An Biblia sa Italiano​—Sarong Maribok na Kasaysayan

“AN Biblia kabilang sa mga librong may pinakamahiwas na sirkulasyon sa satong nasyon [Italia], alagad tibaad kabilang man iyan sa mga daing gayo binabasa. An mga Katoliko sagkod ngonyan haros mayong inaakong pagparigon sa boot na magin pamilyar sa Biblia asin haros mayong inaakong tabang na basahon iyan bilang an Tataramon nin Dios. May mga gustong makanood sa Biblia, alagad sa parate mayo nin mapaliwanag sa sainda kan Tataramon nin Dios.”

An pahayag na ini, na sinabi kan 1995 nin sarong grupo kan Komperensia kan mga Obispong Italiano, nagpapalataw nin dakol na hapot. Gurano kadakol kan nagbabasa kan Biblia sa Italia kan nakaaging mga siglo? Taano ta nahuhuri an sirkulasyon kaini kun ikokomparar sa sirkulasyon sa ibang mga nasyon? Taano ta sagkod ngonyan kabilang iyan sa mga libro na daing gayo binabasa sa Italia? An pagsiyasat sa kasaysayan kan mga bersion kan Biblia sa lenguaheng Italiano nagtatao nin nagkapirang simbag.

Dakol na siglo an kinaipuhan tangani na magkaigwa kan mga lenguaheng Romanica​—Italiano, Kastila, Portugues, Pranses, asin iba pa​—​gikan sa Latin. Sa manlaenlaen na nasyon sa Europa na Latin an pinaghalean, an bernakular, an lenguahe kan ordinaryong mga tawo, luway-luway na nagkaigwa nin bagong dignidad asin ginamit pa ngani sa mga literatura. An luway-luway na pag-oswag kan bernakular nagkaigwa nin direktang epekto sa pagtradusir kan Biblia. Paano? Nag-abot an panahon na duminakula nang marhay an pagkakalaen kan Latin, an sagradong lenguahe eklesiastiko, asin kan bernakular, kaiba an mga dialekto asin ibang lokal na porma kaiyan, kaya an Latin dai na nasabotan kaidtong mga mayo nin pormal na edukasyon.

Pag-abot kan taon 1000, an kadaklan sa mga habitante kan peninsula nin Italia madedepisilan nang basahon an Vulgata Latina, dawa pa kun sinda makakua nin kopya. Sa laog nin dakol na siglo, pinagmonopolisar kan hirarkiya eklesiastiko an edukasyon, pati an sa pirang unibersidad na yaon kaidto. Pipira sanang pribilehiado an nakinabang dian. Huli kaini, an Biblia nagin ‘librong dai midbid’ pag-abot nin panahon. Pero, dakol an nagmawot na magkaigwa kan Tataramon nin Dios asin maintindihan ini sa saindang sadiring lenguahe.

Sa pankagabsan, kinontra kan klero an pagtradusir kan Biblia, sa takot na ini makaenkaminar kan paglakop nin mga erehiya daa. Segun sa historyador na si Massimo Firpo, “an paggamit kan bernakular [mangangahulogan nin] pagkahale kan lenguaheng pinakakudal [an paggamit kan  Latin] na nagpoprotehir sa eksklusibong kapangyarihan kan klero sa relihiosong mga bagay.” Huli kaini, kombinasyon nin kultural, relihioso, asin sosyal na mga bagay an nagin dahelan kan pankagabsan na kakulangan nin edukasyon sa Biblia na nangyayari sa Italia sagkod ngonyan.

An Enot na Parsial na mga Traduksion kan Biblia

Kan ika-13 siglo nagkaigwa kan enot na mga traduksion sa Italiano kan mga libro sa Biblia gikan sa Latin. An siring na parsial na mga traduksion kinopya sa kamot asin mahal na marhay. Huli sa nagdadakol na traduksion kan ika-14 siglo, igwa na kan haros enterong Biblia sa bernakular, minsan ngani an mga libro kaiyan trinadusir nin laen-laen na tawo sa laen-laen na panahon asin lugar. An kadaklan sa mga traduksion na ini, na ipinublikar nin dai nagpamidbid na mga paratradusir, nagin sadiri nin mayayaman o mga may inadalan, an solamenteng mga tawo na may kakayahan na magkaigwa kaiyan. Minsan dakula an ibinaba kan kantidad nin mga libro huli sa pag-imprenta, segun sa historyador na si Gigliola Fragnito, “pira sana an nagkaigwa” nin Biblia.

Sa laog nin dakol na siglo, an dakulang mayoriya kan populasyon nagdanay na daing inadalan. Dawa kan panahon na nagkasararo an Italia kan 1861, 74.7 porsiento kan populasyon an daing inadalan. Kulibat palan, kan magplano an bagong gobyerno nin Italia na gibohon na bukas sa gabos an libre asin obligatoryong pampublikong edukasyon, nagsurat si Papa Pio IX sa hade kan 1870 na sinasadol ini na kontrahon an ley, na inapod kan papa na sarong “peste” na may katuyohan na “biyong pabagsakon an mga eskuelahan na Katoliko.”

An Enot na Biblia sa Italiano

An enot na kompletong Biblia sa Italiano inimprenta sa Venecia kan 1471, mga 16 nang taon poon kan enot na gamiton an hale-haleng tipo sa Europa. Ginibo ni Nicolo Malerbi, sarong monghe sa Camaldoli, an saiyang traduksion sa laog nin walong bulan. Sia nagsarig na marhay sa nag-eeksister na mga traduksion, rinebisar nia an mga ini basado sa Vulgata Latina, asin rinibayan an nagkapirang tataramon kan mga parateng ginagamit sa saiyang lugar, an Veneto. An saiyang traduksion iyo an enot na imprentadong edisyon kan Biblia sa Italiano na nagin mahiwas an sirkulasyon.

An saro pang nagpublikar nin sarong bersion kan Biblia sa Venecia iyo si Antonio Brucioli. Sia sarong humanista na may Protestanteng mga ideya, alagad sia nungkang suminiblag sa Iglesia Katolika. Kan 1532, trinadusir ni Brucioli an Biblia gikan sa orihinal na Hebreo asin Griego. Ini an enot na Biblia na trinadusir sa Italiano gikan sa orihinal na mga teksto. Minsan ngani bakong sa ekselente, literaryong Italiano, pambihira an pagsusog kan traduksion sa orihinal na mga teksto, apisar na limitado an kaaraman sa suanoy na mga lenguahe kan mga panahon na idto. Sa nagkapirang kabtang asin edisyon, ibinalik ni Brucioli an ngaran nin Dios sa pormang “Ieova.” Sa laog nin haros sarong siglo, popular na marhay an saiyang Biblia sa mga Italianong Protestante asin sa mga nagkokontra sa establisadong relihion.

May iba pang mga traduksion sa Italiano​—sa katunayan mga rebisyon kan Biblia ni Brucioli—​na ipinublikar, na an nagkapira kaini mga Katoliko an kagpublikar. Mayo sa mga ini an nagkaigwa nin pambihirang sirkulasyon. Kan 1607, si Giovanni Diodati, sarong pastor na Calvinista na an mga magurang nagdulag sa Switzerland tanganing likayan an relihiosong paglamag, nagpublikar sa Geneva nin saro pang traduksion sa Italiano gikan sa orihinal na mga lenguahe. An saiyang bersion an nagin Biblia kan mga Protestanteng Italiano sa laog nin mga siglo. Para sa panahon na iyan ipinublikar, iyan ibinibilang na ekselenteng traduksion sa Italiano. Tinabangan kan Biblia ni Diodati an mga Italiano na masabotan an mga katokdoan sa Biblia. Alagad an pagsensura kan klero nakaolang digdi asin sa iba pang traduksion.

An Biblia​—Sarong Librong “Dai Midbid”

“Sa gabos na panahon inotob kan Iglesia an obligasyon kaiyan na manmanan an mga libro, alagad kaidtong bago maimbento an pag-imprenta, dai kaiyan kinaipuhan na magkompilar nin lista nin prohibidong mga libro huli ta sinosolo an mga isinurat na ibinibilang na peligroso,” an sabi kan Enciclopedia Cattolica.  Dawa kan magpoon na an Reporma Protestante, ginibo kan klero nin nagkapirang nasyon sa Europa an saindang pinakamakakaya na limitaran an sirkulasyon kan erehe daang mga libro. An panahon nin dakulang pagbabago nag-abot pagkatapos kan Konsilyo nin Trento kan 1546, kan pag-olayan an isyu manongod sa bernakular na mga traduksion. Duwang magkalaen na opinyon an naglataw. Idtong mga pabor sa pagprohibir naghingako na an Biblia sa komun na tataramon iyo “an ina asin ginikanan kan gabos na erehiya.” Idtong mga kontra sa pagprohibir nagsabi na an saindang “mga kaiwal,” an mga Protestante, mangangatanosan na ipinagbawal kan iglesia an Biblia sa bernakular tanganing itago “an pandadaya asin panloloko.”

An kadaihan nin pagkakaoyon nangahulogan na an Konsilyo dai nagkaigwa nin depinidong paninindogan sa isyu kundi an ginibo na sana inaprobaran an pagkamasasarigan kan Vulgata, na nagin an autorisadong teksto para sa Iglesia Katolika. Minsan siring, si Carlo Buzzetti, sarong paratokdo sa Unibersidad Pontipikal de Salesianos, Roma, nagkomento na an pag-apod sa Vulgata na “masasarigan” “pinaboran an ideya na, sa katunayan, iyan sana an dapat na magin lehitimong Biblia.” Pinatunayan ini kan suminunod na mga pangyayari.

Kan 1559, ipinublikar ni Papa Paulo IV an enot na indise nin prohibidong mga libro, sarong lista nin mga babasahon na ipinagbawal na basahon, ipabakal, tradusiron, o sadirihon kan mga Katoliko. An mga librong ini ibinilang na maraot asin peligroso sa pagtubod asin moral na integridad. Ipinagbawal kan indise an pagbasa nin bernakular na mga traduksion kan Biblia, kaiba an ki Brucioli. Inekskomulgar an mga naglapas. Orog pa ngani na nagin mapamogol an indise kan 1596. Dai na tatawan nin autorisasyon an pagtradusir o pag-imprenta nin Biblia sa bernakular. Sosoloon an siring na mga Biblia.

Bilang resulta, nagin parate an pagsolo kan mga Biblia sa mga plasa kan simbahan pagkatapos kan ika-16 na siglo. Sa isip kan mga tawo sa pankagabsan, an Kasuratan nagin sarong libro nin mga erehe, asin an ideyang iyan nagdadanay sagkod ngonyan. Sinolo an haros gabos na Biblia asin komentaryo sa Biblia sa pampubliko asin pribadong mga libreriya, asin sa suminunod na 200 na taon, mayo nin Katoliko na nagmawot na magtradusir kan Biblia sa Italiano. An solamenteng mga Biblia na nagsirkular sa peninsula nin Italia​—sa hilom, sa takot na makompiskar​—​iyo idtong trinadusir kan mga nag-espesyalisar na Protestante. Sa siring, an historyador na si Mario Cignoni nagsabi: “Sa katunayan, biyong napondo an pagbasa nin Biblia kan lego sa laog nin mga siglo. An Biblia nagin librong haros dai midbid, asin minilyon na Italiano an dai lamang  nakabasa dawa sarong pahina kaiyan sa bilog nindang buhay.”

Nainaan an Pagprohibir

Sa huri, liniwat ni Papa Benedicto XIV, sa sarong dekreto dapit sa indise na may petsang Hunyo 13, 1757, an dating pagboot, na “itinotogot an mga pagbasa nin bernakular na mga bersion na aprobado kan Santa Sede asin ipinublikar sa pagdirehir kan mga obispo.” Bilang resulta, si Antonio Martini, na sa huri nagin arsobispo kan Firenze, nag-andam na tradusiron an Vulgata. Ipinublikar an enot na kabtang kan 1769, asin natapos an pagtradusir kan 1781. Oyon sa sarong Katolikong reperensia, an traduksion ni Martini iyo “an enot na totoong maninigo sa partikular na pagrekonoser.” Bago kaiyan, an mga Katoliko na dai nakakasabot nin Latin dai nakabasa nin Biblia na autorisado kan iglesia. Sa suminunod na 150 taon, an bersion sana ni Martini an aprobado para sa mga Italianong Katoliko.

Nangyari an panahon nin dakulang pagbago sa konsilyo ekumeniko na Batikano II. Kan 1965 inenkaminar sa kaenot-enote kan dokumentong Dei Verbum an “angay asin tamang mga pagtradusir . . . sa manlaenlaen na lenguahe, nangorogna gikan sa orihinal na mga teksto kan sagradong mga libro.” Dai nahaloy bago kaini, kan 1958, ipinublikar kan Pontificio istituto biblico (Instituto Pontipikal sa Biblia) an “enot na kompletong traduksion na Katoliko gikan sa orihinal na mga teksto.” Ibinalik kan bersion na ini an pira sanang paglataw kan ngaran nin Dios sa pormang “Jahve.”

Grabe an ginibong danyos kan pagkontra sa mga Biblia sa bernakular, asin an mga epekto kaiyan nagdadanay sagkod ngonyan. Siring kan sinabi ni Gigliola Fragnito, an nagin epekto kaiyan “itadom sa mga may pagtubod an pagdeskompiar sa saindang sadiring katalingkasan na mag-isip asin gamiton an saindang konsensia.” Dugang pa, may inestablisar na relihiosong mga tradisyon, na minamansay kan dakol na Katoliko na mas mahalaga kisa sa Biblia. An gabos na ini nagin dahelan na rumayo an boot nin mga tawo sa Kasuratan, minsan ngani haros gabos tatao nang magbasa asin magsurat.

Minsan siring, nakapukaw nin bagong interes sa Italianong Biblia an pag-ebanghelyo kan mga Saksi ni Jehova. Kan 1963 ipinublikar kan mga Saksi an New World Translation of the Christian Greek Scriptures sa Italiano. Kan 1967 ilinuwas an bilog na Biblia. Labing 4,000,000 na kopya kan bersion na ini an idinistribwir duman sana sa Italia. An New World Translation, na ibinalik an ngaran nin Dios na Jehova sa teksto kaiyan, nagin midbid huli sa estriktong pagsusog kaiyan sa kahulogan kan orihinal na mga teksto.

An mga Saksi ni Jehova naghaharongharong, na binabasa asin ipinapaliwanag an sono sa Kasuratan na mensahe nin paglaom sa gabos na maghihinanyog. (Gibo 20:20) Sa sunod na makanupar kamo nin mga Saksi ni Jehova, taano ta dai makiolay sa sainda na ipaheling sa saindo an sinasabi kan sadiri nindong Biblia may labot sa marahayon na panuga nin Dios na sa dai na mahahaloy maestablisar sia nin “sarong bagong daga” na dian “magdadanay an katanosan”?​ ​—2 Pedro 3:13.

[Mapa sa pahina 13]

(Para sa aktuwal na format, hilingon an publikasyon)

Venecia

ROMA

[Ritrato sa pahina 15]

Ginamit kan traduksion ni Brucioli an ngaran nin Dios na Ieova sa teksto kaiyan

[Ritrato sa pahina 15]

Ilinista bilang peligroso kan indise nin prohibidong mga libro an mga traduksion kan Biblia sa bernakular

[Picture Credit Line sa pahina 13]

Pahina sa Biblia para sa titulo: Biblioteca Nazionale Centrale di Roma

[Picture Credit Lines sa pahina 15]

Traduksion ni Brucioli: Biblioteca Nazionale Centrale di Roma; Indise: Su concessione del Ministero per i Beni e le Attività Culturali