An Suanoy na mga Eskriba Asin an Tataramon nin Dios

AN Hebreong Kasuratan natapos kan katapusan kan ikalimang siglo B.C.E. Durante kan suminunod na mga siglo, an mga intelektuwal na Judio, partikularmente an mga Soferim asin kan huri an mga Masorete, nagin sobra kasuripot na mga paraingat kan Hebreong teksto. Minsan siring, an kagurangguranging mga libro sa Biblia isinurat kaidto pang panahon ni Moises asin Josue, sangribong taon bago kan panahon kan mga Soferim. An ginamit na suratan para sa mga librong idto madaling maraot; kaya an mga rolyo siertong dakol na beses na kinopya. Ano an aram manongod sa propesyon kan mga eskriba kan enot na mga peryodong idto? Igwa daw nin ekspertong mga parakopya sa suanoy na Israel?

An kagurangguranging mga manuskrito kan Biblia na makukua ngonyan iyo an kabtang kan Mga Rolyo sa Gadan na Dagat, na an nagkapira kaiyan kinopya kaidto pang ikatolo asin ikaduwang siglo B.C.E. “Mayo na kitang makukuang mas enot na mga kopya kan arin man na kabtang kan Biblia,” an paliwanag ni Propesor Alan R. Millard, sarong intelektuwal sa mga lenguahe sa Haraning Sirangan asin sa arkeolohiya. Idinugang nia: “Puedeng ipaheling kan kaharaning mga kultura kun paano nagtrabaho an suanoy na mga eskriba, asin an siring na kaaraman makakatabang sa pag-ebalwar kan Hebreong teksto asin kan kasaysayan kaiyan.”

An Propesyon Kaidto kan mga Eskriba

An mga teksto manongod sa kasaysayan, relihion, ley, akademiko, asin literatura ginigibo kaidto sa Mesopotamia apat na ribong taon na an nakaagi. An mga eskuelahan para sa mga eskriba uminoswag, asin an saro sa mga langtad nin inadalan na itinotokdo dian iyo an eksaktong pagkopya kan makukuang mga teksto. An mga intelektuwal sa presenteng panahon nakanompong nin kadikiton sanang pagbabago sa Babilonyong mga teksto na paorootrong kinopya sa laog nin sarong milenyo o labi pa.

An propesyon kan mga eskriba manonompongan kaidto bako sana sa Mesopotamia. An The Oxford Encyclopedia of Archaeology in the Near East nagsasabi: “An sarong eskribang Babilonyo kan kabangaan kan ikaduwang milenyo BCE magigin pamugtak gayod an boot sa arin man na dakol na sentro nin mga eskriba sa bilog na Mesopotamia, Siria, Canaan, asin dawa sa Egipto.” *

An propesyon kan mga eskriba ibinibilang na halangkaw sa Egipto kan panahon ni Moises. Daing ontok na kinokopya kan mga eskriba an mga literatura. An siring na aktibidad ilinaladawan sa mga dekorasyon sa lolobngan sa Egipto na ginibo kaidtong labing apat na ribong taon na an nakaagi. An ensiklopedya na nasambitan sa enotan nagsasabi  manongod sa suanoy na mga eskriba kan enot na mga peryodong ini: “Kan ikaduwang milenyo BCE, nakagibo na sinda nin sarong canon nin mga literatura na naglaladawan sa darakulang sibilisasyon kan Mesopotamia asin Egipto asin nakaestablisar nin mga susundon sa etika para sa propesyonal na eskriba.”

Kaiba sa “mga susundon sa etika” na ini an paggamit nin mga colophon na idinagdag sa mayor na kabtang kan teksto. Yaon sa mga colophon an ngaran kan mga eskriba asin kan kagsadiri kan tabla, an petsa, an pinagkuanan kan orihinal na kinopyahan kan tabla, an kabilangan kan mga linya, asin iba pa. Sa parate nanggad idinudugang kan eskriba: “Segun sa orihinal kaiyan, iyan isinurat asin bineripikar.” Ipinapaheling kan mga detalyeng ini na an suanoy na mga parakopya interesado sa pagigin daing kasalasala.

Si Propesor Millard, na kinotar kasubago, nagsasabi: “Maririsa an sarong proseso nin pagkopya na may kaibang pagberipikar asin pagkorehir, sarong proseso na may pihong mga metodo tanganing malikayan an sala. An nagkapira sa mga ini, partikularmente an pagbilang sa mga linya o mga tataramon, ginamit giraray sa mga tradisyon kan mga Masorete kan enot na mga taon kan Edad Media.” Kaya kan panahon ni Moises asin Josue, nag-eeksister na sa Tahaw na Sirangan an sarong aktitud na nagsusuportar sa pag-iingat asin pagigin daing kasalasala sa pagpaabot kan mga isinurat.

An mga Israelita daw igwa man nin kualipikadong mga parakopya? Ano an ipinaparisa kan laog kan Biblia?

Mga Eskriba sa Suanoy na Israel

Si Moises nagdakula bilang miembro kan kasararo sa harong ni Faraon. (Exodo 2:10; Gibo 7:21, 22) Segun sa mga Egiptologo, kaiba sa edukasyon ni Moises an pagigin eksperto sa Egipciong teksto asin kisuerra sa nagkapirang gibohon kan mga eskriba. Sa saiyang librong Israel in Egypt, si Propesor James K. Hoffmeier nagsasabi: “May dahelan na maniwala sa biblikong tradisyon na iinaatribwir ki Moises an abilidad na magrekord nin mga pangyayari, magkompilar nin mga itineraryo, asin iba pang ginigibo kan mga eskriba.” *

Nasasambitan kan Biblia an iba pa sa suanoy na  Israel na may mga abilidad sa pagigin eskriba. Segun sa The Cambridge History of the Bible, si Moises “nagnombra nin mga opisyal na tataong magbasa asin magsurat . . . tanganing irekord an mga desisyon asin areglaron an mga bagay-bagay.” An konklusyon na ini basado sa Deuteronomio 1:15, na nagsasabi: “Kaya kinua ko [ni Moises] an mga namamayo kan saindong mga tribo . . . asin ibinugtak ko sinda bilang mga namamayo nindo, mga namomoon sa sangribo asin mga namomoon sa sanggatos asin mga namomoon sa limang polo asin mga namomoon sa sampulo asin mga opisyal sa saindong mga tribo.” Sairisay an mga opisyal na ini?

An termino sa Hebreo para sa “opisyal” minalataw nin dakol na beses sa mga teksto kan Biblia na nanonongod sa mga panahon ni Moises asin Josue. Ipinapaliwanag nin manlaenlaen na intelektuwal na an terminong ini nangangahulogan na “sarong sekretaryo para sa pagrekord,” “saro na ‘nagsusurat’ o ‘nagrerekord,’” asin “sarong opisyal na nagtatabang sa hokom sa trabaho nin sekretaryo.” An mga paglataw kan terminong ini sa Hebreo nagpaparisa na may dakol na siring na sekretaryo sa Israel asin na sinda igwa nin dakol na paninimbagan sa enot na pag-administrar kan nasyon.

An ikatolong halimbawa mapadapit sa mga saserdote sa Israel. An Encyclopaedia Judaica nangangatanosan na an saindang “relihioso asin sekular na mga katongdan naghahagad na sinda dapat na tataong magbasa asin magsurat.” Halimbawa, pinagbotan ni Moises an mga aki ni Levi: “Sa katapusan kan kada pitong taon, . . . babasahon mo an ley na ini sa atubangan kan bilog na Israel.” An mga saserdote nagin mga paraingat kan opisyal na kopya kan Ley. Inautorisaran asin pinamahalaan ninda an pagsurat kan suminunod na mga kopya.—Deuteronomio 17:18, 19; 31:10, 11.

Estudyaran kun paano ginibo an enot na kopya kan Ley. Durante kan ultimong bulan kan saiyang buhay, sinabihan ni Moises an mga Israelita: “Kun madakit na kamo sa Jordan pasiring sa daga na itatao sa saimo ni Jehova na saimong Dios, mabugtak ka man para sa saimo nin darakulang gapo asin papapution mo sa apog an mga iyan. Asin isusurat mo sa mga iyan an gabos na tataramon kan ley na ini.” (Deuteronomio 27:1-4) Pakalaglaga kan Jerico asin Hai, an mga Israelita nagtiripon sa may Bukid nin Ebal, na nasa sentro kan Dagang Panuga. Duman talagang isinurat ni Josue sa mga gapo nin sarong altar an “sarong kopya kan ley ni Moises.” (Josue 8:30-32) An siring na mga inskripsion posible sana kun may mga tawong tataong magsurat sagkod magbasa. Ipinaparisa kaini na an enot na mga Israelita may kaaraman sa lenguahe asin may kakayahan na kaipuhan tanganing preserbaron nin eksakto an saindang sagradong mga teksto.

An Integridad kan Kasuratan

Pakatapos kan panahon ni Moises asin Josue, manlaenlaen na iba pang Hebreong mga rolyo an ginibo, asin ginibohan iyan nin surat-kamot na mga kopya. Mantang nadadaan o nararaot an mga kopyang ini huli sa alumaad o alamag, an mga iyan kaipuhan na salidahan. An prosesong ini nin pagkopya nagpadagos sa laog nin dakol na siglo.

Sa ibong kan pag-iingat kan mga parakopya kan Biblia, nagkaigwa nin dai malilikayan na mga sala. Alagad an mga sala daw kan mga parakopya nakaliwat sa dakulang kabtang kan teksto kan Biblia? Dai. Sa kabilogan, an mga salang ini kadikit asin mayo nin epekto sa pangkagabsan na integridad kan Biblia, siring kan pinapatunayan kan kritikal na pagkokomparar kan suanoy na mga manuskrito.

Para sa mga Kristiano, an pagmansay ni Jesu-Cristo sa enot na mga libro sa Biblia sarong pagkumpirma sa integridad kan mga teksto kan Banal na Kasuratan. An mga pananaram na arog baga kan “Dai daw nindo nabasa sa libro ni Moises?” asin “Itinao ni Moises sa saindo an Ley, bako daw?” nagpapaheling na ibinilang ni Jesus na masasarigan an surat-kamot na mga kopyang makukua kan sia yaon digdi sa daga. (Marcos 12:26; Juan 7:19) Dugang pa, kinompirmar ni Jesus an integridad kan bilog na Hebreong Kasuratan kan sabihon nia: “An gabos na isinurat sa ley ni Moises asin sa Mga Propeta asin Mga Salmo manongod sa sako kaipuhan na maotob.”—Lucas 24:44.

Kun siring, may dahelan kita na magkompiar na an Banal na Kasuratan ikinapaabot sa sato nin eksakto poon kan suanoy na mga panahon. Siring nanggad iyan kan pagkasabi kan pinasabngan na propetang si Isaias: “Naalang an berdeng doot, naluyos an burak; alagad kun dapit sa tataramon kan satong Dios, iyan magdadanay sagkod sa panahon na daing talaan.”—Isaias 40:8.

[Mga Nota sa Ibaba]

[Ritrato sa pahina 18]

Sarong eskribang Egipcio na nagtatrabaho

[Ritrato sa pahina 19]

An kagurangguranging mga libro sa Biblia isinurat kaidto pang panahon ni Moises