Mari—An Suanoy na Reyna kan Desierto

“MEDYO nalulula ako sa kaogmahan kan mag-abot ako sa sakong kuarto kan bangging iyan pakatapos na magselebrar kan samong marahay na kapaladan kaibanan an sakong mga kaibaiba,” an paggirumdom kan arkeologong Pranses na si André Parrot. Kan Enero nin 1934, sa Tell Hariri, harani sa sadit na banwaan nin Abu Kemal sa Eufrates sa Siria, si Parrot asin an saiyang grupo nakadiskobre nin sarong estatuwa na may inskripsion na: “Lamgi-Mari, hade nin Mari, halangkaw na saserdote nin Enlil.” Napalukso an saindang puso sa nadiskobre ninda.

Sa katapustapusi nanompongan na an siudad nin Mari! Ano an interesante sa diskobremientong ini para sa mga estudyante kan Biblia?

Taano ta Interesante?

Minsan ngani an pag-eksister kan Mari naaraman sa suanoy na mga teksto, an eksaktong lokasyon kaiyan haloy na dai aram. Segun sa mga eskribang taga Sumer, an Mari iyo an kabisera nin sarong dinastiya na nagdominar kaidto sa bilog na Mesopotamia. Itinogdok sa mga pangpang kan Eufrates, an Mari estratehikong yaon sa krosing kan ruta nin pagnegosyo na nagkokonektar kan Golpo Persiano sa Asiria, Mesopotamia, Anatolia, asin Baybayon nin Mediterraneo. An mga produkto na kabale an kahoy, metal, asin gapo​—na gabos ini kulang na marhay sa Mesopotamia​—nag-aagi sa siudad. An mga buhis sa mga iyan an nagpayaman na marhay sa Mari, na nagpangyaring madominar nia an bilog na rehion. Minsan siring, an pangingibabaw  na ini natapos kan kongkistaron ni Sargon kan Akkad an Siria.

Sa laog nin mga 300 na taon pagkatapos kan pagkongkistar ni Sargon, an Mari pinamahalaan nin sunod-sunod na gobernador na militar. Sa irarom ninda, an siudad nakabawi nin kadikit kan prosperidad kaiyan. Minsan siring, sa panahon kan huring namamahala kaiyan, si Zimri-​Lim, nagluya na an Mari. Nagprobar si Zimri-Lim na pakosogon an saiyang imperyo paagi sa sunod-sunod na militar na pananakop, tratado, asin pakialyansa sa pag-agom. Alagad kan mga 1760 B.C.E., kinongkistar asin linaglag ni Hadeng Hammurabi nin Babilonya an siudad, na tinapos an inaapod ni Parrot na “sibilisasyon na saro sa mga ilaw kan suanoy na kinaban.”

Kan linaglag kan mga soldados ni Hammurabi an Mari, dai tinutuyo na nakatabang sindang marhay sa mga arkeologo asin historyador sa presenteng aldaw. Kan pabagsakon ninda an mga lanob na gibo sa dai hinornong ladrilyo, tinambonan ninda an nagkapirang edipisyo na sagkod sa limang metro an langkaw sa nagkapirang lugar, na sa siring prineserbar an mga iyan sa danyos kan pag-agi nin panahon. Nakotkot kan mga arkeologo an kagabaan nin mga templo asin palasyo, kaiba an kadakol na gibo nin tawo asin rinibong inskripsion na nagtatao nin impormasyon manongod sa suanoy na sibilisasyon.

Taano ta interesante para sa sato an kagabaan nin Mari? Isipon nindo an panahon kan nabuhay sa daga an patriarkang si Abraham. Namundag si Abraham kan taon 2018 B.C.E., 352 na taon pakatapos kan dakulang Baha. Ikasampulo an saiyang henerasyon poon ki Noe. Huli sa pagboot nin Dios, binayaan ni Abraham an saiyang tinuboan na siudad, an Ur, asin nagpasiring sa Haran. Kan taon 1943 B.C.E., kan si Abraham 75 anyos, binayaan nia an Haran tanganing magpasiring sa Canaan. “An pagbalyo ni Abraham hale sa Ur pasiring sa Jerusalem [sa Canaan] nangyari kan panahon kan Mari,” an sabi kan Italianong arkeologo na si Paolo Matthiae. Kun siring, an pagkadiskobre sa Mari, may halaga sa dahelan na puede kitang matabangan kaiyan na maimahinar an kinaban na kinabuhayan kan maimbod na lingkod nin Dios na si Abraham. *​—Genesis 11:10–​12:4.

Ano an Ihinahayag kan Kagabaan?

An relihion uminoswag sa Mari siring kan sa iba pang lugar sa Mesopotamia. Ibinibilang na katongdan nin tawo an maglingkod sa mga dios. Pirmeng inaaram an kabotan kan mga dios bago maggibo nin ano man na importanteng desisyon. Nakanompong an mga arkeologo nin mga tada nin anom na templo. Kabilang sa mga iyan an Templo nin mga Leon (na hinohona kan nagkapira na iyo an templo ni Dagan, na Dagon sa Biblia) asin an mga santuaryo ni Istar, an diosa nin pagigin mainaki, saka kan dios na saldang na si Samas. Sa kapoonpooni yaon sa mga templong ini an estatuwa kan dios na tinatawan nin mga dolot asin pagngayongayo. An mga deboto nagbubugtak nin nakahuyom na mga imahen kan sadiri ninda na namimibi sa mga bangko sa santuaryo, sa paniniwala na an saindang imahen mapalawig kan saindang gibo nin pagsamba. Sinabi ni Parrot: “An estatuwa, arog kan kandila na ginagamit sa pagsamba kan mga Katoliko ngonyan alagad mas pa ngani, sa totoo pansalida sa mga parasamba.”

 An pinakapambihirang diskobremiento sa kagabaan sa Tell Hariri iyo an tada nin sarong dakulaon na palasyo, na midbid sa ngaran kan huring nag-okupar kaiyan, si Hadeng Zimri-Lim. An arkeologong Pranses na si Louis-​Hugues Vincent ilinadawan iyan na “an mutya kan lihis na sa panahon na Oriental na arkitektura.” May hiwas na labing duwa may kabangang ektarya, igwa iyan nin mga 300 na kuarto asin patyo. Dawa kan suanoy na mga panahon, an palasyong ini ibinibilang na saro sa mga ngangalasan sa kinaban. “Siring iyan kaiyan kabantog,” an komento ni Georges Roux sa saiyang librong Ancient Iraq, “kaya an Hade kan Ugarit, sa baybayon nin Siria, dai nagduwaduwa na isugo an saiyang aking lalaki nin 600 kilometros sa interior kaiyan huli sa solamenteng katuyohan na bisitahon ‘an harong ni Zimri-Lim.’”

Bago makaabot sa sarong mahiwas na patyo, an mga bisita minalaog sa masarig na palasyo na minaagi sa sasarong laogan na nasa tahaw nin mga torre. Mantang nakatukaw sa sarong trono na nakabugtak sa plataporma, an huring hade kan Mari, si Zimri-Lim, an nag-aasikaso sa mga bagay-bagay sa militar, sa komersio, asin pakipagnegosyar sa ibang nasyon; nagtatao nin paghokom; asin sia an nag-aako sa mga bisita asin embahador. Igwang dagosan an mga bisita, na regular na nag-iinom nin arak asin nagkakakan kaiba kan hade kun may luhosong mga bangkete. Kaiba sa mga putahe an inihaw, inasal, o ginagang baka, karnero, gacela, sira, asin manok​—na gabos isineserbi na may maharang na sarsang bawang asin laen-laen na gulay asin keso. An pandulse kompuesto nin prutas na presko, pinaalang, o pinatos sa asukar asin keik na linuto sa komplikadong mga hormahan. Tanganing mahale an pagkapaha ninda, sineserbihan an mga bisita nin serbesa o arak.

 Igwa man nin mga pasilidad sa sanitasyon sa palasyo. May nadiskobreng mga banyo na may dalipay na mga banyadera asin kasilyasan na mayo nin inodoro. An mga salog asin an ibabang parte kan mga lanob kan mga kuartong ini protektado nin kalupkop na betun. An maating tubig pinapabolos sa mga kale na gibo sa ladrilyo, asin an dalipay na mga tubo na linagan nin betun bilang proteksion na dai mataros nin tubig puede pa man giraray na gamiton pakalihis nin mga 3,500 na taon. Kan may tolong babae sa mga agom asin kerida kan hade na nagkaigwa nin helang na nakakagadan, estrikto an mga instruksion. An siring na herelangon na babae maninigong isuway asin papagdanayon na nakakuarentena. “Maninigo na mayong mag-inom sa saiyang kopa, magkakan sa saiyang lamesa, magtukaw sa saiyang tukawan.”

Ano an Puedeng Manodan Niato sa mga Artsibo?

Si Parrot asin an saiyang grupo nakadiskobre nin mga 20,000 na tablang an surat cuneiforme na nakasurat sa Akadiano. An mga tabla kompuesto nin mga surat asin mga libro sa pag-administrar asin pan-ekonomiya. Un-tersio sana sa mga artsibong ini an ikinapublikar. Minsan siring, kompuesto iyan nin 28 tomo. Ano an halaga kan mga iyan? “Bago nadiskobre an mga artsibo sa Mari,” an sabi ni Jean-​Claude Margueron, direktor kan Mari Archaeological Mission, “haros mayo kaming aram manongod sa kasaysayan, mga institusyon, asin pan-aroaldaw na pamumuhay sa Mesopotamia asin Siria sa kapinonan kan ikaduwang milenyo. Sa tabang kan mga iyan, nagin posible na magsurat nin bilog na mga kapitulo nin kasaysayan.” Siring kan ikinomento ni Parrot, an mga artsibo “naghayag nin makangangalas na mga pagkakaagid kan mga tawo na sinambit sa mga iyan asin kan sinasabi sa sato kan Daan na Tipan dapit sa kapanahonan kan mga Patriarka.”

An mga tabla na nanompongan sa Mari nagtatao man nin liwanag sa nagkapirang teksto sa Biblia. Halimbawa, an mga tabla nagsasabi na an pagkua sa mga agom asin kerida nin sarong kaiwal “sarong pundamental na katunayan na ginigibo kan mga hade kan panahon na iyan.” An hatol kan traydor na si Ahitofel sa aking lalaki ni Hadeng David na si Absalon na dorogan an mga kerida kan saiyang ama bakong bagong ideya.​—2 Samuel 16:​21, 22.

Nagkaigwa nin 41 arkeolohikong kampanya sa Tell Hariri poon kan 1933. Minsan siring, sagkod sa presente walo sana kan 110 na ektarya kan Mari an nasiyasat. Posibleng marhay na dakol na interesanteng gayong diskobremiento an gigibohon pa sa Mari, an suanoy na reyna kan desierto.

[Nota sa Ibaba]

[Mapa sa pahina 10]

(Para sa aktuwal na format, hilingon an publikasyon)

Golpo Persiano

Ur

MESOPOTAMIA

Eufrates

MARI

ASIRIA

Haran

ANATOLIA

CANAAN

Jerusalem

Dagat Mediterraneo (Dakulang Dagat)

[Ritrato sa pahina 11]

Sa dokumentong ini ipinaghambog ni Hadeng Iahdun-Lim kan Mari an saiyang mga pagtogdok

[Ritrato sa pahina 11]

An pagkadiskobre kan estatuwang ini ni Lamgi-Mari nagresulta sa positibong pakamidbid sa Mari

[Ritrato sa pahina 12]

Si Ebih-Il, an superintendente kan Mari, na namimibi

[Ritrato sa pahina 12]

An podyum sa palasyo, na tibaad tinindogan kan estatuwa nin sarong diosa

[Ritrato sa pahina 12]

Kagabaan nin Mari, na nagpapaheling nin pagtogdok na naggamit nin ladrilyo na dai hinorno

[Ritrato sa pahina 12]

Sarong banyo sa palasyo

[Ritrato sa pahina 13]

An suanoy na halakbang na gapo na nagpapaheling kan kapangganahan ni Naram-Sin, kongkistador kan Mari

[Ritrato sa pahina 13]

Mga 20,000 na tablang an surat cuneiforme an nanompongan sa kagabaan kan palasyo

[Picture Credit Line sa pahina 10]

© Mission archéologique française de Tell Hariri-Mari (Syrie)

[Picture Credit Lines sa pahina 11]

Dokumento: Musée du Louvre, Paris; estatuwa: © Mission archéologique française de Tell Hariri-Mari (Syrie)

[Picture Credit Lines sa pahina 12]

Estatuwa: Musée du Louvre, Paris; podyum asin banyo: © Mission archéologique française de Tell Hariri-Mari (Syrie)

[Picture Credit Lines sa pahina 13]

Suanoy na halakbang na gapo na nagpapaheling kan kapangganahan: Musée du Louvre, Paris; kagabaan kan palasyo: © Mission archéologique française de Tell Hariri-Mari (Syrie)