Si Melito nin Sardis​—Paradepensa daw kan mga Katotoohan sa Biblia?

KADA taon sineselebrar kan tunay na mga Kristiano an Pamanggihan nin Kagurangnan sa petsa na katimbang kan Nisan 14 sa kalendaryong Hebreo. Kinukuyog ninda an pagboot ni Jesus: “Padagos nindong gibohon ini sa paggirumdom sa sako.” Sa aldaw talagang iyan kan 33 C.⁠E., pakatapos na selebraron an Paskua, na inestablisar ni Jesus an Memorial kan saiyang kagadanan bilang atang. Nagadan sia bago matapos an aldaw na iyan.​—⁠Lucas 22:​19, 20; 1 Corinto 11:23-28.

Durante kan ikaduwang siglo C.⁠E., an iba nagpoon na liwaton an panahon kan pagselebrar asin an paagi kun paano iyan ginigibo. An petsa kan kagadanan ni Jesus padagos na ginamit sa Asia Minor. Minsan siring, arog kan sinabi nin sarong reperensia, “an kostumbre sa Roma asin Alejandria iyo na selebraron an pagkabuhay liwat sa kasunod na Domingo,” na inaapod iyan na Paskua nin Pagkabuhay Liwat. Idinepensa nin sarong grupo na namidbid bilang Quartodecimanos (Mga Gusto sa Ikakatorse) an pagselebrar kan kagadanan ni Jesu-Cristo sa Nisan 14. Si Melito nin Sardis arog man kaiyan an kaisipan. Siisay si Melito? Sa anong paagi nia idinepensa an katotoohan na ini sa Biblia asin an iba pa?

Sarong ‘Dakulang Ilaw’

Sa katapusan kan ikaduwang siglo, segun ki Eusebio nin Cesarea sa saiyang librong Ecclesiastical History, si Policrates nin Efeso nagpadara nin surat sa Roma na idinedepensa an pagselebrar kan “ikakatorseng aldaw kan Paskua segun sa Ebanghelyo, na dai noarin man minasuway, kundi nagsusunod segun sa regulasyon kan pagtubod.” Segun sa surat na ini, si Melito​—⁠Arsobispo nin Sardis, sa Lidia⁠—​saro sa mga nagsuportar sa Nisan 14 bilang an petsa na maninigong selebraron. An surat nagsasabi na an saiyang mga katemporanyo minimirar si Melito na kabilang sa ‘darakulang ilaw na nagadan na.’ Sinabi ni Policrates na si Melito dai nag-agom asin na sia “biyong nabuhay para sa Banal na Espiritu asin ilinobong sa Sardis na naghahalat sa apod hale sa langit na iyo an panahon na sia mabangon hale sa mga gadan.” Ini puedeng mangahulogan na si Melito kabilang sa mga naniniwala na an pagkabuhay liwat dai mangyayari sagkod na dumatong si Cristo.​—⁠Kapahayagan 20:1-6.

Kun siring, minalataw na si Melito siertong sarong tawong makosog an boot asin may  determinasyon. Sa katunayan, nagsurat sia nin sarong Apology (sa Bicol, Paghagad nin Dispensasyon) para sa mga Kristiano, saro sa mga enot na isinurat kasuarin man, na nakaadres ki Marco Aurelio, Romanong Emperador poon 161 sagkod 180 C.⁠E. Si Melito dai natakot na idepensa an Kristianismo asin idenunsiar an maraot asin mahanab na mga tawo. An siring na mga tawo naghahanap nin manlaenlaen na orden kan emperador bilang sarahotan tanganing lamagon asin daing katanosan na kondenaron an mga Kristiano tangani na mahabon ninda an saindang mga rogaring.

Si Melito makosog an boot na nagsurat sa emperador: “Sarong bagay sana an ipinapakiolay niamo sa saimo, na ika mismo an magsiyasat sa mga nagpundar kan siring na kariribokan [an mga Kristiano], asin maghokom nin matanos kun baga sinda maninigo sa kagadanan asin padusa o sa pagigin ligtas asin inmunidad. Alagad, kun an orden na ini asin bagong dekreto, na bakong angay na iimponer dawa sa mga kaiwal na barbaro, bakong hale sa saimo, orog pa niamong ipinapakimaherak sa saimo na dai kami pagpabayaan sa tahaw kan siring na tampalasan na pananalakat kan pagsururog.”

Paggamit kan Kasuratan Tanganing Idepensa an Kristianismo

Si Melito nagpaheling nin dakulang interes sa pag-adal kan Banal na Kasuratan. Mayo kita kan kompletong listahan kan mga isinurat nia, pero ihinahayag kan nagkapirang titulo an interes na ipinaheling nia sa mga topiko sa Biblia. An nagkapira kaini iyo an On Christian Life and the Prophets, On the Faith of Man, On Creation, On Baptism and Truth and Faith and Christ’s Birth, On Hospitality, The Key, asin On the Devil and the Apocalypse of John (sa Bicol, Manongod sa Kristianong Pamumuhay Asin mga Propeta, Manongod sa Pagtubod nin Tawo, Manongod sa Paglalang, Manongod sa Bautismo Asin Katotoohan Asin Pagtubod Patin Pagkamundag ni Cristo, Manongod sa Pagkamapagpasakat, An Liabe, asin Manongod sa Diablo Asin sa Apocalipsis ni Juan).

Si Melito mismo nagbiahe pasiring sa kadagaan sa Biblia tanganing magsiyasat sa eksaktong kabilangan kan mga libro kan Hebreong Kasuratan. Mapadapit digdi sia nagsurat: “Huli kaiyan, kan  ako magpasiring sa Sirangan asin nasa lugar na duman ihinulit asin ginibo an mga bagay na ini, asin pakatapos na maaraman ko nin eksakto an mga libro kan Daan na Tipan patin ikasurat an mga impormasyon, ipinadara ko iyan sa saimo.” Dai nasambitan kan listahan na ini an mga libro nin Nehemias asin Ester, pero iyan an kagurangguranging nasusurat na katalogo kan kanonikal na mga libro kan Hebreong Kasuratan na ginibo kan naghihingakong mga Kristiano.

Durante kan pagsiyasat na ini, kinompilar ni Melito an sarong serye nin mga bersikulo na kinua sa Hebreong Kasuratan na may mga hula manongod ki Jesus. An isinurat ni Melito, na may titulong Extracts (sa Bicol, Mga Kinua), nagpapaheling na si Jesus an haloy nang hinahalat na Mesiyas asin na an Ley ni Moises asin an mga Propeta nagtotokdo ki Cristo.

Pagdepensa sa Halaga kan Pantubos

Nagkaigwa nin dakol na Judio sa mahahalagang siudad sa Asia Minor. Isineselebrar kaidto kan mga Judio sa Sardis, na duman nag-erok si Melito, an Hebreong Paskua sa Nisan 14. Si Melito nagsurat nin sarong sermon na may titulong The Passover (sa Bicol, An Paskua) na nagpaheling kan pagigin lehitimo kan Paskua sa irarom kan Ley asin nagdepensa sa Kristianong pagselebrar kan Pamanggihan nin Kagurangnan sa Nisan 14.

Pakatapos na komentohan an Exodo kapitulo 12 asin pakatapos na ipaheling na an Paskua nagseserbing anino kan atang ni Cristo, ipinaliwanag ni Melito kun taano ta bakong rasonable na selebraron kan mga Kristiano an Paskua. Ini huli ta inabolisar na nin Dios an Ley ni Moises. Dangan ipinaheling nia kun taano ta kaipuhan an atang ni Cristo: Ibinugtak nin Dios si Adan sa sarong paraiso tanganing sia mabuhay nin maogma. Alagad sinuway kan enot na tawo an pagboot na dai kumakan sa kahoy kan pakamidbid sa marahay asin maraot. Kun siring, nagkaigwa nin pangangaipo para sa pantubos.

Ipinaliwanag liwat ni Melito na si Jesus sinugo sa daga asin nagadan sa harigi tanganing tuboson sa kasalan asin kagadanan an may pagtubod na katawohan. Interesante nanggad, ginamit ni Melito an termino sa Griego na xylon, na nangangahulogan na “kahoy,” kan magsurat manongod sa harigi kun saen nagadan si Jesus.​—⁠Gibo 5:30; 10:39; 13:29.

Si Melito midbid bako sana sa Asia Minor. Si Tertuliano, Clemente nin Alejandria, asin si Origen pamilyar sa mga isinurat nia. Minsan siring, an historyador na si Raniero Cantalamessa nagsasabi: “An luway-luway na pagkawara kan popularidad ni Melito, na gradwal na nagbunga kan pagkawara kan saiyang mga isinurat, nagpoon kan​—⁠pakatapos na mangibabaw an kostumbre na Domingo de Paskua⁠​—⁠​an mga Quartodecimanos nagpoon na ibilang na mga erehe.” Sa katapustapusi, an mga isinurat ni Melito haros biyong nawara.

Sarong Biktima nin Apostasiya?

Pagkagadan kan mga apostol, an ihinulang apostasiya nakalaog sa tunay na Kristianismo. (Gibo 20:​29, 30) Malinaw nanggad, nakaapektar ini ki Melito. An komplikadong estilo kan saiyang mga isinurat garo baga nagpapabanaag kan mga isinurat kan Griegong pilosopiya asin kan Romanong kinaban. Tibaad iyan an dahelan kun taano ta inapod ni Melito an Kristianismo na “satong pilosopiya.” Ibinilang man nia an pagsasaro kan Kristianismo daa sagkod kan Imperyo nin Roma na “an pinakadakulang katunayan . . . nin kapangganahan.”

Dai nanggad isinapuso ni Melito an konseho ni apostol Pablo: “Mag-ingat kamo: tibaad may saro na makadara sa saindo bilang saiyang biktima paagi sa pilosopiya asin basang na daya segun sa tradisyon nin mga tawo, segun sa pundamental na mga bagay kan kinaban asin bakong segun ki Cristo.” Kun siring, minsan ngani idinepensa ni Melito an mga katotoohan sa Biblia sa limitadong paagi, liningawan nia an dakol kaiyan.​—⁠Colosas 2:8.

[Ritrato sa pahina 18]

Inestablisar ni Jesus an Pamanggihan nin Kagurangnan kan Nisan 14