Mga Tinampo nin Roma—Nagdadanay na mga Girumdoman kan Suanoy na Inhenyeriya

ARIN an pinakamahalaga sa nagdadanay na mga girumdoman kan Roma? An simbag daw nindo an Colosseum, na an kagabaan kaiyan naheheling sa Roma? Kun gusto niatong pag-olayan an mga konstruksion sa Roma na pinakahaloy na nagdanay o na nakaimpluwensia sa kasaysayan, kaipuhan niatong isipon an manongod sa mga tinampo.

Bako sanang mga paninda asin hukbo an nag-aagi sa mga mayor na tinampo nin Roma. An epigrapong si Romolo A. Staccioli nagsasabi na paagi sa tinampo “naglakop an mga ideya, artistikong mga impluwensia, asin pilosopiko saka relihiosong mga doktrina,” kaiba na an sa Kristianismo.

Kan suanoy na mga panahon, an mga tinampo nin Roma ibinilang na nagdadanay na mga girumdoman. Sa laog nin dakol na taon, an mga Romano naggibo nin episienteng sistema nin mga tinampo na sa katapustapusi may laba na labing 80,000 kilometros sa lugar na ngonyan minasakop sa labing 30 nasyon.

An enot na importanteng via publica, o inaapod ngonyan na mayor na tinampo, iyo an Via Appia, o Dalan nin Apio. Midbid bilang an reyna kan mga tinampo, ikinokonektar kaiyan an Roma sa Brundisium (ngonyan inaapod na Brindisi), an duongan na siudad na iyo an pinakaagihan pasiring sa Sirangan. An ngaran kan tinampong ini kinua ki Appius Claudius Caecus, an Romanong opisyal na nagpoon na maggibo kaiyan kan mga 312 B.C.E. Ginagamit man sa Roma an Via Salaria asin an Via Flaminia, na parehong pasirangan pasiring sa Dagat Adriatiko, na nagbubukas kan dalan pasiring sa Balkanes saka sa mga rehion nin Rin asin Danube. An Via Aurelia nasa direksion paamihanan pasiring sa Galia asin sa Peninsula nin Iberia, asin an Via Ostiensis pasiring sa Ostia, an mas suno na duongan sa Roma para sa mga pagbiahe pasiring asin hale sa Aprika.

An Pinakadakulang Proyekto nin Konstruksion sa Roma

An mga tinampo mahalaga sa Roma dawa bago pa nagpoon an mga habitante kaiyan na maggibo nin bagong mga tinampo. An siudad naestablisar sa lugar na nagtataragboan an suanoy na mga ruta sa iyo sanang nag-eeksister na dakitan sa ilawod kan Salog nin Tiber. Segun sa suanoy na mga reperensia, tanganing pakarhayon an mga tinampo na saindang nadiskobre, inarog kan mga Romano an tinampo kan mga taga Cartago. Alagad an totoong inarogan kan mga Romano sa teknika nin paggibo nin tinampo iyo gayod an mga Etruscano. An kagabaan kan saindang mga tinampo naheheling pa sagkod ngonyan. Dugang pa, bago kan mga panahon kan Roma igwa na sa lugar na iyan nin dakol na dalan na pirmeng inaagihan. An mga ini tibaad ginamit kun ibinabalyo sa ibang pasabsaban an mga hayop. Minsan siring, an mga tinampo depisil na agihan huling an mga iyan maalpog sa panahon nin tig-init asin malaboy sa panahon nin tig-oran. Parateng ginibo kan mga Romano an saindang mga tinampo sa ibabaw kan siring na mga agihan.

An mga tinampo nin Roma dinisenyo nin maingat asin ginibo na magin masarig, kapakipakinabang, asin magayon. An pinakamarahay, ikinonektar kan mga tinampo an sarong kapinonan na pasiring sa sarong destinasyon paagi sa pinakaharaning ruta na posible, na iyong dahelan kun taano an dakol kaiyan ta haralawig asin derederetso. Pero, parate na kaipuhan na sunodon kan mga tinampo an natural na mga korte kan topograpiya. Sagkod sa mapupuede, sa mabulod asin mabukid na mga lugar, ginibo kan Romanong mga inhenyero an saindang mga tinampo sa tahaw kan mga bakilid, sa kahalabaan kan masaldang na parte kan bukid. Para sa mga  naggagamit kan tinampo, an posisyon na ini nakaina sa ano man na kadepisilan na tibaad resulta nin bakong paborableng mga kamugtakan nin panahon.

Paano man nanggad ginibo kan mga Romano an saindang mga tinampo? Igwa nin mga pagkakalaen, alagad sa pundamental uya an ihinayag kan arkeolohikong mga pagkotkot.

Enot na pinaplano an direksion kan tinampo. Iinasignar an trabahong ini sa mga agrimensor kan panahon na iyan. Dangan, an magabat na trabaho nin pagkotkot ipinapagibo sa mga soldados, trabahador, o oripon. Duwang magkaabay na kali an kinakalot. Mga 2.4 metros an pinakaharaning distansia sa pag-oltanan kan mga iyan, alagad 4 metros an komun na distansia, asin an mga iyan mas halakbang ngani sa mga kurbada. An haman nang tinampo puedeng may lakbang na sagkod sa 10 metros, kaiba na an mga agihan nin tawo sa man-ibong-ibong na gilid. Dangan hinahale an daga sa pag-oltanan kan duwang kali kaya nagigin kalot iyan. Sa oras na maabot an dusok na parte kan irarom, an kalot pinapano nin tolo o apat na suon nin laen-laen na materyales. Tibaad an enot darakulang gapo o tipak nin mga  konkreto. Dangan sunod an suon nin mga gapo-gapo o lapnad na mga gapo, na tibaad sinemento. Sinundan ini sa ibabaw nin dinusok na graba o rinonot na gapo.

An ibabaw kan nagkapirang tinampo nin Roma dinusok na graba sana. Pero, an konkretong mga tinampo an nakapukaw sa paghanga kan mga tawo kaidto. An pinakaibabaw kan siring na mga tinampo kompuesto nin darakulang halakbang na gapo, na parateng darakulang gapo na manonompongan sa lokal. An mga tinampo medyo pinalangkaw sa tahaw tanganing an tubig-oran magdalihig pasiring sa mga kali sa man-ibong-ibong na gilid. An pagkagibong ini nakakontribwir sa pagkadurable kan nagdadanay na mga girumdoman na ini asin sa pagdanay kan nagkapira sagkod sa satong panahon.

Mga 900 na taon pagkagibo kan Dalan nin Apio, an Bizantinong historyador na si Procopio ilinadawan iyan bilang “makangangalas.” May labot sa haralakbang na gapo sa ibabaw kaini, sia nagsurat: “Apisar kan dakol na panahon na luminihis asin dakol na karuwaheng uminagi dian aroaldaw, an kamugtakan kaiyan dai naraot sa ano man na paagi, ni nawara an pagigin pulido kaiyan.”

Paanong nalampasan kan mga tinampong ini an natural na mga olang, siring kan mga salog? An sarong importanteng paagi iyo an mga tulay, na an nagkapira kaiyan yaon pa sagkod ngonyan, na nagpapatotoo sa pambihirang teknikal na abilidad kan suanoy na mga Romano. An mga tunel sa sistema nin mga tinampo nin Roma tibaad bakong gayong midbid, alagad an pagkagibo kaiyan mas masakit pa ngani, kun iisipon an mga teknika kan panahon na idto. An sarong reperensia nagsasabi: “An Romanong inhenyeriya . . . may mga nahaman na nakatalagang magdanay na dai mapapantayan sa laog nin dakol na siglo.” An sarong halimbawa iyo an tunel sa paso nin Furlo sa Via Flaminia. Kaidtong 78 C.E., pakatapos nin maingat na pagplano kan mga inhenyero, sarong tunel na 40 metros an laba, 5 metros an lakbang asin 5 metros an langkaw, an kinotkot sa solidong darakulang gapo. Iyan tunay na makangangalas na nagibohan, kun iisipon an mga kagamitan na yaon kan panahon an idto. An paggibo nin siring na sistema nin mga tinampo saro sa pinakadakulang proyekto nin tawo.

An mga Nagbibiahe Asin an Paglakop nin mga Ideya

An mga soldados asin negosyante, parahulit asin turista, aktor asin gladiador gabos nag-agi sa mga tinampong ini. An mga nagbabaklay puedeng makaabot sa mga 25 sagkod 30 kilometros sa sarong aldaw. An mga nagbibiahe makakakua nin impormasyon manongod sa mga distansia paagi sa pagkonsulta sa mga poste sa milyahe. An mga gapong ini na manlaenlaen an korte, na parateng silindrikal, nakapuesto sa kada 1,480 metros—an laba nin sarong milya sa Roma. Igwa man nin mga pahingaloan, na duman  an mga nagbibiahe puedeng magribay nin mga kabayo, magbakal nin makakakan o, sa nagkapirang kamugtakan, magtorog sa banggi. An nagkapira sa mga lugar na ini na may mga serbisyo nagin saradit na banwaan.

Dai nahaloy bago an pagkamundag nin Kristianismo, pinonan ni Augusto Cesar an sarong programa nin mantension kan tinampo. Nagnombra sia nin mga opisyal na maasikaso sa saro o labi pang tinampo. Igwa sia kan midbid na miliarium aureum, an bulawan na poste sa milyahe, na itinindog sa Pampublikong Tiriponan nin Roma. An posteng ini na sinamnohan nin bronseng mga letra iyo an pinakamarahay na kasagkoran kan gabos na tinampo nin Roma sa Italia. Ini an nagin basehan kan talinhaga na: “An gabos na tinampo pasiring sa Roma.” Ipinaheling man ni Augusto sa publiko an mga mapa kan sistema nin mga tinampo kan imperyo. An sistema garo baga nasa pinakamarahay na kamugtakan para sa mga pangangaipo kan mga tawo asin oyon sa mga pamantayan kan mga panahon na idto.

An nagkapirang nagbibiahe kan suanoy naggamit pa ngani nin nasusurat na mga giya, o itineraryo, tanganing gibohon na pasil an saindang mga pagbiahe. An mga giya na ini igwa nin impormasyon na siring kan mga distansia sa pag-oltanan kan manlaenlaen na lugar na pinopondohan asin mga deskripsion nin mga serbisyo na makukua sa siring na mga lugar. Minsan siring, an mga giya mahal asin kun siring dai kaya kan gabos na nagbibiahe.

Dawa siring, an Kristianong mga ebanghelisador nagplano asin nagsagibo nin dakol na haralawig na pagbiahe. Si apostol Pablo, arog kan saiyang mga katemporanyo, pirmeng pinipili na magbiahe sa dagat kun sia pasirangan, tanganing aprobetsaran an parateng direksion nin doros duman. (Gibo 14:25, 26; 20:3; 21:1-3) Sa Mediterraneo, an doros naggigikan sa solnopan sa mga bulan nin tig-init. Minsan siring, kun si Pablo nagbibiahe pasolnopan, parate siang nagbabaklay, na ginagamit an sistema nin mga tinampo nin Roma. Ini an sinundan ni Pablo kan organisaron nia an saiyang ikaduwa asin ikatolong pagbiahe sa pagmimisyonero. (Gibo 15:36-41; 16:6-8; 17:1, 10; 18:22, 23; 19:1) * Kan mga 59 C.E., si Pablo nagbaklay sa Dalan nin Apio pasiring sa Roma asin nakitagboan sa mga kapagtubod sa matawong Pampublikong Tiriponan nin Api, o Sadan nin Apio, na 74 kilometros sa timog-sirangan nin Roma. An iba naghalat sa saiya sa pahingaloan nin Tolong Taberna na 14 kilometros na mas harani sa Roma. (Gibo 28:13-15) Kan mga 60 C.E., nakapagsabi si Pablo na an maogmang bareta ikinahulit na “sa bilog na kinaban” kan panahon na idto. (Colosas 1:6, 23) An sistema nin mga tinampo nagkaigwa nin kabtang sa pagpagin posible kaiyan.

Kun siring, an mga tinampo nin Roma nagin ekstraordinaryo asin nagdadanay na mga girumdoman—asin iyan nakakontribwir sa pagpalakop kan maogmang bareta kan Kahadean nin Dios.—Mateo 24:14.

[Nota sa Ibaba]

[Ritrato sa pahina 14]

Sarong poste sa milyahe nin Roma

[Ritrato sa pahina 15]

An Via Appia sa luwas nin Roma

[Ritrato sa pahina 15]

Sarong tinampo sa suanoy na Ostia, Italia

[Ritrato sa pahina 15]

Nakaling mga inagihan nin suanoy na mga karuwahe, Austria

[Ritrato sa pahina 15]

Parte nin sarong tinampo nin Roma na may mga poste sa milyahe, Jordan

[Ritrato sa pahina 16]

Kagabaan nin mga lolobngan sa Via Appia sa luwas nin Roma

[Ritrato sa pahina 16]

An Tunel nin Furlo sa Via Flaminia, sa rehion nin Marche

[Ritrato sa pahina 16, 17]

An Tulay nin Tiberio sa Via Emilia sa Rimini, Italia

[Ritrato sa pahina 17]

Nakitagboan si Pablo sa mga kapagtubod sa matawong Pampublikong Tiriponan nin Api, o Sadan nin Apio

[Picture Credit Lines sa pahina 15]

Nasa porong wala, Ostia: ©danilo donadoni/Marka/age fotostock; nasa porong too, tinampo na may mga poste sa milyahe: Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.