (saddle quern). Iyan an apod dian huli ta iyan kakorte nin montura. An gilingan na ini kompuesto nin duwang gapo​—sarong medyo bingkong asin padalihig na gapo an nasa irarom, asin sarong mas sadit na gapo an yaon sa ibabaw. An trabahador​—na sa parate sarong babae​—minaluhod sa likod kan aparato asin pinopogolan kan duwang kamot an gapo na nasa ibabaw. Dangan dinodoonan asin itinutulod nia iyan kan gabat kan itaas na parte kan saiyang hawak asin ikinukuskos nia nin pabalikbalik an gapo na nasa ibabaw sa gapo na nasa irarom, na rinoronot an grano sa tahaw kan duwang gapo. Abaa kasimple alagad epektibong aparato!

Minsan siring, grabe an epekto kan dakol na oras na nakaluhod. An pagtulod kan gapo na nasa ibabaw sa pinakaporo kan gilingan asin pagbutong giraray kaiyan pabalik danay na minapuersa sa likod, mga takyag, mga paa, mga tuhod, asin mga moro sa bitis  kan trabahador. An mga pag-adal sa mga diperensia kan mga kalabera hale sa suanoy na Siria an nagpangyari sa mga paleontologo na magkonklusyon na an paggamit nin kaagid na mga gilingan an dahelan na an hoben na mga babae magkaigwa nin mga repetitive stress injury​—may deperensiang tuhod, pagkaerido kan ibabang parte kan udog, asin grabeng osteoartritis sa tanggurangan sa bitis. Sa suanoy na Egipto, an paggamit kan gilingan garo baga trabaho kan mga surugoon na babae. (Exodo 11:5) * May mga intelektuwal na naniniwala na kan huminale an mga Israelita sa Egipto, an monturang klase nin gilingan an dinara ninda.

Kaiba sa huring mga pag-oswag sa mga aparato sa paggiling an paglaag nin mga uka-uka sa duwang gapo tanganing magin mas episiente iyan. An pag-introdusir nin garo imbudong labot sa gapong nasa ibabaw nagpapangyari na makargahan iyan nin grano kan paragiling, na automatikong nahuhulog sa tahaw kan mga gapo. Kan ikaapat o ikalimang siglo B.C.E., nakaimbento an Grecia nin sarong simpleng makina sa paggiling. An sarong pabalagbag na kapotan, o tangil, na may itokan sa poro, nakatakod sa gapong nasa ibabaw. An pagbutong asin pagbusol kan poro kan tangil na ini sa halipot na arko nagpapangyari na an nasa ibabaw na gapo na may garo imbudong kargahan magnusnos sa gapo na nasa irarom.

An gabos na nasambitan na gilingan may grabeng limitasyon. Minadepende iyan sa pabalikbalik na paghiro na dai puedeng itokdo sa mga hayop. Huli kaini, an mga gilingan na ini mano-mano sana. Dangan uminabot an bagong teknolohiya​—an gilingan na pinapaitok. Puede nang gamiton ngonyan an mga hayop.

Mas Pinapasil an Gibohon kan mga Gilingan na Pinapaitok

Posibleng marhay na an gilingan na pinapaitok naimbento sa mga nasyon sa palibot kan Mediterraneo kan mga ikaduwang siglo B.C.E. Kan enot na siglo C.E., an mga Judio sa Palestina pamilyar sa arog kaiyan na gilingan, huli ta si Jesus nagtaram manongod sa “sarong gapong gilingan arog kan pinapabirik nin asno.”​—Marcos 9:42.

An gilingan na pinapaandar nin hayop ginamit sa Roma asin sa dakol na parte kan Imperyo nin Roma. Dakol na arog kaiyan na gilingan an yaon pa man giraray sa Pompeii. Kompuesto iyan nin sarong magabat asin korteng imbudong gapo na nasa ibabaw na iyo an nagigin kargahan asin sarong korteng balisusong gapo na nasa irarom. Mantang an gapo na nasa ibabaw nag-iitok sa gapo na nasa irarom, an mga tipasi nin grano ikinakarga sa pag-oltanan kan duwang gapo asin napupulbos. An arog kaining klase nin mga gapo na nasa ibabaw na nag-eeksister pa laen-laen an sokol poon 18 sagkod 36 na pulgada an diametro. An mga gilingan na ini minaabot nin labing sais pie an langkaw.

Bakong malinaw kun baga an mas magian na mga gilingan na pinapaitok nag-oswag hale sa mga gilingan na pinapaandar nin mga hayop o kabaliktaran an nangyari. Sa paano man, an gilingan na mano-mano na pinapaitok may bentaha huling iyan nabibitbit asin pasil na gamiton. Kompuesto iyan nin duwang pabilog na gapo na tibaad 12 sagkod 24 pulgada an diametro. An parteng itaas kan gapong nasa irarom medyo kubkob asin an parteng irarom kan gapong nasa ibabaw medyo bingkong tanganing magkahusto sa kubkob na gapo na nasa irarom. An gapong nasa ibabaw nakadatol sa itokan na nasa tahaw asin iniitok iyan paagi sa sarong kapotan na kahoy. Sa tipikong mga kamugtakan, duwang babae an nakatukaw na magkaatubang, na an lambang saro nasa kapotan an sarong kamot tanganing paitokon an gapo na nasa ibabaw. (Lucas 17:35) Paagi sa kamot nia na mayo sa kapotan, an saro sa mga babae dikit-dikit na ikinakarga an grano sa labot na kargahan kan gapo na nasa ibabaw, asin tinitipon kan saro pang babae an harina mantang minabusbos iyan hale sa gilid kan gilingan pasiring sa sarong bandehado o tela na nakabiklad sa ibaba kaiyan. An klaseng ini nin gilingan nakapanigo sa mga pangangaipo kan mga soldados, marinero, o saradit na pamilya na nag-iistar na harayo sa mga molinohan.

 Pinapaandar nin Tubig o Doros

Kaidtong mga 27 B.C.E., an Romanong inhenyerong si Vitruvio nagtao nin deskripsion nin sarong gilingan na pinapaandar nin tubig (water mill) kan panahon nia. Itinutulod kan nagbobolos na tubig an garo mga gaod na nakatakod sa patindog na rueda na nakapirme sa sarong pabalagbag na ehe, na nagpapangyaring umitok an rueda. Paagi sa mga engranahe (gear) kan rueda pinapaitok man kaini an sarong patindog na tugod (shaft). Dangan, an tugod iyo na man an nagpapadalagan sa dakulang gapong gilingan na nasa ibabaw.

Kumusta an napoprodusir kan gilingan na pinapaandar nin tubig kun ikokomparar sa napoprodusir kan ibang mga gilingan? Kinakalkulo na an mga gilingan na mano-mano naggigiling nin mayo pang 10 kilogramo nin grano kada oras, asin an pinakaepisienteng gilingan na pinapaandar nin hayop, sagkod 50 kilogramo. Sa ibong na lado, an ki Vitruvio na gilingan na pinapaandar nin tubig nakakagiling nin mga 150 sagkod 200 na kilogramo kada oras. Sa dai mabilang na laen-laen na klase asin pagpaoswag, an pundamental na prinsipyo na isinabi ni Vitruvio padagos na ginamit kan may kakayahan na mga paramolino sa laog nin dakol na siglo pakatapos kaiyan.

Bako sanang nagbobolos na tubig an solamenteng gikanan nin natural na enerhiya na ginagamit sa pagpaandar nin mga gapong gilingan. Kun an mga ruedang pinapaandar nin tubig (waterwheel) sasalidahan nin mga ilisi nin sarong gilingan na pinapaandar nin doros (windmill), magigibo an parehong obheto. Ginamit an mga gilingan na pinapaandar nin doros sa Europa kan ika-12 siglo C.E. asin lakop na ginamit sa paggiling sa Belhika, Alemania, Olandia, asin sa iba pang lugar. Ginamit an mga iyan sagkod na luway-luway na nagin lihis na sa uso an gabos na iba pang gikanan nin enerhiya huli sa mga gilingan na pinapaandar nin alintuto asin iba pang gikanan nin enerhiya.

“An Samong Tinapay Para sa Aldaw na Ini”

Sa ibong nin pag-oswag, nagdanay an dakol na suanoy na paagi nin paggiling sa nagkapirang parte kan daga. May mga lugar sa Aprika asin Oceania na naggagamit pa man giraray nin lubang asin halo. Sa Mejico asin Amerika Sentral, an monturang mga gilingan an ginagamit sa paggiling nin mais na gigibohon na tortilla. Asin dakol na gilingan na pinapaandar nin tubig asin gilingan na pinapaandar nin doros an ginagamit pa sagkod ngonyan sa manlaenlaen na lugar.

Minsan siring, an kadaklan na harinang ginagamit sa paggibo nin tinapay sa kinaban na nagprogreso na ngonyan pinoprodusir paagi sa makina asin biyo nang automatikong mga gilingan na naggagamit nin mga pagolong. An mga granong tipasi luway-luway na ginigibong harina mantang nag-aagi iyan sa sunod-sunod na paggiling sa tahaw nin mga padis nin batbat na bungbong na may uka-uka sa ibabaw mantang nag-iitok sa laen-laen na rikas. An sistemang ini ginigibong posible na makaprodusir nin manlaenlaen na grado nin harina sa baratong presyo.

An pagkaigwa nin harina para sa paggibo nin tinapay daing duwa-duwa na bako nang mapagal na arog kaidto. Pero, puede kitang magpasalamat sa satong Kaglalang sa pagtao sato nin grano asin kadonongan sa pag-imbento tanganing gibohon iyan na ‘satong tinapay para sa aldaw na ini.’​—Mateo 6:11.

[Nota sa Ibaba]

[Ritrato sa pahina 23]

An monturang gilingan sa Egipto

[Credit Line]

Soprintendenza Archeologica per la Toscana, Firenze

[Ritrato sa pahina 23]

Sa sarong gilingan na pinapaandar nin hayop, iniipit an mga oliba para sa lana

[Picture Credit Line sa pahina 22]

Hale sa Self-Pronouncing Edition of the Holy Bible, na yaon an King James asin an Rinebisar na mga bersion