Sarong Taon sa “Marahay na Daga”

KAN 1908 may nakakaogmang diskobremiento sa lugar kan siudad sa Biblia na Gezer, na yaon sa may baybayon na kaplanodohan sa solnopan nin Jerusalem: sarong sadit na tabla na gibo sa gapong puti (limestone), na pinaniniwalaan na poon pa kan ikasampulong siglo B.C.E. Nakasurat dian, sa suanoy na tekstong Hebreo, an sinasabi na sarong pinasimpleng bersion nin tsart na nagpapaheling nin manlaenlaen na aktibidad sa sarong agrikultural na taon o siklo. Kan huri namidbid an tablang ini bilang an Kalendaryong Gezer.

An tabla igwa nin pirma: Abijah. Minsan ngani bakong gabos na arkeologo minaoyon, an dakol ibinibilang iyan na leksion sa eskuelahan nin sarong aking lalaki na isinurat sa pormang berso. * Gusto daw nindong maheling an pag-agi nin mga kapanahonan paagi sa mga mata nin sarong aking lalaki na nabuhay kan panahon na idto? An paggibo kaiyan tibaad makatabang sa saindo na girumdomon an nagkapirang pangyayari sa Biblia.

Duwang Bulan nin Pagtipon nin Ani

An kagsurat kan suanoy na kalendaryong ini nagpoon sa pangkagabsan na pagtipon nin ani. Minsan ngani nakalista iyan na enot sa kalendaryong ini, masasabotan nindo kun taano ta an pagtipon na ini nin ani ibinilang nin mga Israelita na kulminasyon, o katapusan, kan dakulang kabtang kan agrikultural na taon. An bulan nin Etanim (na kan huri inapod na Tisri) katimbang kan mga kabtang nin Setyembre asin Oktubre sa satong presenteng kalendaryo. Huling tapos na an mayor na kabtang kan pag-ani, ini magayagayang panahon nanggad na dian nakikabtang an aking si Abijah. Imahinara na sana an saiyang kaogmahan mantang tinatabangan an saiyang ama na gibohon an payag-payag na magigin harong ninda sa laog nin sarong semana mantang magayagaya sindang nagpasalamat ki Jehova para sa mga bunga kan saindang mga oma!—Deuteronomio 16:13-15.

Sa panahon na ini, an mga oliba haros puede nang anihon kan pamilya ni Abijah paagi sa pagrapas sa mga sanga kan kahoy, sarong trabaho na tibaad mapagalon para sa aki pang si Abijah alagad interesanteng dalanon. (Deuteronomio 24:20) Dangan  kokolektahon ninda an mga oliba asin dadarahon iyan sa pinakaharaning gapong gilingan tanganing gibohon na lana. O an sarong pamilya tibaad magkaigwa nin kadikit na lana sa mas simpleng paagi—an pagbugtak sa tubig nin rinapas o ginatak na mga oliba asin pagkolekta nin ano man na lana na lumataw. Sa paano man, bako sanang kakanon an itinao kan mahalagang marhay na likidong ini. Ginamit man iyan na pampalaad nin mga lampara asin pambolong sa mga bugbog asin lugad, siring kan tibaad makua nin sarong aki na arog ni Abijah mantang nagkakawat.

Duwang Bulan nin Pagsabwag

Pagpoon kan amay na oran, tibaad naogma si Abijah na mamatean an malipot na oran sa saiyang kublit. Sinabi gayod sa saiya kan saiyang ama kun gurano kahalaga an oran para sa daga. (Deuteronomio 11:14) An daga, na nasaldangan asin nagtagas sa laog nin mga bulan, magigin malumoy asin puede nang aradohon. Ekspertong ginagamit nin suanoy na paraarado an gibo sa kahoy na arado, na tibaad may poro na gibo sa metal, mantang ginuguyod iyan nin sarong hayop. An katuyohan iyo na makagibo nin tanos na mga kali-kali sa daga. Mahalagang marhay an daga, kaya ginamit pa ngani nin mga paraomang Israelita an saradit na lote, pati an mga bakilid. Alagad sa mga bakilid tibaad kaipuhan nindang gumamit nin manwal na mga kasangkapan.

Kun naarado na an naglumoy na daga, puede nang isabwag an trigo asin sebada. Interesante nanggad, an sunod na rekord sa Kalendaryong Gezer nanonongod sa duwang bulan nin siring na pagtanom. Tibaad dara kan parasabwag an banhi sa katiklopan kan saiyang gubing asin isinasabwag nia an banhi paagi sa pagwasiwas kan saiyang takyag.

 Duwang Bulan nin Huring Pagsabwag

“An marahay na daga” nungkang nagpondo sa pagprodusir nin kakanon. (Deuteronomio 3:25) Kun Disyembre, pinakadakol an oran asin an daga napapano nin berdeng pananom. Panahon na iyan para sa huring pagsabwag nin mga gulay na pisog, na arog baga nin gisantes asin garabansos, saka nin iba pang mga gulay. (Amos 7:1, 2) Sa tabla, inapod ini ni Abijah na “pagpasabsab sa tigsoli” o, oyon sa saro pang traduksion, an “huring pagtanom,” sarong panahon nin masisiram na putahe na may dakol na gulay sa panahon na ini.

Mantang nag-iinit na an medyo malipot na kapanahonan, an poon nin almendro, na sarong tanda na maabot na an tigsoli, namumurak nin puti asin rosa. Puede ining pumoon sa kadikit na pag-init, poon pa sa Enero.—Jeremias 1:11, 12.

Sarong Bulan nin Pag-ani nin Tanom na Lino

Sunod na nasambitan ni Abijah an tanom na lino. Tibaad magpagirumdom iyan sa saindo nin sarong pangyayari mga siglo bago pa an panahon ni Abijah sa parteng sirangan kan kabubulodan sa Judea. Sa siudad kan Jerico, itinago ni Rahab an duwang espiya “sa mga poon nin lino na nakalatag nin raya-raya” na ilinuwas tanganing paalangon sa saiyang atop. (Josue 2:6) An tanom na lino may mahalagang kabtang sa buhay nin mga Israelita. Tanganing makua an mga awat (fiber) kan tanom na lino, kaipuhan na malapa nguna an tanom. Mangyayari ini nin luway-luway paagi sa ambon o mas marikas paagi sa pagbugtak kan tanom na lino sa danaw-danaw o sapa. Kun nasuway na, an mga awat kan tanom na lino ginagamit sa paggibo nin telang lino, na iyo man an ginigibong mga layag, tolda, asin gubing. Ginagamit man an lino para sa mga mitsa nin lampara.

May mga dai oyon sa ideya na an tanom na lino itinatanom sa lugar nin Gezer, na dian medyo kadikit an tubig. An iba naghihingako na an tanom na lino itinatanom sana sa huring kabtang kan taon. Iyan an dahelan kun taano ta an nagkapira naniniwala na sa Kalendaryong Gezer, an tataramon na “lino” kapareho an kahulogan sa sakati na “doot.”

Sarong Bulan nin Pag-ani nin Sebada

Kada taon, pagkatapos kan bulan nin pagputol nin tanom na lino, naoobserbaran ni Abijah an berdeng mga ohoy nin sebada, an pananom na sunod na nasambitan sa saiyang kalendaryo. An katimbang na bulan sa Hebreo iyo an Abib, na nangangahulogan na “Berdeng mga Ohoy,” na posibleng nanonongod sa panahon na an mga ohoy hinog na alagad malumoy pa. Ipinagboot ni Jehova: “Otoba an bulan nin Abib, asin dapat mong iselebrar an paskua para ki Jehova.” (Deuteronomio 16:1) An Abib (na kan huri inapod na Nisan) katimbang kan mga kabtang kan Marso asin Abril ngonyan. An panahon kan paghinog nin sebada tibaad nakatabang sa pagdeterminar kan pagpoon kan bulan na ini. Dawa ngonyan, ginagamit kan Karaiteng mga Judio an panahon  kan paghinog na ini tanganing magin basehan kun noarin mapoon an saindang bagong taon. Sa paano man, an enot na mga bunga nin sebada itatabyon sa atubangan ni Jehova sa ika-16 kan Abib.—Levitico 23:10, 11.

An sebada mahalagang marhay sa pangaroaldaw na buhay nin kadaklan na Israelita. Huling mas barato kisa trigo, an sebada parateng mas nagugustohan para sa paggibo nin tinapay, partikularmente kan mga dukha.—Ezequiel 4:12.

Sarong Bulan nin Pag-ani Asin Pagtimbang

Kun iisipon nindo an panahon ni Abijah kaidto, maiimahinar nindo na sa sarong amay na aga tibaad nariparo nia na nawawara an mahibog na mga panganoron—na mayo ngunang oran. An mga tanom sa marahay na daga nakadepende na ngonyan sa ambon. (Genesis 27:28; Zacarias 8:12) Aram kan mga paraomang Israelita na an dakol na pananom na inaani durante kan pinakamasaldang na mga bulan kan taon nangangaipo nin medyo tama sanang doros sagkod sa Pentecostes. An malipot asin maalumaad na doros nin amihan tibaad nakatabang sa nagtutubong mga grano, alagad nakakadanyar iyan sa mga kahoy na namumunga kun namumurak na an mga ini. An mainit asin alang na doros hale sa timog nakakatabang sa mga burak na magbukad asin ikasabwag an pollen.—Talinhaga 25:23; Awit ni Salomon 4:16.

Pinonan ni Jehova, an Eksperto sa mga kamugtakan kan panahon, an pinakamarahay na sistema kan relasyon nin mga organismo asin kan saindang palibot. Kan panahon ni Abijah, an Israel talagang “daga nin trigo asin sebada asin mga poon nin ubas asin mga igos patin mga granada, daga nin olibang panlana asin tangguli.” (Deuteronomio 8:8) Tibaad sinabi ki Abijah kan saiyang lolo an manongod sa pambihirang panahon nin abundansia sa pamamahala kan madonong na si Hadeng Salomon—na malinaw na patunay kan bendisyon ni Jehova.—1 Hade 4:20.

Pagkatapos na sambiton an pag-ani, an kalendaryo igwa nin sarong tataramon na inisip nin nagkapira na nangangahulogan na “pagtimbang.” Puedeng nanonongod iyan sa pagtimbang kan ani tanganing tawan nin mga parte an mga kagsadiri kan oma asin an mga trabahador o ibayad pa ngani bilang buhis. Minsan siring, an pakasabot nin ibang mga nag-espesyalisar iyo na an Hebreong tataramon nangangahulogan na “bangkete” asin iniisip ninda na ini nagpaparisa kan Kapiestahan nin mga Semana, na nangyayari sa bulan nin Sivan (mga kabtang kan Mayo asin Hunyo).—Exodo 34:22.

Duwang Bulan nin Paggutos nin mga Dahon

Sunod na isinurat ni Abijah an manongod sa duwang bulan na pag-ataman sa mga poon nin ubas. Posible daw na nagtabang sia na maggutos nin kadakol na dahon sa mga poon nin ubas tanganing masaldangan an mga bunga kaiyan? (Isaias 18:5) Dangan uminabot an panahon tanganing tiriponon an ubas, sarong nakakaogmang panahon para sa sarong hoben kaidto. Masiramon nanggad an mga ubas na enot na nahinog! Posibleng marhay na nabaretaan ni Abijah an manongod sa 12 espiya na ipinadara ni  Moises sa Dagang Panuga. Nagduman sinda kan mga aldaw na nahinog an enot na mga bunga kan ubas tanganing maheling kun gurano karahay an daga. Sa panahon na iyan, dakulaon na marhay an sarong pongot nin ubas kaya duwang lalaki an kaipuhan na magbulig kaiyan!—Bilang 13:20, 23.

Sarong Bulan nin mga Prutas sa Tig-init

An huring rekord sa kalendaryo ni Abijah nanonongod sa mga prutas sa tig-init. Sa suanoy na Tahaw na Sirangan, an tig-init iyo an kabtang kan agrikultural na taon na nakasentro sa prutas. Pagkatapos kan panahon ni Abijah, ginamit ni Jehova an pananaram na “sarong basket nin prutas sa tig-init” tanganing iilustrar na ‘an katapusan nag-abot na sa saiyang banwaan na Israel,’ na doble an kahulogan na paggamit nin mga tataramon sa Hebreo na “prutas sa tig-init” asin “katapusan.” (Amos 8:2) Nagpagirumdom kutana ini sa bakong maimbod na Israel na nakaabot na iyan sa katapusan kaiyan asin na panahon na para sa paghokom ni Jehova. Daing duda na kabilang an igos sa mga prutas sa tig-init na nasambitan ni Abijah. An mga igos sa tig-init puedeng gibohon na mga keik na kakakanon o puedeng gamiton na pantapal sa mga pigsa.—2 Hade 20:7.

An Kalendaryong Gezer Asin Kamo

Posibleng marhay na an aki pang si Abijah may personal na eksperyensia sa agrikultural na gibohon sa saindang lugar. An mga aktibidad sa oma lakop sa mga Israelita kan mga panahon na idto. Dawa kun mayo kamong gayong aram sa agrikultural na mga aktibidad, an mga reperensia sa tablang ini na hale sa Gezer makakatao nin buhay sa pagbasa nindo kan Biblia, na ginigibo iyan na mas nasasabotan asin makahulogan.

[Nota sa Ibaba]

[Kahon/Ritrato sa pahina 11]

SARONG POSIBLENG TRADUKSION KAN TEKSTO SA KALENDARYONG GEZER:

“Mga bulan nin pag-ani nin ubas asin oliba;

mga bulan nin pagsabwag;

mga bulan nin pagpasabsab sa tigsoli;

bulan nin pagbulnot nin tanom na lino;

bulan nin pag-ani nin sebada;

bulan nin pag-ani nin trigo asin pagtimbang;

mga bulan nin paghawan;

bulan nin mga prutas sa tig-init.”

[pinirmahan:] Abijah *

[Nota sa Ibaba]

[Credit Line]

Archaeological Museum of Istanbul

[Tsart/Mga Ritrato sa pahina 9]

(Para sa aktuwal na format, hilingon an publikasyon)

NISAN (ABIB)

Marso—Abril

IYAR (ZIV)

Abril—Mayo

SIVAN

Mayo—Hunyo

TAMUZ

Hunyo—Hulyo

AB

Hulyo—Agosto

ELUL

Agosto—Setyembre

TISRI (ETANIM)

Setyembre—Oktubre

HESVAN (BUL)

Oktubre—Nobyembre

KISLEV

Nobyembre—Disyembre

TEBET

Disyembre—Enero

SEBAT

Enero—Pebrero

ADAR

Pebrero—Marso

VEADAR

Marso

[Credit Line]

Paraoma: Garo Nalbandian

[Ritrato sa pahina 8]

Kalot sa Gezer

[Credit Line]

© 2003 BiblePlaces.com

[Mga Ritrato sa pahina 10]

Poon nin almendro

[Ritrato sa pahina 10]

Tanom na lino

[Credit Line]

Dr. David Darom

[Ritrato sa pahina 10]

Sebada

[Credit Line]

U.S. Department of Agriculture