An Nawarang Libro ni John Milton

BIHIRA an sarong parasurat na nagkaigwa nin dakulang marhay na impluwensia sa kinaban na arog ni John Milton, an autor kan plosa (epic poem) sa Ingles na Paradise Lost. Segun sa sarong parasurat nin estorya nin buhay, si Milton “namotan nin dakol, ikinaongis nin nagkapira, alagad pira sana an dai nakaaram manongod sa saiya.” Sagkod sa panahon na ini, an mga isinurat nia may dakulang ikinakakontribwir sa literatura asin kulturang Ingles.

Paano nagkaigwa si John Milton nin siring na impluwensia? Taano ta an ultimo niang isinurat—an On Christian Doctrine—nagin kontrobersial na marhay kaya nagdanay iyan na dai ikinapublikar sa laog nin 150 taon?

An Enot na mga Taon kan Saiyang Buhay

Si John Milton namundag sa sarong mayaman na pamilya sa Londres kan 1608. “Sa enot na kabtang kan sakong buhay bilang aki, inandam ako kan sakong ama para sa pag-adal nin literatura, na dian ako ganadong marhay kaya poon kan ako dose anyos, bihira akong magtorog bago an matangang banggi huli ta hilig kong marhay an pag-adal,” an nagigirumdoman ni Milton. Sia nagin matibayon na estudyante asin nag-ako nin master’s degree sa Cambridge kan 1632. Pakatapos kaiyan, nagpadagos siang magbasa nin mga libro manongod sa kasaysayan asin klasikong literatura.

Boot ni Milton na magin poeta, alagad masakit na gayo an kamugtakan kan Inglatera kan panahon nia huli sa rebolusyon. An parlamento, na sa pangenot pinamamahalaan ni Oliver Cromwell, nagnombra nin sarong husgado na nagpagadan ki Hadeng Charles I kan 1649. Paagi sa paggamit nin nakakakombensir na prosa, idinepensa ni Milton an aksion na ini asin sia nagin representante sa pagtaram kan gobyerno ni Cromwell. Sa katunayan, bago magin bantog si John Milton bilang poeta, sia midbid nang marhay huli sa saiyang mga pulyeto dapit sa politika asin moral.

Pakatapos na ibalik an monarkiya kan koronahan si Charles II kan 1660, nameligro an buhay ni Milton huli sa saiyang nakaaging pagsuportar ki Cromwell. Si Milton nagtago, asin nakaligtas sana sia sa kagadanan huli sa tabang kan maimpluwensiang mga katood. Sa gabos na iyan, napagdanay nia an makosog na interes sa espirituwal na mga bagay.

An “Pamantayan na Nasa Biblia”

Sa paglaladawan kan saiyang enot na interes sa espirituwal na mga bagay, si Milton nagsurat: “Kan ako aki pa pinonan kong idusay an sakong sadiri sa seryosong pag-adal sa Daan asin Bagong Tipan sa orihinal na mga lenguahe kaiyan.” Minidbid ni Milton an Banal na Kasuratan bilang an solamenteng masasarigan na giya sa moral asin espirituwal na mga bagay. Alagad biyo siang nadesganar kan siniyasat nia an inaakong mga isinurat dapit sa teolohiya kan panahon na iyan. “Inisip-isip ko na bakong tama na ipagkatiwala ko sa siring na mga giya an sakong pundamental na mga paniniwala o an sakong paglaom na kaligtasan,” an isinurat nia kan huri. Huli sa saiyang determinasyon na turotimbangon an saiyang mga paniniwala paagi sa estriktong “paggamit kan pamantayan na nasa Biblia,” si Milton nagpoon na gumibo nin lista nin importanteng marhay na mga teksto sa irarom nin pangkagabsan na mga tema asin nagkotar nin mga teksto sa Biblia hale sa mga listang ini.

Ngonyan, si John Milton nagigirumdoman na marhay huli sa pagsurat nia kan Paradise Lost, sarong poetikong pagkasaysay na basado sa Biblia dapit sa pagkawara kan pagkasangkap nin tawo. (Genesis, kapitulo 3) An isinurat niang ini, na enot na  ipinublikar kan 1667, an pangenot na nagpabantog ki Milton sa pagsurat nin mga literatura, nangorogna sa mga lugar na an tataramon Ingles. Ipinublikar nia kan huri an Paradise Regained, sarong kasumpay na berso kan Paradise Lost. Ipinepresentar kan mga bersong ini an orihinal na katuyohan nin Dios para sa tawo—an pagkaigwa nin sangkap na buhay sa paraiso digdi sa daga—asin sinasambit kaiyan an gigibohon nin Dios na pagbabalik liwat kan Paraiso digdi sa daga paagi ki Cristo. Halimbawa, sa Paradise Lost, ihinula ni Miguel na arkanghel an panahon na si Cristo “babalosan an Saiyang mga maimbod, asin aakoon ninda an lubos na kaogmahan, baga man sa langit o sa daga, huli ta sa panahon na iyan an bilog na daga magigin paraiso, mas maogma nanggad kisa sa Eden na ini, asin may mas maogma nanggad na mga aldaw.”

On Christian Doctrine

Sa dakol na taon, gusto man ni Milton na magsurat nin libro na detalyadong tinotokar an manongod sa Kristianong pamumuhay asin doktrina. Sa ibong kan saiyang biyong pagkabuta kan 1652, nagmaigot sia na magibo an proyektong ini sa tabang nin mga sekretaryo sagkod na sia magadan kan 1674. An ultimong isinurat na ini ni Milton tinawan nia nin titulong A Treatise on Christian Doctrine Compiled From the Holy Scriptures Alone. Sa introduksion kaiyan, sia nagsurat: “An kadaklan na autor na nagtokar kan temang ini . . . naggibo sana nin mga nota sa pagirilid, na may halipot na pagsambit sa kapitulo asin bersikulo, an mga teksto sa Kasuratan na dian biyong nakadepende an gabos na itinotokdo ninda. Sa ibong na lado, nagmaigot ako na panoon nanggad an sakong mga pahina nin mga kotasyon na hale sa gabos na kabtang kan Biblia.” Kaoyon kan sinabi ni Milton, an On Christian Doctrine labing 9,000 na beses na nagsambit o nagkotar sa Kasuratan.

Minsan ngani kan nakaagi dai nag-alangan si Milton na ipahayag an saiyang mga punto de vista, dai nia ipinublikar an librong ini. Taano? Sarong bagay, aram nia na an mga paliwanag kaiyan na sono sa Kasuratan laen na marhay sa inaakong katokdoan kan iglesia. Apuera kaini, kan ibalik an monarkiya, nawara sa saiya an pabor kan gobyerno. Kun siring, tibaad naghahalat sia nin mas toninong na mga panahon. Sa paano man, pagkagadan ni Milton, dinara kan saiyang sekretaryo an manuskritong Latin sa sarong publikador, na nagsayumang imprentahon iyan. Dangan, an manuskrito kinompiskar asin itinago kan Ingles na sekretaryo nin estado. Saro may kabangang siglo an maagi bago madiskobre an libro ni Milton.

Kan 1823, sarong klerk an nakanompong sa nakapatos na manuskrito kan bantog na poeta. An namamahala kaidto sa Inglatera na si Hadeng George IV nagboot na an libro itradusir hale sa Latin asin ipaaram sa publiko. Kan ikapublikar sa Ingles an manuskrito pakalihis nin duwang taon, nakapukaw iyan nin grabeng kontrobersia sa mga grupo nin intelektuwal dapit sa teolohiya asin literatura. Sarong obispo an tolos-tolos na nagdeklarar na mapandaya an manuskrito, na nagsasayumang maniwala na marigon na marhay na ikakasikwal ni Milton an pinapahalagahan  na mga doktrina kan iglesia, huling minimidbid sia kan dakol bilang an pinakadakulang poeta nin Inglatera dapit sa relihion. Huling nahehelingheling na an siring na reaksion asin bilang pagpatunay na si Milton an autor kan manuskritong iyan, ibinugtak kan nagtradusir sa edisyon na iyan an mga nota sa ibaba na nagtatao nin detalye dapit sa 500 na pagkakaagid kan On Christian Doctrine asin Paradise Lost. *

Mga Paniniwala ni Milton

Kan panahon ni Milton, inako kan Inglatera an Reporma Protestante asin nagsiblag ini sa Iglesia Katolika Romana. An mga Protestante sa pangkagabsan naniniwala na an autoridad dapit sa mga bagay na may koneksion sa pagtubod asin moral gikan sana sa Banal na Kasuratan asin bakong sa papa. Pero, ipinaheling man ni Milton sa On Christian Doctrine na an dakol sa katokdoan asin kaugalean kan mga Protestante bako man na kaoyon kan Kasuratan. Huli sa mga basehan sa Biblia, isinikwal nia an Calvinistang doktrina na pagtalaga antes pa tanganing suportaran an doktrina na libreng kabotan. Pinalakop nia an magalang na paggamit kan ngaran nin Dios, an Jehova, na parateng ginagamit iyan sa saiyang mga isinurat.

Ginamit ni Milton an Kasuratan tanganing mangatanosan na an kalag nin tawo nagagadan. Sa pagkomento sa Genesis 2:7, sia nagsurat: “Kan lalangon an tawo sa paaging ini, sa katapustapusi sinasabi kan Kasuratan: sa siring an tawo nagin buhay na kalag. . . . Sia bakong kompuesto nin duwang kabtang na puedeng pagsuwayon: bako, arog kan paghona nin kadaklan, na an tawo kompuesto nin duwang magkalaen asin magkasuway na kabtang, an kalag asin hawak. Sa kabaliktaran, an bilog na tawo iyo an kalag, asin an kalag iyo an tawo.” Dangan, si Milton naghapot: “An bilog na tawo daw an nagagadan, o an hawak sana?” Pakatapos na magpresentar nin dakol na teksto sa Biblia na nagpapaheling na an bilog na tawo nagagadan, sinabi pa nia: “Alagad an pinakanakakakombensir na paliwanag na ikakatao ko bilang prueba na nagagadan an kalag iyo mismo an paliwanag nin Dios, an Ezeq[uiel 18:]20: an kalag na nagkakasala iyan mismo magagadan.” Sinitar man ni Milton an mga teksto na siring baga kan Lucas 20:37 asin Juan 11:25 tanganing ipaheling na an paglaom kan gadan na katawohan iyo an maabot na pagkabuhay liwat hale sa pagtorog sa kagadanan.

Ano an nakapukaw nin grabeng reaksion sa On Christian Doctrine? Iyan an simple alagad mapuersang prueba ni Milton sono sa Biblia na si Cristo, an Aki nin Dios, mas hababa sa Dios, an Ama. Pakatapos na kotaron an Juan 17:3 asin Juan 20:17, si Milton naghapot: “Kun an Ama iyo an Dios ni Cristo asin Dios niato, asin kun igwa nin saro sanang Dios, siisay an puedeng magin Dios apuera sa Ama?”

Dugang pa, si Milton nagsabi: “Minidbid kan Aki mismo asin kan saiyang mga apostol sa gabos na sinabi asin isinurat ninda na an Ama orog na dakula kisa sa Aki sa gabos na bagay.” (Juan 14:28) “Sa katunayan si Cristo an nagsabi, sa Mat. xxvi. 39: O Ama ko, kun mapupuede, palihisa sa sako an kopang ini; minsan siring, bakong an boot ko, kundi an boot mo. . . . Taano ta namimibi sana sia sa Ama, imbes na sa saiyang sadiri, kun talagang sia mismo an Dios? Kun sia mismo tawo sagkod supremong Dios, taano ta namimibi pa sia para sa sarong bagay na nasa sadiri niang kapangyarihan? . . . Kun paanong sa gabos na lugar an Ama sana an sinasamba asin odok na iginagalang kan Aki, kaya tinotokdoan kita kan Aki na gibohon man iyan.”

Mga Limitasyon ni Milton

Hinanap ni John Milton an katotoohan. Minsan siring, may mga limitasyon pa man giraray sia bilang tawo, asin an nagkapira sa saiyang mga punto de vista tibaad naimpluwensiahan nin mamondong mga eksperyensia. Halimbawa, dai nahaloy pakatapos kan saindang kasal, binayaan sia kan saiyang agom, an hoben na aking babae nin kagsadiri nin mahiwas na daga na nagsusuportar sa monarkiya, asin nagbalik ini sa pamilya kaini sa laog nin mga tolong taon. Durante kan panahon na ini, si Milton nagsurat nin mga pulyeto na ipinapangatanosan an diborsio, bako sanang huli sa pagtraydor sa agom—an solamenteng pamantayan ni Jesus—kundi pati man sa mga kaso nin dai pagkakaoyon. (Mateo 19:9) Sinuportaran ni Milton an ideya man sanang iyan sa On Christian Doctrine.

Sa ibong kan mga pagkukulang ni Milton, mapuersang ipinepresentar kan On Christian Doctrine an punto de vista kan Biblia dapit sa kadakol na mahalagang katokdoan. Sagkod sa panahon na ini, inoobligar kan saiyang libro an mga nagbabasa kaiyan na turotimbangon an saindang sadiring mga paniniwala paagi sa sangkap na pamantayan na nasa Banal na Kasuratan.

[Nota sa Ibaba]

[Ritrato sa pahina 11]

Si Milton sarong maigot na estudyante sa Biblia

[Credit Line]

Sa karahayan nin boot kan The Early Modern Web at Oxford

[Ritrato sa pahina 12]

Nagpabantog ki Milton an bersong “Paradise Lost”

[Credit Line]

Sa karahayan nin boot kan The Early Modern Web at Oxford

[Ritrato sa pahina 12]

An ultimong isinurat ni Milton nawara sa laog nin 150 taon

[Credit Line]

An retrato sa karahayan nin boot kan Rare Books and Special Collections, Thomas Cooper Library, University of South Carolina

[Picture Credit Line sa pahina 12]

An retrato sa karahayan nin boot kan Rare Books and Special Collections, Thomas Cooper Library, University of South Carolina