Ebla—Sarong Nalingawan Nang Suanoy na Siudad na Nadiskobre Liwat

Kan tig-init nin 1962, si Paolo Matthiae, sarong hoben na Italianong arkeologo, sinurbey na mayo nin kasegurohan an mga kaplanodohan nin amihanan-solnopan na Siria. An interior kan Siria ibinilang na kakadikit an arkeolohikong mga lugar. Alagad, gikan sa mga pagkotkot na nagpoon duwang taon na an nakalihis sa Tell Mardikh, mga 60 kilometros sa timog nin Aleppo, manonompongan an ibinilang kan dakol na ‘an pinakaimportanteng diskobremientong arkeolohiko kan ika-20 siglo.’

AN SUANOY na mga inskripsion nagpatotoo sa pag-eksister nin sarong suanoy na siudad na an ngaran Ebla. Minsan siring, mayo nin nakaaram kun saen sa dakol na bulod na nakawarak sa bilog na Tahaw na Sirangan tibaad manonompongan an siudad. An sarong teksto nagsaysay kan kapangganahan ni Sargon, na hade nin Akad, tumang sa “Mari, Yarmuti, asin Ebla.” Sa saro pang inskripsion, nasambitan ni Hadeng Gudea nin Sumer an mahalagang marhay na mga kahoy na naresibi nia gikan sa “kabukidan nin Ibla [Ebla].” An ngaran na Ebla naglataw man sa Karnak, Egipto, sa sarong listahan nin suanoy na mga siudad na kinongkistar ni Faraon Tutmos III. Masasabotan nindo kun taano ta hiningoa kan mga arkeologo na manompongan an Ebla.

Pero, nagin mabunga an dugang pang mga pagkotkot. Kan 1968, nadiskobre an parte nin estatuwa ni Ibbit-Lim, sarong hade nin Ebla. Igwa iyan nin inskripsion na panata sa lenguaheng Akadiano na naghahayag na idinusay iyan sa diosang si Istar, na “bantog sa Ebla.” Iyo, an mga diskobremientong arkeolohiko nagpoon na maghayag nin “sarong bagong lenguahe, bagong kasaysayan, asin bagong kultura.”

An pagkumpirma na an Tell Mardikh iyo man sana an suanoy na Ebla nangyari kan 1974/75 kan nadiskobre an mga tablang dalipay na an surat cuneiforme na paorootrong nagsasambit kan suanoy na ngaran na iyan. An mga pagkotkot nagpaheling man na an siudad nag-eksister sa lugar na iyan nin kisuerra duwang beses. Pakatapos nin enot na peryodo nin pagdominar, iyan nalaglag nin biyo. Dangan itinogdok giraray an Ebla, sanang nalaglag giraray nin biyo asin nalingawan na sa laog nin dakol na siglo.

Sarong Siudad, Dakol na Kasaysayan

Itinogdok an kadaklan sa suanoy na siudad sa mabaybay na mga kaplanodohan, siring kan sa tahaw kan mga salog nin Tigris asin Eufrates, kun saen posible an sigidong agrikultura. An enot na mga siudad na nasambitan sa Biblia nasa Mesopotamia. (Genesis 10:10) Minalataw na an ngaran na Ebla nangangahulogan “Puting Gapo,” na nanonongod sa gapong puti na pundasyon na kinamumugtakan kan siudad. Minalataw na pinili an lugar huling paagi sa suon nin gapong puti, nasesegurado an pagkaigwa nin natural na suplay nin tubig, na importante sa sarong rehion na harayo sa mayor na mga salog.

Huli sa limitadong oran sa Ebla, an dakol na pananom iyo sana an mga grano, balagon, asin olibo. An lugar angay man para sa pag-ataman nin mga hayop, partikular na an mga karnero. An estratehikong lokasyon kan Ebla—sa pag-oltanan kan Kaplanodohan nin Mesopotamia asin kan Baybayon nin Mediterraneo—nagin angay na lugar para sa industriya nin kahoy, medyo mahal na mga gapo, asin mga metal. An siudad nakasakop sa rehion na iniistaran nin mga 200,000 na tawo, na an haros 10 porsiento nakaistar sa kabisera.

An mga tada nin sarong dakulang palasyo nagpapatunay sa kadakulaan kan kabtang na ini nin sibilisasyon  kan Ebla. An tata palaog sa palasyo mga 12 sagkod 15 metros an langkaw. Pinadakula an palasyo sa pag-agi nin panahon tanganing tawan nin lugar an nagdadakulang pangangaipo nin nag-oorog an kapangyarihan na pamamahala. An mga opisyal nagpunsionar sa irarom nin komplikadong hirarkiya—an hade asin an saiyang reyna tinatabangan kan “mga kagurangnan” asin “kamagurangan.”

Labing 17,000 na tablang dalipay asin kapidaso an nanompongan. Sa kapoonpooni, igwa sana gayod nin labing 4,000 na kompletong tablang dalipay, na maingat na ilinaag sa mga estanteng gibo sa kahoy. An mga dokumentong ini ebidensia kan mahiwas na negosyo sa Ebla. Halimbawa, an siudad nakipagnegosyo sa Egipto, siring kan ipinapaheling kan sa hadeng mga simbolo nin duwang faraon. An mga tablang dalipay prinsipalmenteng isinurat sa Sumerianong cuneiforme. Alagad an nagkapira isinurat sa Eblaita, sarong suanoy na marhay na Semitikong lenguahe na puedeng masabotan sa tabang kan mga dokumentong ini. An mga nag-eespesyalisar sa mga bagay sa Oriente nasorpresa kan madiskobre an siring na suanoy na Semitikong lenguahe. Puedeng magin interesante para sa saindo na an nagkapirang tablang dalipay igwa nin mga listahan na duwang lenguahe an ginagamit, an Sumeriano asin Eblaita. An librong Ebla—Alle origini della civiltà urbana (Ebla—Nasa Pagpopoon nin Sibilisasyon sa Siudad) inaapod an mga ini na “an kagurangguranging mga diksionaryo na aram niato.”

Minalataw na sarong kapangyarihan militar an Ebla, huling an nakotkot na mga inukit may ilinaladawan na Eblaitang mga parapakilaban na nasa akto nin paggadan sa saindang mga kalaban o pagpaheling kan pinugot na mga payo. Pero, natapos an kamurawayan kan Ebla kan an kasaysayan kaini maabotan kan pagbangon kan mga kapangyarihan nin Asiria asin Babilonya. Bakong pasil na susogon nin eksakto an mga pangyayaring idto, alagad garo baga sinalakay an Ebla kan enot na Sargon I (bakong an Sargon na nasambitan sa Isaias 20:1) dangan kan saiyang makoapo na si Naram-Sin. Ipinapaheling kan arkeolohikong ebidensia na madahas an mga labanan asin maringis an mga pananakyada.

Pero siring kan nasambitan, pakalihis nin kadikit na panahon itinogdok giraray an siudad asin nagin importante pa ngani sa rehion. Itinogdok an siudad oyon sa eksaktong plano, na nagpagin mas makangangalas iyan paghelingon. Nasa ilawod na siudad an sarong sagradong lugar na idinusay sa diosang si  Istar, na ibinilang man kan mga Babilonyo na diosa nin pagigin mainaki. Tibaad nadangog nindo an bantog na Tata ni Istar, na nadiskobre sa kagabaan nin Babilonya. An sarong kahangahanga nanggad na edipisyo sa Ebla garo baga ginamit tanganing istaran kan mga leon na pinaniwalaan na sagrado sa diosang si Istar. Dinadara kita kaini sa relihion nin Ebla.

Relihion sa Ebla

Arog kan sa iba pang kabtang kan suanoy na Sirangan, an Ebla igwa nin kadakoldakol na dios. An nagkapira sa sainda iyo si Baal, Hadad (sarong ngaran na minalataw bilang kabtang kan mga ngaran nin nagkapirang hade nin Siria), asin Dagan. (1 Hade 11:23; 15:18; 2 Hade 17:16) Kinatakotan sinda gabos kan mga Eblaita. Tinawan pa ngani ninda nin onra an mga dios kan ibang banwaan. Ipinaparisa kan mga diskobremientong arkeolohiko na, partikular na kan ikaduwang milenyo B.C.E., sinamba man an ginibong dios na mga apoon na hade.

Dai biyong nagtiwala an mga Eblaita sa saindang mga dios. An bagong Ebla igwa man nin dakulang sirkulo nin dobleng muralya, na tibaad makagulat sa siisay man na kalaban. An nasa luwas na mga muralya igwa nin sokol sa pagirilid na haros tres kilometros. Naheheling pa an mga iyan sagkod ngonyan.

Minsan siring, natapos dawa an itinogdok liwat na Ebla. Posible na an mga Hiteo an nagpasapar kaidtong mga 1600 B.C.E. kan pinal na pagkadaog sa dating dakulang kapangyarihan. Segun sa sarong suanoy na berso, an Ebla “pinasa na siring sa sarong plorera na seramiko.” Dai nahaloy iyan nagpoon na mawara sa kasaysayan. An sarong dokumento na isinurat nin mga nagkukrusada pasiring sa Jerusalem kan 1098 nasambitan an lugar na dating kinamugtakan kan Ebla, na nagsasabing iyan sarong harayong kampo sa nasyon, na an ngaran Mardikh. Haros nalingawan na an Ebla, na nadiskobre sana liwat pakalihis nin dakol na siglo.

[Kahon sa pahina 14]

AN EBLA ASIN AN BIBLIA

An sarong artikulo na ipinublikar kan 1976 sa magasin na Biblical Archeologist nakapukaw kan interes kan mga nag-eespesyalisar sa Biblia. Ibinangon kan nagbabasa kan mga tablang dalipay sa Ebla an posibilidad na, kabilang sa iba pang bagay, nasambit sa mga tabla an ngaran nin mga tawo asin lugar na nasambitan sa Biblia pakalihis nin dakol na siglo. Tibaad nagsusuponer nin labi pa sa aktuwal na sinabi kan artikulo, an nagkapira nagpoon na magsurat na an Ebla nagtao nin arkeolohikong ebidensia sa pagkamasasarigan kan pagkasaysay sa Genesis. * Hiningako kan Jesuitang si Mitchell Dahood na an “mga tablang dalipay [gikan sa Ebla] linilinaw an mga malibog sa Biblia.” Halimbawa, naniwala sia na iyan puedeng magtao nin liwanag sa “kuestion dapit sa pagkasuanoy kan ngaran nin Dios nin Israel.”

Ngonyan an mga tekstong ini sinisiyasat na nin mas basado sa katunayan. Huli sa bagay na Semitikong lenguahe an Hebreo sagkod Eblaita, igwa nin posibilidad na an nagkapirang ngaran nin mga siudad o indibiduwal tibaad kapareho o kaagid kan mga nasa Biblia. Pero, dai ini nagpapatunay na an mga iyan nanonongod sa iyo man sanang mga lugar o tawo. Maaaraman pa pag-abot nin panahon kun sagkod saen makakaapektar sa mga pagsiyasat sa Biblia an mga diskobremiento sa Ebla. Kun manongod sa ngaran nin Dios, an kagsurat kan artikulo sa Biblical Archeologist nagdehar na sinabi nia kasuarin man na an “Yahweh” nasambitan sa mga teksto sa Ebla. Para sa nagkapirang nag-eespesyalisar, an tanda na cuneiforme na ininterpretar na ja nagpaparisa nin saro sana sa kadakoldakol na dios kan mga Eblaita, mantang an dakol na iba pang espesyalista nagpapaliwanag na iyan saro sanang gramatikal na tanda. Arin man digdi, iyan dai nanonongod sa solamenteng tunay na Dios, si Jehova.—Deuteronomio 4:35; Isaias 45:5.

[Nota sa Ibaba]

[Mapa/​Ritrato sa pahina 12]

(Para sa aktuwal na format, hilingon an publikasyon)

DAKULANG DAGAT

CANAAN

SIRIA

Aleppo

Ebla (Tell Mardikh)

Salog nin Eufrates

[Credit Line]

Arkeologo: Missione Archeologica Italiana a Ebla-Università degli Studi di Roma ‘La Sapienza’

[Ritrato sa pahina 12, 13]

Sarong bulawan na kuintas na may petsang mga 1750 B.C.E.

[Ritrato sa pahina 13]

Mga tada nin dakulang palasyo

[Ritrato sa pahina 13]

Mga tablang dalipay na ginibo nin eksperto sa arte na nakasaray sa artsibo

[Ritrato sa pahina 13]

Tablang dalipay na an surat cuneiforme

[Ritrato sa pahina 13]

Egipciong batuta nin hade, 1750-1700 B.C.E.

[Ritrato sa pahina 13]

Parapakilaban na Eblaita na may mga payo nin kalaban

[Ritrato sa pahina 14]

Sarong harigi na idinusay sa diosang si Istar

[Credit Line]

Missione Archeologica Italiana a Ebla-Università degli Studi di Roma ‘La Sapienza’

[Picture Credit Line sa pahina 13]

Gabos na retrato (apuera sa mga tada nin palasyo): Missione Archeologica Italiana a Ebla-Università degli Studi di Roma ‘La Sapienza’